Franciszek Staff
Urodzony 5 VIII 1885 we Lwowie. Studia na UJK we Lwowie. Wyjazd naukowy do Wiednia oraz do Stacji Biologicznej w Trieście. Doktorat na Uniwersytecie Wiedeńskim. Habilitacje na SGGW (1918) oraz na UW (1936). Profesor SGGW (1920), kierownik Zakładu Ichtiobiologii i Rybactwa (od 1920), Zakładu i Katedry Rybactwa (1945–1959), Katedry Zoologii (1954–1959). Dziekan Wydziału Rolniczego (1921–1922, 1926–1928), rektor SGGW (1945–1947). Wykłady na UW z rybactwa oraz biologii i chorób ryb (1920–1952).
Ichtiolog, specjalista w zakresie rybactwa śródlądowego; twórca pierwszej w Polsce naukowej placówki do badania ryb słodkowodnych. Współautor ustawy o rybołówstwie (1932).
Członek TNW (1950), członek-założyciel (1921) i prezes (1939–1948) Polskiego Towarzystwa Zootechnicznego.
Doktor honoris causa Wyższej Szkoły Rolniczej w Olsztynie (1961).
Zmarł 2 VIII 1966 w Warszawie.
Związek Selekcyjny Hodowli Karpia Rasy Polskiej, Warszawa 1923; Projekt ogólnopolskiej ustawy o rybołówstwie, Warszawa 1931; Ryby słodkowodne Polski: biologja, przegląd systematyczny i klucz do oznaczania gatunków, Warszawa 1941; Ryby słodkowodne Polski i krajów ościennych, Warszawa 1950.
S. T. Sroka, Staff Franciszek, [w:] PSB, t. XLI, Warszawa 2002, s. 449–452.
Profesor Franciszek Staff był znawcą ryb i rybactwa śródlądowego. Znakomicie wykształcony w kraju i za granicą, był pierwszym w Polsce profesorem tej specjalności, a zarazem organizatorem rybactwa słodkowodnego w naszym kraju. Z Uniwersytetem Warszawskim nie był ściśle związany. Z początku pracownik naukowy Uniwersytetu Jagiellońskiego, później Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, był jednak także przez pewien czas docentem i kierownikiem zakładu na Uniwersytecie Warszawskim, prowadził wykłady i przekazywał naszym studentom wiedzę ze swojej specjalności.
Urodził się 5 sierpnia 1885 roku we Lwowie. Jego ojciec, Franciszek Staff, pochodzenia czeskiego, był lwowskim cukiernikiem, starszy brat – Leopold – znanym polskim poetą. Młody Franciszek ukończył we Lwowie V Gimnazjum Filologiczne, później podjął studia przyrodnicze na Uniwersytecie Lwowskim pod kierunkiem wybitnego zoologa i propagatora darwinizmu, prof. Józefa Nusbauma-Hilarowicza. Studiował tu w latach 1904–1909, z trzyletnią przerwą, w czasie której uzupełniał wykształcenie na uniwersytecie w Wiedniu i pracował w Stacji Biologicznej w Trieście. Doktorat z filozofii otrzymał na Uniwersytecie Wiedeńskim, gdzie pod kierunkiem embriologa Bertholda Hatscheka napisał rozprawę Organogenetische Untersuchungen über Criodrilus lacuum Hfmstr., często później cytowaną przez specjalistów, a dotyczącą rozwoju jednej ze słodkowodnych pierścienic. Później, w latach 1909–1911, pracował na uniwersytecie w Monachium w Zakładzie Protozoologii pod kierunkiem Franza Dofleina, w rybackiej stacji przy tym uniwersytecie u Brunona Hofera, i w Instytucie Rybactwa Słodkowodnego w Friedrichshagen pod kierunkiem ichtiologa Friedricha Schiemenza.
Po powrocie do kraju w 1911 roku z początku osiadł w Krakowie. Tu rozpoczął wykłady z biologii i hodowli ryb w Studium Rolniczym Uniwersytetu Jagiellońskiego i zorganizował pracownię rybacką. Jednocześnie pełnił obowiązki kierownika Krajowego Towarzystwa Rybackiego w Krakowie (później został jego członkiem honorowym) i redagował organ Towarzystwa „Okólnik Rybacki”. Podjął się także zadania – na zlecenie Centralnego Towarzystwa Rybackiego – utworzenia pierwszej w kraju naukowej placówki dla badania ryb słodkowodnych. Była to Biologiczna Stacja Doświadczalna Rybacka w Rudzie Malenieckiej (pow. konecki), którą kierował w latach 1912–1915. Pracował w tym czasie naukowo w laboratorium zoologicznym Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. Wysiedlony przez uchodzących przed Niemcami Rosjan w okolice Saratowa, pracował aż do końca wojny na rzecz licznych wysiedlonych tak jak on Polaków, uczestniczył w zakładaniu polskich szkół i warsztatów rzemieślniczych.
