Piotr Strebeyko
Urodzony 20 VI 1907 w Nowej Wilejce k. Wilna. Studia na USB w Wilnie, następnie na SGGW, asystent w Zakładzie Uprawy i Nawożenia Roli Wydziału Ogrodniczego SGGW w Skierniewicach. Doktorat na SGGW (1933). Starszy asystent w Zakładzie Fizjologii Roślin UW, tamże habilitacja (1946). Docent, następnie profesor (1956–1960) i kierownik (1960–1968) Katedry Fizjologii Roślin UW. Dziekan Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi.
Botanik, fizjolog roślin, twórca pojęcia „przelotności” w liściach amfistomatycznych; badania m.in. z zakresu mineralnego odżywiania się roślin, dynamiki wzrostu roślin, gospodarki wodnej roślin i odporności na susze, fotosyntezy, ze szczególnym uwzględnieniem energetyki procesu, wykorzystania porometrii do pomiarów wymiany gazowej roślin.
Członek TNW (1948, sekretarz generalny 1980–1986), Polskiego Towarzystwa Botanicznego (1934), Polskiego Towarzystwa Fizjologicznego (1936), Polskiego Towarzystwa Biochemicznego (1959), The American Society of Plant Physiologists (1969), Japanese Society of Plant Physiologists (1969), The National Geographic Society (1973).
Zmarł 11 I 2003 w Warszawie.
Woda i światło w życiu rośliny, Warszawa 1956; Fotosynteza, Warszawa 1964; Zarys fizjologii roślin: podręcznik dla studentów wyższych szkół rolniczych, Warszawa 1965; Wymiana gazowa u roślin, Warszawa 1970.
Piotr Strebeyko urodził się 20 czerwca 1907 roku w Nowej Wilejce koło Wilna, jako najstarszy syn z trojga rodzeństwa Stanisława i Stanisławy (z domu Zylewicz). Była to rodzina polska, którą można zaliczyć do drobnej szlachty, posiadająca kilka majątków ziemskich.
Piotr Strebeyko został wcześnie osierocony – gdy miał siedem lat, matka zmarła przy porodzie najmłodszej siostry, Ireny. W dalszym wychowaniu dzieci pomagały ojcu jego siostry. Spośród tych trojga dzieci, dwoje zostało biologami – najmłodsza Irena oraz najstarszy Piotr. Zainteresowania przyrodnicze w dzieciach rozbudził ojciec, który zajmował się pracami inżynierskimi związanymi z nawodnieniem pól. Prace te wymagały częstych wyjazdów, w których, już jako młodzieniec, brał udział syn Piotr. W Wilnie w 1925 roku ukończył gimnazjum humanistyczne im. Króla Zygmunta Augusta. Następnie wstąpił na Studium Rolnicze przy Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie. Jednakże Studium to nie działało długo; wprawdzie w pierwszych latach doskonałymi wykładowcami podstawowych przedmiotów przyrodniczych, jak fizyka, chemia, botanika, zoologia, byli profesorowie Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego USB, ale dla starszych lat trudno było znaleźć odpowiednich wykładowców specjalistycznych przedmiotów rolniczych. Wobec zagrożenia upadkiem dalszych studiów w Wilnie, Piotr Strebeyko przeniósł się do Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, na trzeci rok studiów Wydziału Rolniczego. Studia ukończył w 1929 roku.
Jeszcze jako student został zaangażowany do pracy w Zakładzie Uprawy i Nawożenia Roli Wydziału Ogrodniczego SGGW w Skierniewicach, kierowanego przez prof. Mariana Górskiego. W tym czasie stypendysta z Jugosławii, Bogdan Vovk prowadził badania techniką kultur wodnych (w ramach pracy doktorskiej) i potrzebował pomocnika. Piotr Strebeyko, zatrudniony w tej roli, opanował tę technikę i po wyjeździe dr. Vovka pozostał w Zakładzie na stanowisku starszego asystenta przez pięć lat. W tym okresie napisał rozprawę doktorską pt. Wpływ reakcji gleby na przyswajalność różnych form kwasu fosforowego. Tytuł doktora nauk rolniczych otrzymał w 1933 roku.
