Zdzisław Stieber

Urodzony 9 VI 1903 w Szczakowej. Studia chemiczne na UJ (1921–1926), tamże studia językoznawcze (1926–1928), doktorat (1929), habilitacja (1934), asystent (1935). Profesor UJK we Lwowie (1937), w czasie wojny uczestnik tajnego nauczania. Profesor UŁ (1945–1952) i UW (1952–1966), kierownik Katedry Filologii Słowiańskiej na UW. Kierownik Zakładu (później dyrektor Instytutu) Słowianoznawstwa PAN (1961–1973).

Językoznawca, slawista; prace głównie z zakresu fonologii, dialektologii i gramatyki porównawczej języków słowiańskich.
Członek PAU (1945), PAN (1954), Bułgarskiej Akademii Nauk i Sztuk, Akademii Nauk Bośni i Hercegowiny, Société de Linguistique de Paris.
Zmarł 12 X 1980 w Warszawie.

Izoglosy gwarowe na obszarze dawnych województw Łęczyckiego i Sieradzkiego. Z 8 mapami, Kraków 1933; Rozwój fonologiczny języka polskiego, Warszawa 1952 (wyd. 4, rozszerzone: Historyczna i współczesna fonologia języka polskiego, Warszawa 1966); Atlas językowy dawnej Łemkowszczyzny, z. I-VIII, Łódź 1956–1964; Gramatyka historyczna języka czeskiego, cz. I: Wstęp. Fonetyka historyczna. dialektologia (współautor: T. Lehr-Spławiński), Warszawa 1957; Zarys gramatyki porównawczej języków słowiańskich, cz. I-III, Warszawa 1969–1973; Świat językowy Słowian, Warszawa 1974.

J. Rieger, Zdzisław Stieber 1903–1980, „Nauka Polska” 1981, nr 9–10, s. 171–175.

ZBIGNIEW GREŃ

ZDZISŁAW STIEBER

1903–1980

 

Profesor Zdzisław Stieber urodził się 9 czerwca 1903 roku w Szczakowej, w dawnym powiecie chrzanowskim, w Małopolsce (obecnie Szczakowa stanowi część Jaworzna, miasta na prawach powiatu, w województwie śląskim). Wykształcenie, zarówno podstawowe, średnie, jak i wyższe, zdobył w Krakowie. To tam, w 1921 roku, wybrał chemię jako swój kierunek studiów na Uniwersytecie Jagiellońskim. Nie został jednak chemikiem, gdyż w 1926 roku zdecydował się przenieść na studia humanistyczne, wybierając specjalizację językoznawczą. Stało się to pod wpływem wykładów z dialektologii prof. Kazimierza Nitscha, na które zaczął w owym czasie uczęszczać. Wykłady te zaowocowały nie tylko zmianą studiów, lecz także na długi czas określiły jeden z głównych nurtów badawczych Stiebera. Jego sylwetka naukowa została ukształtowana pod wpływem krakowskiej szkoły językoznawczej: profesorów Kazimierza Nitscha, Jana Rozwadowskiego, Jana Łosia i Witolda Taszyckiego. Własną działalnością dydaktyczną był związany jednak głównie z dwoma innymi uniwersytetami: Uniwersytetem Łódzkim i Uniwersytetem Warszawskim.

W trakcie pobytu w Krakowie zdobył podstawy wiedzy językoznawczej, zwłaszcza dialektologicznej, przeszedł też pierwsze stopnie w karierze zawodowej. W 1928 roku został magistrem, tytuł jego pracy z językoznawstwa polonistycznego brzmiał Nazwy miejscowe pasma Gorców w Beskidzie Zachodnim (opublikowanej w wersji poprawionej i uzupełnionej w 1934), a już w 1929 – doktorem filologii słowiańskiej, na podstawie pracy Ze studiów nad gwarami słowackimi południowego Spisza. Habilitację uzyskał w 1934 roku, na podstawie rozprawy Stosunki pokrewieństwa języków łużyckich. Dopiero po habilitacji, w 1935 roku, otrzymał stanowisko asystenta na UJ. Wcześniej przejściowo pracował jako lektor uniwersytecki, głównie jednak jako nauczyciel w szkole średniej. We wrześniu 1937 roku otrzymał propozycję objęcia Katedry Filologii Słowiańskiej na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie, gdzie został powołany na stanowisko profesora nadzwyczajnego.