W końcu 1918 roku powrócił do Warszawy, niezwłocznie włączając się w odbudowę struktur niepodległego państwa. Jeszcze w tym roku zorganizował Wydział Rybacki Centralnego Towarzystwa Rolniczego i został jego kierownikiem. Ministerstwo Rolnictwa i Dóbr Koronnych zleciło mu zaprojektowanie organizacji rybactwa w Polsce; odpowiedni dokument przedstawił jeszcze przed końcem tego roku. Jednocześnie przystąpił do organizacji studiów z zakresu rybactwa w tworzącej się w Warszawie Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego. Na uczelni tej, na Wydziale Rolniczym habilitował się z zakresu rybactwa jeszcze w październiku roku 1918 na podstawie rozprawy Badania histologiczno-anatomiczne nad włóknistym nabłonkiem dobrotliwym u lina i jako docent rozpoczął prowadzenie wykładów z biologii i hodowli ryb i z rybactwa.
W SGGW Franciszek Staff pracował od 1918 roku aż do przejścia na emeryturę. Od 1920 roku kierował stworzonym przez siebie Zakładem Ichtiobiologii i Rybactwa, pierwszym w Polsce tej specjalności. Odpowiednią katedrę objął w 1920 roku, po otrzymaniu nominacji na profesora nadzwyczajnego; w 1928 roku został mianowany profesorem zwyczajnym. W wojnie bolszewickiej 1920 roku wziął udział ochotniczo, służąc w artylerii przeciwlotniczej. W latach 1921/1922 i 1926/1928 pełnił funkcję dziekana Wydziału Rolniczego. Wiele pracy włożył w redagowanie Księgi Pamiątkowej, przygotowanej na jubileusz SGGW w 1936 roku; ogromny zawarty w niej materiał źródłowy służy kolejnym pokoleniom historyków nauki w Polsce.
Program badawczy kierowanego przez Staffa Zakładu to z początku przede wszystkim zagadnienia związane z hodowlą ryb stawowych, będących wówczas jedynym obiektem wytwórczości rybackiej w Polsce. Badania naukowe profesora i jego współpracowników dotyczyły więc, ogólnie biorąc, biologii produkcji zbiorników zamkniętych, a w szczególności biologii wzrostu, rozrodu i zimowania karpia. Bazą doświadczalną dla Zakładu była reaktywowana i przejęta przez SGGW w 1923 roku Stacja Doświadczalna w Rudzie Malenieckiej. Później pracownicy Zakładu rozszerzyli zakres działań naukowych na naturalne tereny rybackie, a więc jeziora i rzeki, badając warunki rozsiedlenia i biologię ryb w wodach śródlądowych Polski, a także rozpoczynając określanie charakterystyki biologicznej poszczególnych zbiorników wodnych. Od początku prowadził Staff także badanie chorób ryb, szczególnie karpia, ich występowania i zwalczania; w Zakładzie funkcjonował Punkt Rozpoznawczo-Badawczy Chorób Ryb, służący wszystkim zainteresowanym, utrzymywany ze środków pozazakładowych.
W czasie okupacji niemieckiej prof. Franciszek Staff odegrał wyjątkowo dużą rolę w utrzymywaniu w Warszawie tajnego nauczania na poziomie akademickim. Był on twórcą tzw. Liceum Rybackiego, czyli Prywatnej Szkoły Rybackiej II stopnia dr. Franciszka Staffa. Rozpoczęła ona działalność w listopadzie 1940 roku, dzięki finansowemu poparciu Związku Organizacji Rybackich, którego zresztą profesor był prezesem. W dwuletnim kursie nauczania Szkoły wykładali profesorowie SGGW (Franciszek Staff, Roman Kuntze, Stanisław Turczynowicz), Uniwersytetu Warszawskiego (Wacław Roszkowski, Tadeusz Jaczewski), także asystentka prof. Staffa z SGGW dr Matylda Gąsowska oraz adiunkci i asystenci Uniwersytetu. Trzy roczniki absolwentów szkoły zasiliły później gospodarkę stawową lub kontynuowały po wojnie kształcenie. Szkoła prof. Staffa służyła jednocześnie jako miejsce tajnego nauczania SGGW na dotychczasowym, akademickim poziomie. W jej laboratoriach studenci SGGW odbywali ćwiczenia, a w jej klasach prowadzono wykłady. Profesor Staff wykładał tu również ichtiologię dla studentów tajnego Uniwersytetu Warszawskiego, prowadząc dla nich ćwiczenia w swojej szkole. Nauczał także w zorganizowanej przez siebie jednorocznej szkole rybackiej w Tatarze w powiecie rawskim.