Wyniki badań wchodzących w zakres rozprawy doktorskiej opublikował w czasopiśmie Polskiego Towarzystwa Botanicznego „Acta Societatis Botanicorum Poloniae”. Redaktorem tego czasopisma był wtedy Kazimierz Bassalik, kierownik Zakładu Fizjologii Roślin Uniwersytetu Warszawskiego. Piotr Strebeyko nawiązał stały kontakt z tym Zakładem i brał udział w jego seminariach. W roku 1934 Kazimierz Bassalik zaproponował mu stanowisko starszego asystenta w swoim Zakładzie. W ten sposób został zaangażowany na Uniwersytecie Warszawskim, gdzie pracował z przerwami przez 22 lata kolejno na stanowisku starszego asystenta, adiunkta, docenta i profesora.
Podczas okupacji niemieckiej Piotr Strebeyko służył w AK pod dowództwem pułkownika Adama Jabłońskiego. Brał czynny udział w organizowaniu lokali konspiracyjnych. Został wycofany z akcji, gdy jego fotografia przeznaczona do wyrobienia nowego, fałszywego dowodu osobistego, wpadła w ręce wileńskiego gestapo. Sytuacja była bardzo niebezpieczna – na podstawie zatrzymanej fotografii, warszawskie gestapo mogło go aresztować. Musiał opuścić Warszawę. Wyjechał do Zakopanego, gdzie po powstaniu warszawskim zgromadziło się więcej pracowników Uniwersytetu Warszawskiego. Rektor Stefan Pieńkowski wypłacał wówczas pracownikom UW nieduże pensje. Po zakończeniu wojny Piotr Strebeyko powrócił do pracy na Uniwersytecie Warszawskim. W roku 2000, jako kombatant, został mianowany podporucznikiem Armii Krajowej.
Pracę naukową Piotr Strebeyko kontynuował bezpośrednio po zakończeniu II wojny światowej i w roku 1946 habilitował się na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym Uniwersytetu Warszawskiego. Z upływem lat był kolejno docentem i drugim profesorem w Katedrze Fizjologii Roślin UW. Przez dwie kadencje był dziekanem Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi (1956–1960). W tym czasie nie przyjął propozycji Senatu UW objęcia stanowiska prorektora UW ze względu na nieuniknioną współpracę z ówczesnym rektorem – aktywnym członkiem PZPR.
Po śmierci Kazimierza Bassalika (1960) objął kierownictwo Katedry Fizjologii Roślin, którą kierował przez osiem lat, czyli do końca jej istnienia. Po zlikwidowaniu Katedry (1968) i reorganizacji zakładów naukowych zrezygnował ze stanowiska profesora Uniwersytetu Warszawskiego. W tym trudnym dla Uniwersytetu roku – w grudniu 1968 – uchwałą upolitycznionej Komisji Wydziałowej został pozbawiony swego pokoju do pracy, co oznaczało po prostu fizyczną jej niemożliwość. W tej sytuacji przeszedł do Instytutu Hodowli i Aklimatyzacji Roślin na stanowisko kierownika Zakładu Biofizyki Roślin Uprawnych. Pracował tam do roku 1972, gdy przeszedł na wcześniejszą emeryturę.
Jednakże przejście na emeryturę nie oznaczało przerwania pracy naukowej profesora. Jego ostatnia publikacja naukowa Size and power of chlorophyll a molecule („Photosynthetica” 2000, t. XXXVIII, nr 1, s. 159–160) ukazała się w 2000 roku, gdy profesor miał 93 lata. Tak nieprzeciętna kondycja fizyczna i umysłowa profesora wyrażała się również w bardzo aktywnym uprawianiu sportów – narciarstwa i żeglarstwa morskiego. Profesor Piotr Strebeyko był jachtowym kapitanem, znanym w całym naukowym środowisku z prowadzenia ciekawych i egzotycznych rejsów morskich; aktywność tę kontynuował do ostatnich lat życia.