Okres krakowski w życiorysie naukowym Stiebera wiąże się ściśle z dialektologią polską. W dziedzinie tej stał się nie tylko kontynuatorem dokonań szkoły krakowskiej, zwłaszcza prof. Nitscha, lecz także prekursorem w zakresie metodologii badań dialektologicznych. Jednocześnie zwrócił uwagę polskich dialektologów na problematykę obszarów pogranicznych i obszarów języków sąsiadujących z polszczyzną. Szczególnym zainteresowaniem Stiebera cieszył się obszar słowacki i pogranicze polsko-słowackie. Oprócz tego zajmował się jako dialektolog pograniczem polsko-wschodniosłowiańskim, zwłaszcza w części południowej, oraz obszarem łużyckim. Interesowały go nie tylko pogranicza języków narodowych, lecz także pogranicza obszarów dialektalnych. W tym zakresie przeprowadził fundamentalne wręcz badania nad stykiem trzech polskich obszarów dialektalnych, małopolskiego, wielkopolskiego i mazowieckiego, w ziemi sieradzkiej i łęczyckiej. Podstawą jego prac dialektologicznych były szerokie, osobiście przeprowadzone badania terenowe. W tym niedługim przecież okresie przeprowadził badania terenowe i opublikował wyniki analiz dialektologicznych w odniesieniu do polszczyzny, języka słowackiego, języków łużyckich (górnołużyckiego i dolnołużyckiego), ukraińskiego i łemkowszczyzny. W swych wypowiedziach naukowych poruszał także sprawy dialektów czeskich (pogranicza czesko-polskiego na obszarze laskim) i białoruskich. Wszystkie jego prace opierają się na bogatym, żywym materiale gwarowym i wnikliwej interpretacji językoznawczej. Etap dialektologiczny w rozwoju naukowym Stiebera zaowocował w późniejszym okresie w jego fundamentalnych pracach z zakresu porównawczego językoznawstwa słowiańskiego.

Lata wojny spędził we Lwowie, gdzie prowadził (z przerwą w latach 1941–1944, poświęconych tajnemu nauczaniu) zajęcia na Uniwersytecie Lwowskim, w Katedrze Języka Polskiego.

W okresie powojennym Stieber związał się początkowo z Uniwersytetem Łódzkim, gdzie w 1945 roku został profesorem zwyczajnym. W tym samym roku został członkiem korespondentem Polskiej Akademii Umiejętności. W Łodzi poświęcił się organizacji katedry języka polskiego, rozwinął też działalność pozadydaktyczną – przystąpił do tworzenia uniwersyteckiej biblioteki polonistycznej, zorganizował sekcję językoznawczą w Łódzkim Towarzystwie Naukowym. Okres pracy na Uniwersytecie Łódzkim, trwający do 1952 roku, to jednocześnie okres realizacji zainteresowań polonistycznych w działalności naukowo-badawczej. Zwrócił się wówczas w stronę badań historyczno-językowych. Stanowiły one znakomite uzupełnienie wcześniejszych badań dialektologicznych, poszerzając perspektywę w spojrzeniu na zróżnicowanie arealne i historyczne polszczyzny. Świetne rozeznanie w dialektach polskich i słowiańskich, niejednokrotnie przechowujących formy archaiczne, dało Stieberowi mocne oparcie w jego interpretacjach z zakresu historii języka. Szczególnie istotne jest to w jego badaniach nad wariantami wymowy polskiej na różnych obszarach polszczyzny, a więc z fonetyki i fonologii. Podstawy metodologiczne zastosowane przezeń w interpretacjach z tego zakresu, mocno oparte na zdobyczach strukturalizmu europejskiego, stanowiły wzorzec dla późniejszych badań językoznawczych w tej dziedzinie. Dotyczy to zwłaszcza głównej pracy z tego okresu, książki Rozwój fonologiczny języka polskiego (1952), w pełni opartej na strukturalistycznym podejściu do języka, nowatorskiej na owe czasy i wzorcowej w badaniach historycznego rozwoju fonetycznego i fonologicznego języków. Zainteresowania dialektologiczne i historyczne znalazły wspólne zastosowanie w badaniach nad genezą polszczyzny. W kwestii tej, żywo wówczas dyskutowanej, Stieber zajął stanowisko własne, mocno wsparte jego wiedzą dialektologiczną i slawistyczną. Dowodził, iż w ucieraniu się polszczyzny, wynikłym ze spotkania regionów historycznych polszczyzny, zwłaszcza małopolskiego i wielkopolskiego, niebagatelną rolę odegrał tzw. arbitraż czeski – z konkurujących ze sobą form regionalnych wybierano te, które miały wsparcie w czeszczyźnie, języku w owych czasach cieszącym się w Polsce wysokim prestiżem.