Drugą cenną, realizowaną w okresie okupacji przez prof. Staffa inicjatywą w zakresie nauczania było wydawanie podręczników na poziomie akademickim z dziedziny nauk rolniczych i przyrodniczych. Firmował je Związek Organizacji Rybackich. W czasie okupacji profesor wydał tu 23 publikacje, w tym własną monografię Ryby słodkowodne Polski (1941). Książka ta była przeglądem systematyki i biologii wszystkich naszych ryb słodkowodnych, pierwszym po przeglądzie Antoniego Wałeckiego (1864) i kluczu pod redakcją Henryka Hoyera juniora (1910).
W reaktywowanej Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego Franciszek Staff wrócił do swoich dawnych zajęć. Jako rektor swojej uczelni (piastował tę godność od kwietnia 1945 do września 1947) zainaugurował 15 maja 1945 roku w zdewastowanym gmachu przy ul. Rakowieckiej pierwszy po wojnie rok akademicki, rok 1944/1945. W pięknym przemówieniu przekazał młodzieży ideały, którymi żyło jego pokolenie: „Dostąpiliśmy zaszczytu, że pierwszą jesteśmy uczelnią akademicką, odżywającą w stolicy... Chwila ta niech upamiętni się w sercach tych wszystkich, którzy po raz pierwszy wstępują w nasze mury... W chwili uroczystej immatrykulacji nowych studentów uchylam czoła przed Majestatem Najjaśniejszej Rzeczypospolitej, która, zdradziecko napadnięta, uległa przemocy, a mocą ducha, hartem woli i siłą charakteru swych synów w walce przeciw złości szatana dotrwała godziny, w której stanęła wśród narodów zwycięskich z nieskalanym pióropuszem sławy i dobrym imieniem. Taki hart ducha niech się stanie Waszym udziałem, a praca Wasza wyjdzie na dobro całego narodu i chwałę Polski”1.
Z zapałem przystąpił do uruchomienia i odbudowy uczelni, która jako pierwsza szkoła wyższa w Warszawie rozpoczęła powojenną działalność. Przejmował i organizował majątki doświadczalne mające służyć szkole, zabezpieczył majątek pracowni rybackiej likwidowanego Państwowego Instytutu Naukowego Gospodarstwa Wiejskiego w Bydgoszczy. W latach 1945–1960 kierował w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego Zakładem, później Katedrą Rybactwa, a w latach 1954–1959 także Katedrą Zoologii. Zorganizował w SGGW Studium Rybackie działające od 1946 roku, pełnił obowiązki przewodniczącego jego Rady i kierował funkcjonującym w jego ramach Zakładem Ichtiobiologii i Rybactwa. Po likwidacji Studium w roku 1952 (w związku z utworzeniem Wydziału Rybackiego na WSR w Olsztynie) w SGGW pozostała Katedra Rybactwa, przydzielona do nowo utworzonego Wydziału Zootechnicznego jako jego jednostka usługowa, nieprowadząca już prac magisterskich.
Profesor Staff był aktywny także poza swoją uczelnią. Organizował Wydział Rybacki w Centralnym Towarzystwie Rolniczym w Warszawie (1918), wykładał rybactwo na Politechnice Warszawskiej (1920–1933), uzyskując tu habilitację na Wydziale Inżynierii, służył konsultacjami w sprawach rybactwa w Ministerstwie Rolnictwa i Reform Rolnych i uczestniczył w przygotowaniu pierwszej polskiej ustawy o rybołówstwie (1932). W 1921 roku zorganizował Związek Selekcji Hodowli Karpia Rasy Polskiej, prowadzący (pierwszy na świecie) rybacką akcję selekcyjną przy zastosowaniu jednolitych, naukowych metod. W latach 1925–1939 wydawał „Rocznik Ichtiobiologii”, od 1928 roku redagował „Przegląd Rybacki”.
