Roman Suszko

Urodzony 9 XI 1919 w Podoborze (Śląsk Cieszyński). Studia na tajnych kompletach UJ. Wykładowca Uniwersytetu Poznańskiego (1946–1952), tamże doktorat z nauk matematyczno-przyrodniczych (1948) i veniam legendi w zakresie logiki i podstaw matematyki (1951). Adiunkt na UW (1953), docent (1954), doktor (kandydat) nauk filozoficznych (1956), profesor (1959). Dziekan Wydziału Filozoficznego (1960). Profesor Stevens Institute of Technology w Hoboken, USA (1967–1969, 1970–1973). Pracownik Zespołu Logiki IFiS PAN.

Logik, filozof; zajmował się teorią mnogości, algebrą, semantyką, lingwistyką matematyczną, stosunkami pomiędzy logiką a filozofią; twórca logiki niefregowskiej.
Współzałożyciel i członek rady programowej czasopisma „Studia Logica”.
Publikował w prestiżowych czasopismach międzynarodowych, m.in. „Fundamenta Mathematicae”, „Journal of Symbolic Logic”, „Archiv für mathematische Logik und Grundlangen-Forschung”.
Zmarł 3 VI 1979 w Warszawie.

On the extending of models II, Common extensions (współautor: J. Łoś), „Fundamenta Mathematicae” 1955, t. XLII, s. 343–347; On the extending of models IV, Infinite sums of models (współautor: J. Łoś), „Fundamenta Mathematicae” 1957, t. XLIV, s. 52–60; Non-Fregean logic nad theories, „Acta Logica” 1968, t. XI, s. 7–33.

M. Omyła, Roman Suszko [w:] Polska Filozofia Powojenna, red. W. Mackiewicz, t. II, Warszawa 2001, s. 273–287.

MIECZYSŁAW OMYŁA

ROMAN SUSZKO

1919–1979

 

Roman Suszko należy do najbarwniejszych postaci polskiego środowiska akademickiego po II wojnie światowej oraz najwybitniejszych polskich logików drugiej połowy XX wieku. Był uczonym na miarę światową, ale nie stronił od działalności organizacyjno-społecznej w życiu akademickim, pełnił m.in. funkcje prodziekana i dziekana Wydziału Filozoficznego Uniwersytetu Warszawskiego, był członkiem kolegiów redakcyjnych prestiżowych czasopism naukowych. Zajmował się abstrakcyjną problematyką logiczną, ale wystąpił również w kultowym filmie Marka Piwowskiego Rejs, gdzie wypowiadał filozoficzne kwestie.

Suszko kontynuował najlepsze tradycje polskiej szkoły logicznej, tzn. klasyczne problemy filozoficzne badał w sposób formalny, stosując współczesne metody matematyczne i badania te często prowadziły go do nowej problematyki logicznej, np. zastosował matematyczną teorię modeli do analizy rozwoju poznania, a analiza Traktatu logiczno-filozoficznego Ludwika Wittgensteina skłoniła go do stworzenia nowego rachunku logicznego zwanego logiką niefregowską. Spośród polskich logików w najwyższym stopniu łączył treści filozoficzne z matematyczną formą, m.in. dzięki temu miał wielu uczniów i współpracowników, zarówno w kraju, jak i za granicą, rekrutujących się z filozofów, logików oraz matematyków.

Wiadomości biograficzne

Suszko urodził się 9 listopada 1919 roku w Podoborze k. Cieszyna, obecnie Republika Czeska. Jego ojciec, Jerzy Suszko, był wybitnym chemikiem, najpierw pracownikiem naukowym Uniwersytetu Jagiellońskiego, a następnie kolejno profesorem Politechniki Lwowskiej oraz Uniwersytetu Poznańskiego. Był uhonorowany wieloma zaszczytnymi wyróżnieniami – m.in. członkostwem PAU, następnie PAN, a w latach 1952–1956 pełnił funkcję rektora Uniwersytetu Poznańskiego. W trakcie jego kadencji Uniwersytet Poznański przyjął nazwę Uniwersytetu Adama Mickiewicza. Roman Suszko uczęszczał do szkół, kolejno, w Cieszynie, Krakowie, Lwowie i Poznaniu. Świadectwo dojrzałości uzyskał w 1937 roku w liceum klasycznym im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu.