W 1952 roku rozpoczął się okres warszawski w życiu Stiebera. Objął Katedrę Filologii Słowiańskiej na UW. Kierował nią do 1966 roku.

Tradycja warszawskiej slawistyki w owym czasie liczyła sobie już kilkadziesiąt lat. Zaczęła się ona od powołania w 1915 roku Seminarium Słowiańskiego. Studenci Seminarium mogli korzystać z doświadczeń takich naukowców (zarówno pracowników Seminarium Słowiańskiego, jak i innych jednostek organizacyjnych Uniwersytetu) jak profesorowie Stanisław Słoński (założyciel i kierownik Seminarium), Adam Kryński, Jan Baudouin de Courtenay, Stanisław Szober, Witold Doroszewski, Halina Koneczna, Stanisław Skorupka, Julian Krzyżanowski, a także z zagranicy: dr Bohumil Vydra, dr Julije Benešić.

Działalność Seminarium w znacznej mierze ograniczała się do prowadzenia zajęć specjalistycznych dla dydaktyki polonistycznej. W ramach programu samodzielnego prowadzono kierunek bohemistyczny (zwłaszcza językoznawczy), co w dużej mierze określało również zainteresowania badawcze pracowników. Stieber, jako kierownik powstałej z Seminarium Katedry, miał za zadanie poszerzać slawistykę o nowe obszary i rozszerzać ją o problematykę literaturoznawczą. Udało mu się to w jednym i drugim zakresie: oprócz bohemistyki uruchomiono specjalizację bułgarystyczną i serbo-kroatystyczną, poszerzono zakres naukowo-dydaktyczny (także w wymiarze personalnym) o problematykę literaturoznawczą. Niezależnie od prowadzonych specjalizacji, tematyka zajęć w pełni oddawała problematykę slawistyczną w ówczesnym kształcie. W programie dydaktycznym uwzględniano także słowacystykę oraz sorabistykę.

Okres warszawski wyróżnił się w życiu Stiebera nie tylko tym, że był to czas realizacji zainteresowań slawistycznych. Jego kolejne prace dokumentują zrozumienie dla potrzeb dydaktycznych. Można by ten czas nazwać również okresem „podręcznikowym”. Wśród opublikowanych wówczas przez Stiebera prac znalazły się takie, które mają charakter wyraźnie dydaktyczny. Były to przy tym pozycje o wyjątkowym znaczeniu dla edukacji slawistycznej i polonistycznej; do dziś nie straciły one swoich walorów naukowych i dydaktycznych, w niektórych aspektach są wręcz niezastąpione.