W latach 1925–1926, korzystając z zasiłku Instytutu Rockefellera, Staff odbył piętnastomiesięczną podróż do Stanów Zjednoczonych i kilku krajów zachodniej Europy w celu zaznajomienia się z organizacją tamtejszych placówek badawczych, metodami badań oraz stanem i organizacją rybołówstwa, a w roku 1938, wraz z kilkoma swoimi uczniami, odbył podobną podróż do południowej Szwecji. Reprezentował polskie rybactwo na kilku międzynarodowych kongresach. W okresie powojennym, jako prezes Związku Organizacji Rybackich, działał na rzecz odbudowy krajowego rybactwa. Przewodniczył Funduszowi Ochrony Rybołówstwa, współdziałał przy wznowieniu „Przeglądu Rybackiego” i „Archiwum Hydrobiologii i Rybactwa”. Brał udział w Kursach Korespondencyjnych Rolniczych im. Stanisława Staszica, organizowanych przez Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie, i pozostawił wydrukowane dla kursantów teksty pięciu wykładów o hodowli ryb. Reprezentował Polskę na zjazdach i konferencjach poświęconych rybactwu za granicą.
Profesor Franciszek Staff związany był także z Uniwersytetem Warszawskim, służąc przez wiele lat jego studentom swoją rozległą wiedzą. Z początku, od 1920 roku, prowadził wykład zlecony z rybactwa dla słuchaczy Studium Weterynaryjnego na Wydziale Lekarskim UW, a później, od 1927 roku, na Wydziale Weterynaryjnym. W 1936 roku uzyskał na Wydziale Weterynaryjnym habilitację z zakresu biologii i chorób ryb i wykładał ten przedmiot na tym Wydziale do 1952 roku.
Udzielał się w towarzystwach naukowych: był m.in. członkiem założycielem Polskiego Towarzystwa Zootechnicznego (1921) i Związku Organizacji Rybackich (1929), członkiem korespondentem Akademii Nauk Technicznych, członkiem zwyczajnym Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, członkiem czynnym Masarykowej Akademii Pracy w Pradze, w latach 1939–1948 prezesem Polskiego Towarzystwa Zootechnicznego, a w latach 1960–1962 przewodniczył Sekcji Ichtiobiologii Komitetu Nauk Zootechnicznych PAN. W 1961 roku Wyższa Szkoła Rolnicza w Olsztynie przyznała mu doktorat honorowy.
O udziale profesora Staffa w konspiracji w czasie II wojny niewiele wiemy. Wyżej wspomniano o znaczeniu prowadzonego przez niego Liceum Rybackiego dla tajnego kształcenia studentów SGGW i UW. Czy brał udział w konspiracyjnych strukturach Państwa Podziemnego? Może to sugerować znalezienie wewnątrz szafki z jego gabinetu, która trafiła do Muzeum SGGW, ukrytych tam dokumentów dowództwa Narodowych Sił Zbrojnych z lat 1942–1944. Znaleziono je w 2009 roku, w czasie renowacji mebla.
Wydany drukiem dorobek prof. Staffa obejmuje liczne artykuły dotyczące organizacji produkcji rybnej w Polsce, stanu aktualnego, projektów i zadań w przyszłości, a więc dotyczy głównego nurtu jego działalności, prowadzącej do podniesienia znaczenia tego działu gospodarki narodowej. Prace badawcze dotyczą szczegółów anatomii i fizjologii ryb, chorób ryb (ospa karpia, 1910, 1926; epidemiczne śnięcie narybku, 1914; choroba nozdrzy u karpia, 1925), problemów wprowadzania nowych gatunków ryb (1910, 1930), wreszcie są tu artykuły dotyczące przygotowywanej z jego udziałem ustawy o rybołówstwie (1931, 1932). Wspomniany wyżej podręcznik Ryby słodkowodne Polski, wydany w konspiracyjnym wydawnictwie, był pierwszym w polskiej literaturze. Rozszerzona wersja (pod tytułem Ryby słodkowodne Polski i ziem ościennych) wyszła drukiem w 1950 roku. Cenny był także w swoim czasie podręcznik Hodowla ryb w stawach, wydany w 1947 roku, będący rozszerzeniem wykładów prowadzonych na Kursach im. Staszica.
Profesor Franciszek Staff zmarł w Warszawie 2 sierpnia 1966 roku. Pochowany został na Cmentarzu Powązkowskim.
1Przemówienie do młodzieży wygłoszone przez Jego Magnificencję Rektora... Franciszka Staffa [...] w dniu otwarcia roku akademickiego 1944/45 15 maja 1945 r., cyt. za: Załącznik 1 do „Spisu Wykładów i Składu Osoboweg SGGW” na r. akad. 1945/46, s. 3, 9.