Okres okupacji spędził w Krakowie, gdzie pracował w fabryce Gablez i Syn jako dozorca nocny, a następnie w elektrowni miejskiej jako portier i telefonista, równocześnie studiował na tajnych kompletach prowadzonych przez profesorów UJ. W 1945 roku uzyskał stopień magistra filozofii na podstawie pracy Dorobek logiki polskiej napisanej pod kierunkiem Zygmunta Zawirskiego. W latach 1946–1952 pracował w Katedrze Teorii i Metodologii Nauk Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego Uniwersytetu Poznańskiego, gdzie w 1948 roku uzyskał stopień naukowy doktora nauk matematyczno-przyrodniczych w zakresie logiki i metodologii nauk; promotorem był prof. Kazimierz Ajdukiewicz. W 1951 roku, również na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym Uniwersytetu Poznańskiego, na podstawie rozprawy Canonic axiomatic system, uzyskał veniam legendi w zakresie logiki i podstaw matematyki.

W 1953 roku przeniósł się na Wydział Filozoficzny Uniwersytetu Warszawskiego, gdzie pracował najpierw na stanowisku adiunkta, a następnie na stanowisku zastępcy profesora. Nominację na docenta uzyskał w 1954 roku.

W 1956 roku, zgodnie z ówczesną ustawą o stopniach i tytułach naukowych, na podstawie rozprawy Logika formalna a niektóre zagadnienia teorii poznania uzyskał tytuł doktora (kandydata) nauk filozoficznych. W świetle obecnej terminologii można chyba uznać, że była to habilitacja z filozofii. Tytuł profesora nadzwyczajnego otrzymał w 1959 roku.

W 1960 roku został wybrany na dziekana Wydziału Filozoficznego. Jako dziekan i nauczyciel akademicki cieszył się wielką sympatią młodzieży.

Od 1966 roku był zatrudniony w Instytucie Filozofii i Socjologii PAN, a w latach 1967–1969, 1970–1973 pracował jako profesor w Stevens Institute of Technology w Hoboken (New Jersey, USA). Po powrocie z USA w 1973 roku aż do śmierci pracował w Zespole Logiki Instytutu Filozofii i Socjologii PAN, gdzie przez jakiś czas był kierownikiem Zespołu Logiki. Po rezygnacji z pracy na UW nie zerwał kontaktów z Instytutem Filozofii UW, tylko do końca życia wygłaszał tam wykłady monograficzne, prowadził prace doktorskie oraz utrzymywał żywe kontakty towarzyskie z pracownikami Instytutu.

Profesor Suszko zdumiewał wszystkich, którzy się z nim zetknęli, swoją oryginalnością oraz bogactwem osobowości, a co najważniejsze, zarażał innych swym wielkim entuzjazmem do rozwiązywania problemów naukowych i filozoficznych. Zycie nie szczędziło mu jednak bolesnych doświadczeń. Głęboko przeżył śmierć piętnastoletniego syna, który zginął w wypadku drogowym, a następnie śmierć swojego dwudziestoczteroletniego pasierba.

Podobno pod koniec życia często mówił, że „doświadczenie uczy, że świat wcale nie jest okrągły, tylko kanciasty. I tymi kantami mnie ciągle potrąca”. Do ostatnich chwil życia, mimo choroby nowotworowej, przygotowywał referat na międzynarodową konferencję poświęconą praktycznym i filozoficznym zastosowaniom logik nieklasycznych. Referat zatytułowany Logiki i filozofie miał inaugurować tę konferencję w Centrum Banacha w Warszawie. Niestety, nie zdążył go wygłosić, wspomniana konferencja odbyła się w sierpniu 1979 roku, a Suszko zmarł na raka krtani w Warszawie 3 czerwca 1979 roku.

Poglądy filozoficzne

Twórczość naukowa Suszki była ściśle związana z jego zainteresowaniami filozoficznymi, a przede wszystkim z jego poglądami z filozofii języka i logiki. Według Suszki logika jest nauką ściśle związaną z teorią poznania, a matematyczną teorię modeli wręcz nazywał formalną teorią poznania. Źródłem intersubiektywnego sensu wyrażeń jest odnoszenie się języka do świata. Sens ten jest wtórny w stosunku do relacji odnoszenia się wyrażeń do elementów rzeczywistości. Ponadto Suszko wyznawał pogląd Leibniza, że myślenie można sprowadzić do operowania znakami językowymi według ściśle określonych reguł formalnych. Aby było to możliwe, kategorie syntaktyczne wyrażeń danego języka powinny być zgodne z kategoriami ontologicznymi ich korelatów semantycznych.