Już w 1952 roku opublikował pracę, która w nowatorski sposób wykorzystała zdobycze strukturalizmu w kreśleniu historii języka polskiego. Chodzi o książkę Rozwój fonologiczny języka polskiego, w której zmiany w języku polskim są ujmowane jako zmiany systemowe. Jeszcze za życia Stiebera ukazały sie jej 4 wydania polskie. Wydanie czwarte z 1966 roku, pod tytułem Historyczna i współczesna fonologia języka polskiego, zostało rozszerzone o okres współczesny (Zarys współczesnej polszczyzny kulturalnej), dzięki czemu powstał podręcznik do wykorzystania zarówno w zakresie gramatyki historycznej, jak i gramatyki opisowej polszczyzny. Ukazał się również przekład tego dzieła na język angielski, opublikowany w Stanach Zjednoczonych w 1968 roku. Tej samej problematyki dotyczyła też publikacja oryginalna w języku angielskim, obszerniejsza, wydana w Heidelbergu w 1973 roku, A Historical Phonology of the Polish Language. Podobnie fundamentalne znaczenie dla dydaktyki uniwersyteckiej, zwłaszcza dla slawistyki, ma jego monografia Zarys dialektologii języków zachodnio-słowiańskich. Z wyborem tekstów gwarowych (wyd. 1, Warszawa 1956). W obrębie slawistyki mieści się też następna jego praca, podręcznik z gramatyki historycznej: Gramatyka historyczna języka czeskiego, cz. I: Wstęp. Fonetyka historyczna. Dialektologia. Napisany we współautorstwie ze znakomitym slawistą, Tadeuszem Lehrem-Spławińskim, ukazał się w 1957 roku. Z doświadczeniami dydaktyki uniwersyteckiej z okresu warszawskiego ściśle wiąże się jego następne dzieło, należące dziś do kanonu slawistycznego, a mianowicie Zarys gramatyki porównawczej języków słowiańskich, cz. 1, Fonologia (wyd. 1, Warszawa 1969), cz. 2, z. 1 Fleksja imienna (wyd. 1, Warszawa 1971) i cz. 2, z. 2. Fleksja werbalna (wyd. 1, Warszawa 1973, wyd. 2 wszystkich części, jeszcze za życia Stiebera, Warszawa 1979). Opracowanie to rodziło się w trakcie wykładów na slawistyce warszawskiej, w formie drukowanej ukazało się już po odejściu Stiebera do Polskiej Akademii Nauk.

Działalność prof. Stiebera w Katedrze Filologii Słowiańskiej UW była wielowymiarowa. Jako kierownik Katedry doprowadził, przez umiejętną politykę kadrową, do jej rozrostu i rozwinięcia nowych kierunków dydaktycznych. Przez zatrudnienie literaturoznawców uzyskano zrównoważenie dwu gałęzi studiów filologicznych, językoznawczej i literaturoznawczej. Dzięki osobiście prowadzonym wykładom spowodował wzrost znaczenia slawistyki w życiu Uniwersytetu. W jego zajęciach, wykładach i seminariach uczestniczyli nie tylko adepci slawistyki, lecz także osoby spoza tego kręgu, z innych, nieslawistycznych filologii. Dość wspomnieć, że po opuszczeniu Uniwersytetu i przejściu Stiebera do Instytutu Słowianoznawstwa PAN, prowadzone seminaria otwarte gromadziły slawistów i polonistów z Uniwersytetu i Akademii, pełniąc ważną integracyjną funkcję w warszawskim życiu naukowym.

Zakres jego dzieł ściśle związanych z dydaktyką łączy się w znacznym stopniu z tematyką prowadzonych przezeń zajęć, wykładów i seminariów. Prowadzonym zajęciom z gramatyki porównawczej języków słowiańskich towarzyszyły prace nad książką Zarys gramatyki porównawczej języków słowiańskich, zajęciom bohemistycznym – prace nad Gramatyką historyczną języka czeskiego. Wykłady z gramatyki porównawczej i z gramatyki historycznej dopełniała praca dialektologiczna Zarys dialektologii języków zachodnio-słowiańskich. Z wyborem tekstów gwarowych. Efektem jego doświadczenia zarówno w zakresie dydaktyki polonistycznej (w Łodzi), jak i slawistycznej (w Warszawie) było umiejętne włączenie opisu polonistycznego w obręb opisu (zachodnio) słowiańskiego. Wyraźnym efektem łączenia wiedzy polonistycznej ze slawistyczną, a ściśle bohemistyczną, było trafne oddanie roli języka czeskiego jako arbitra w tworzeniu się polszczyzny literackiej.