Według Suszki logika, a zwłaszcza semantyka, nie jest nauką bezzałożeniową. U jej podstaw znajduje się pewna ogólna i schematyczna wiedza o rzeczywistości, taka np., że istnieją przedmioty, które mają własności i pozostają ze sobą w pewnych relacjach oraz że pewne stany rzeczy zachodzą, a inne nie zachodzą itp. Suszko twierdził, że logika czerpie tę wiedzę z teorii mnogości. Teoria mnogości zawiera bowiem ontologiczne założenia logiki, dlatego teorię mnogości nazywał wręcz ontologią formalną. Ważne w tych poglądach jest to, że istnieją pewne ogólne, strukturalne, a zarazem formalne właściwości świata, które bada ontologia i dlatego jedna z jego prac nosi motto: Abstrakcyjna matematyka może być rzetelną filozofią.

Suszko stał na stanowisku, że języki formalne, które konstruuje i bada logika, nie są dowolnymi tworami, tylko są wyabstrahowane z języków potocznych lub z języków poszczególnych nauk, bądź też są hipotetycznymi założeniami dotyczącymi tych języków. W logice badamy konsekwencje tych założeń. „Nauka, proces poznania i pełniący w nim istotną rolę język naturalny są układem odniesienia badań formalnologicznych” – napisał Suszko w pracy Formalna teoria wartości logicznych I (1958). Według uczonego, logika bada język za pomocą wszelkich dostępnych środków formalnych, czyli za pomocą dowolnych metod matematycznych.

Podstawowe kategorie wyrażeń to zdania i nazwy. Wszystkie inne wyrażenia nie mają samodzielnego znaczenia, tylko służą do konstrukcji wyrażeń bardziej złożonych. Suszko nazywał je formatorami, przy czym wyróżniał formatory niewiążące zmiennych (np.: spójniki, predykaty) oraz formatory wiążące zmienne, takie jak kwantyfikatory oraz operator deskrypcji. Między językiem a światem, jak uważał badacz, zachodzi paralelizm logiczno-filozoficzny: nazwy oznaczają przedmioty, zdania przedstawiają sytuacje, a formatorom odpowiadają funkcje. W związku z tym często cytował zdanie Józefa Bocheńskiego: Syntax mirrors ontology.

Twórczość naukowa Romana Suszki

Suszko pojmował logikę jako samodzielną naukę, mającą swój własny przedmiot, ale ściśle powiązaną zarówno z matematyką, jak i filozofią. Twórczość naukowa Suszki była bardzo bogata i zróżnicowana. Dotyczyła teorii modeli, teorii mnogości, logiki ogólnej, logiki abstrakcyjnej, zastosowań logiki do problematyki filozoficznej oraz prawdopodobieństwa logicznego.

Prace były publikowane w prestiżowych międzynarodowych czasopismach, takich jak „Fundamenta Mathematicae”, „Journal of Symbolic Logic”, „Colloquium Mathematicum”, „Synthese, Theoria, Logique et Analyse”, „Archiv für mathematische Logik und Grundlangen-Forschung”, „Studia Logica”, „Notre Dame Journal of Formal Logic”, „Dissertationes Mathematicae”. Spotykały się one z bardzo dobrymi recenzjami w czasopismach o zasięgu międzynarodowym, takich jak „Journal of Symbolic Logic”, „Mathematical Reviews” i „Zentralblatt für Mathematik und ihre Grenzgebiete”. Recenzje te na ogół były pisane przez logików liczących się w skali światowej.

W 1953 roku, po przejściu z Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego Uniwersytetu Poznańskiego na Wydział Filozoficzny UW, Suszko nawiązał współpracę z Zespołem Algebry Instytutu Matematycznego PAN, a przede wszystkim z jego kierownikiem, Jerzym Łosiem. Współpraca ta dotyczyła zarówno badań z zakresu teorii modeli, jak i logiki zdaniowej. Zaowocowała serią pięciu wspólnych prac Łosia i Suszki opublikowanych głównie w „Fundamenta Mathematicae”. Wspomniani autorzy uzyskali wiele cennych wyników z zakresu teorii modeli matematycznych, które są cytowane w każdej większej monografii z tej dziedziny. Ich wspólna praca Remarks on sentential logic zaowocowała po ponad 10 latach od jej opublikowania bujnym rozwojem w kraju i za granicą zarówno rachunków logicznych, jak i ich metodologii. Praca ta jest do dzisiaj cytowana w prawie wszystkich publikacjach z zakresu logik zdaniowych. Postawione w niej problemy stosunkowo niedawno zostały rozwiązane.

Wspólne prace z Łosiem, dotyczące rozszerzania modeli matematycznych, stanowiły jedno ze źródeł inspiracji do napisania przez Suszkę całego cyklu artykułów dotyczących tzw. logiki diachronicznej, czyli zastosowania logiki formalnej do badania rozwoju poznania. Były one jednymi z pierwszych w skali światowej, w których stosuje się metody teorio-modelowe do zagadnień pozamatematycznych, a w szczególności do zagadnień filozoficznych. Prace te rozpoczynają w Polsce stosowanie metod współczesnej semantyki w badaniach metodologicznych.