Ważnym rezultatem jego działalności na Uniwersytecie stało się przygotowanie i wypromowanie całego pokolenia polskich slawistów. Wypromował kilkunastu doktorów i całą rzeszę absolwentów slawistyki. Prowadził wiele prac magisterskich z bohemistyki, bułgarystyki, polonistyki, serbo-chorwatystyki, słowenistyki i sorabistyki.

W trakcie działalności na Uniwersytecie wypromował, spośród absolwentów slawistyki i polonistyki, 6 doktorów. W kolejności chronologicznej byli to: Janusz Siatkowski (1962), Ewa Siatkowska (1964), Mieczysław Basaj (1965), Włodzimierz Pianka (1966), Cezar Piernikarski (1968), Kazimierz Feleszko (1969). Wszyscy oni poświęcili się karierze naukowej, zdobywając kolejne stopnie i tytuły naukowe, do profesora włącznie. Z wyjątkiem Basaja (w Instytucie Słowianoznawstwa, dziś Slawistyki PAN) wszyscy oni związali swe życie zawodowe z Uniwersytetem. Obecnie, kiedy to uczniowie Stiebera wykształcili kolejne generacje własnych uczniów, śmiało można stwierdzić, że warszawscy slawiści językoznawcy są jego bezpośrednimi lub pośrednimi uczniami.

Przez cały okres pracy na Uniwersytecie prowadził Stieber wiele prac naukowo-badawczych, indywidualnych i zespołowych. Mimo rozlicznych obowiązków naukowych i organizacyjnych, w latach 60. w dwu warszawskich instytucjach naukowych, bibliografia z okresu jego zatrudnienia na Uniwersytecie liczy sobie aż 126 pozycji. Obejmuje wszystkie pola badawcze, którymi zajmował się w swej karierze naukowej, począwszy od prac ogólnoslawistycznych, przez slawistyczne szczegółowe, do prac polonistycznych włącznie. Zajmował się w owym okresie zarówno problematyką współczesną, jak i historyczną (w tym prasłowiańszczyzną), wielokrotnie podejmował tematy dialektologiczne, zwłaszcza wielkie tematy zespołowe. Wspomnieć należy przede wszystkim znakomite dzieło Atlas językowy dawnej Łemkowszczyzny – w latach 1956–1964 ukazało się w sumie 8 zeszytów tego atlasu.

W tym czasie zaangażował się również w wielki, międzynarodowy projekt naukowy, Ogólnosłowiański Atlas Dialektologiczny. Był jednym z inicjatorów projektu, brał czynny udział w pracach koncepcyjnych i organizacyjnych od samego początku. Swoją wizję Atlasu przedstawił na Międzynarodowym Kongresie Slawistów w Moskwie, w 1958 roku. Jego propozycje miały znaczący wpływ na opracowanie koncepcji Atlasu i programu prac.

Jeszcze w trakcie zatrudnienia na Uniwersytecie, ale już w czasie, gdy równolegle pracował w Zakładzie Słowianoznawstwa PAN, zainicjował w roku 1964 publikację monumentalnego wręcz dzieła atlasowego: Atlasu językowego kaszubszczyzny i dialektów sąsiednich. W 1964 roku ukazał się tom wstępny; kolejne, opracowane przez zespół autorski Zakładu Słowianoznawstwa PAN wychodziły pod jego kierunkiem do 1969 roku (do t. VI), a od 1970 roku (od t. VII) pod kierunkiem prof. Hanny Popowskiej-Taborskiej.

W okresie pracy na Uniwersytecie Stieber zaangażował się w tworzenie innej placówki slawistycznej z siedzibą w Warszawie, Zakładu Słowianoznawstwa PAN (później: Instytut Słowianoznawstwa, obecnie Instytut Slawistyki PAN). Stworzył tam w 1954 roku dwie pracownie: kaszubską i bohemistyczną – i nimi pokierował. W 1961 roku przyjął obowiązki kierownika Zakładu Słowianoznawstwa PAN (później dyrektora Instytutu), którym pozostał do 1973 roku, a więc do przejścia na emeryturę. W 1954 roku został również wybrany na członka korespondenta PAN, by w 1961 roku zostać członkiem rzeczywistym.

Dorobek naukowy Stiebera ma znaczenie ogólnoświatowe. Był jednym z najznakomitszych slawistów, którego prace weszły do kanonu. Umiejętnie godził działalność naukową z działalnością dydaktyczną, co odnaleźć można w jego publikacjach. Wychował cale pokolenie slawistów polskich. Jego dorobek naukowo-badawczy jest obfity (obejmuje ponad 320 pozycji) i zróżnicowany. Publikował swoje prace w języku polskim, angielskim, francuskim, niemieckim, rosyjskim, słowackim i bułgarskim. Był jednym z tych slawistów, którzy obejmowali w swych dociekaniach całą Słowiańszczyznę, w wymiarze historycznym i współczesnym. Miał również cechy doskonałego organizatora życia naukowego, w swej karierze zawodowej kierował wieloma instytucjami naukowymi i zespołami badawczymi. Był członkiem obu polskich Akademii: PAU i PAN, Bułgarskiej Akademii Nauk i Sztuk, Akademii Nauk Bośni i Hercegowiny, wielu towarzystw i komitetów naukowych, polskich i zagranicznych (m.in. Société Linquistique de Paris), kierował zespołami redakcyjnymi periodyków naukowych i wydawnictw zbiorowych. Wielokrotnie odznaczany, m.in. Krzyżem Oficerskim i Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski, Sztandarem Pracy I klasy, Bułgarskim Orderem Cyryla i Metodego I klasy, Złotym Medalem Czechosłowackiej Akademii Nauk, i nagradzany za działalność naukową, dydaktyczną i organizacyjną, m.in. Nagrodą Państwową za całokształt dorobku naukowego (1980), do końca życia pozostał oddany sprawom polskiej nauki. Zmarł w Warszawie, 12 października 1980 roku.

Wybrana literatura

 

Rieger J., Zdzisław Stieber 1903–1980, „Nauka Polska” 1981, nr 9–10, s. 171–175.

Siatkowski J., Zdzisław Stieber, „Nauka Polska” 1967, nr 3, s. 72–75.

Siatkowski J., W siedemdziesięciopięciolecie Profesora Doktora Zdzisława Stiebera, „Slavia Orientalis” 1978, nr 2, s. 155–158.

Siatkowski J., Zdzisław Stieber (7 VI 1903–12 X 1980), „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego” 1988, t. XLI, s. 5–8.

Siatkowski J., Badania Zdzisława Stiebera nad prasłowiańszczyzną, [w:] Prasłowiańszczyzna i jej rozpad, red. J. Siatkowski, Warszawa 1998, s. 325–328.

Zdzisław Stieber (1903–1980). Materiały i wspomnienia, red. D.K. Rembiszewska, Warszawa 2013.

Zdzisław Stieber (1903–1980). Materiały z konferencji naukowej Warszawa, dnia 9 marca 1981 r., Wrocław 1982 (zwłaszcza artykuły: J. Siatkowski, Droga życiowa Profesora Zdzisława Stiebera, s. 9–18; M. Jeżowa, Inspiracje naukowe Profesora Zdzisława Stiebera w pracach jego uczniów w Uniwersytecie Warszawskim, s. 43–46 i Bibliografia prac naukowych Zdzisława Stiebera, oprac. Z. Rudnik-Karwatowa, s. 61–86).