W publikacji Formalna teoria wartości logicznych I Suszko przeprowadził jedną z bardziej wnikliwych analiz pojęcia wartości logicznej formuł zdaniowych. Analizy te doprowadziły go po latach do poglądu, że zdania mają zarówno wartości logiczne (są prawdziwe albo fałszywe), jak i wartości ontologiczne, którymi są przedstawione w nich sytuacje.

Suszko fascynował się możliwościami, które stwarza logika współczesna do ścisłego ujęcia problematyki filozoficznej. Do wyrażenia metafizyki zawartej w Traktacie logiczno-filozoficznym Wittgensteina nie wystarczał mu jednak klasyczny rachunek logiczny zawierający jedynie zmienne nazwowe. Rachunek taki jest bowiem dostosowany do tego, aby mówić wyłącznie o przedmiotach mających własności i powiązanych relacjami. W językach tego rodzaju nie można formułować twierdzeń typowo filozoficznych, mówiących o świecie jako całości, gdyż świat jako całość nie jest przedmiotem takim samym jak rzeczy w nim występujące, ani twierdzeń dotyczących wartości (moralnych lub estetycznych) rozumianych jako stany rzeczy szczególnego rodzaju. Suszko za Wittgensteinem uważał, że dla pełniejszego obrazu świata powinniśmy ujmować rzeczywistość jako uniwersum możliwości, z których pewne stają się faktami. Dlatego stworzył nową logikę, którą nazwał logiką niefregowską.

Język tej logiki różni się od klasycznego rachunku predykatów tym, że w języku tym występują spójnik identyczności oraz kwantyfikatory wiążące zmienne zdaniowe. Według Suszki są one niezbędne, aby mówić w sposób sformalizowany o strukturze uniwersum sytuacji. Spójnik identyczności łączy dwa zdania w zdanie prawdziwe, gdy zdania te przedstawiają tę samą sytuację, a zmienne zdaniowe i kwantyfikatory je wiążące pozwalają formułować twierdzenia ogólne i egzystencjalne o sytuacjach. Logika niefregowska, niezależnie od swoich źródeł i filozoficznych motywacji, jest rachunkiem logicznym, który może być uprawiany bez przyjmowania jakichkolwiek założeń filozoficznych o naturze rzeczywistości.

Pojęcie sytuacji oraz interpretacja wprowadzonego przez Suszkę spójnika identyczności stwarzają różne trudności intuicyjne i dlatego logika ta nie spotkała się z takim uznaniem, na jakie zasługuje. Sądzę jednak, że formalizacja wszelkich semantyk przypisujących zdaniom korelaty semantyczne różne od ich wartości logicznych, nie zniekształcająca przy tym w istotny sposób tej intuicji, że są to korelaty semantyczne zdań, a nie nazw, wymaga logiki niefregowskiej bądź też przynajmniej pewnej teorii opartej na tej logice.

Wpływy

Idee logiczne Suszki miały inspirujący wpływ na problematykę badawczą i na sposób prowadzenia badań logicznych w drugiej połowie XX wieku nie tylko w Polsce, lecz także na świecie. Dosyć niedawno powstała nowa dyscyplina formalna zwana abstrakcyjną logiką algebraiczną (Abstract Algebraic Logic), żywo rozwijana w wielu ośrodkach na świecie. Jednym z jej centralnych pojęć jest pojęcie operatora Suszki, wywodzące się z badań nad spójnikiem identyczności.

Suszko wypromował 12 doktorów, z czego siedmiu na Wydziale Filozoficznym UW, dwóch w USA, a trzech w innych ośrodkach uniwersyteckich w Polsce. Nie tylko jego doktoranci uważają go za swojego mistrza, gdyż uczony oddziaływał przez swoje wykłady, publikacje, recenzje, promocje prac doktorskich, przez udział w konferencjach naukowych, prywatnych dyskusjach i spotkaniach przyjacielskich. Wielu logików pracujących dzisiaj na uniwersyteckich wydziałach filozoficznych, matematycznych czy też językoznawczych uważa jego idee za aktualne i bardzo cenne.

Większość logików polskich w drugiej połowie XX wieku pozostawała pod jego nieodpartym urokiem osobistym i wpływem naukowym. Prawie na wszystkich konferencjach naukowych poświęconych logice, które odbywają się w Polsce od śmierci Suszki aż do dziś, zarówno referenci, jak i dyskutanci nawiązują do idei profesora – tak bardzo inspirujący miał on wpływ na badania innych logików.