Zainteresowania naukowe Piotra Strebeyki koncentrowały się wokół pięciu głównych problemów badawczych: 1) mineralne odżywianie się roślin; 2) dynamika wzrostu roślin, głównie zbóż; 3) gospodarka wodna roślin i odporność na susze; 4) fotosynteza, ze szczególnym uwzględnieniem energetyki tego procesu; 5) wykorzystanie porometrii do pomiarów wymiany gazowej roślin.
W roku 1965 wprowadził pojęcie „przelotności” w liściach amfistomatycznych. Przelotnością nazwał szybkość, z jaką powietrze wprowadzone pod niedużym ciśnieniem przenika przez blaszkę liścia. Skonstruował porometr do pomiaru przelotności i opracował teorię tego procesu (The theory of porometer, „Plant Physiology”, 1965). W 1969 roku na XI Światowym Kongresie Botanicznym w Seattle wystąpił z referatem, w którym przedstawił wyniki swoich badań. Wskazał w nich, że znając gęstość aparatów szparkowych na liściach, można ocenić ich stopień rozwarcia w różnych porach dnia i nocy na postawie prostych pomiarów porometrycznych.
Wykształcił 30 magistrantów i siedmiu doktorów. Opublikował 60 prac z zakresu fizjologii roślin, w tym 50 prac oryginalnych i 10 książek. Autor podręczników, z których najważniejsze to: Woda i światło w życiu rośliny (PWN, Warszawa, 1956), Fotosynteza (PWN, Warszawa 1964), Zarysfizjologii roślin, podręcznik dla studentów wyższych szkół rolniczych (PWRiL, Warszawa, dwa wydania 1965 i 1967), Wymiana gazowa u roślin (PWRiL, Warszawa 1970), Procesy biofizyczne w roślinie (PWN, Warszawa 1976).
Od początku swojej pracy naukowej Piotr Strebeyko był członkiem wielu towarzystw naukowych. Od 1934 roku należał do Polskiego Towarzystwa Botanicznego, pełniąc funkcje sekretarza generalnego w latach 1950–1955 i przewodniczącego Oddziału Warszawskiego w latach 1960–1962 i 1964–1966. Od 1936 roku był członkiem Polskiego Towarzystwa Fizjologicznego, w którym pełnił funkcję sekretarza generalnego w latach 1948–1950. Był również członkiem Polskiego Towarzystwa Biochemicznego (od 1959), Scandinavian Society of Plant Physiologists (od 1961), The American Society of Plant Physiologists (od 1969), Japanese Society of Plant Physiologists (od 1969), Polskiego Towarzystwa Biofizycznego (od 1971) i The National Geographic Society (od 1973). Był również członkiem honorowym Czechosłowackiego Towarzystwa Botanicznego (od 1968).
W roku 1948 został członkiem korespondentem Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. Warto więc podkreślić, że był on jednym z ostatnich członków tego Towarzystwa, którzy przeżyli jego likwidację w roku 1952. Był też jednym z kilku dawnych członków TNW, którzy 20 listopada 1980 roku postanowili Towarzystwo reaktywować. Na zebraniu dawnych członków TNW, które odbyło się 6 maja 1981 roku, wybrano tymczasowy Zarząd z Piotrem Strebeyko jako sekretarzem generalnym. Funkcję tę profesor sprawował do roku 1986, przyczyniając się w wielkim stopniu do odrodzenia Towarzystwa i do rozwinięcia jego działalności w zmienionych i trudnych warunkach funkcjonowania nauki w Polsce.
W uznaniu zasług nadano prof. Piotrowi Strebeyce godność członka honorowego Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. Stosowny dyplom został wręczony profesorowi na jubileuszowej sesji naukowej poświęconej 95. rocznicy jego urodzin, zatytułowanej „Woda i światło w życiu rośliny”. Sesja ta obyła się 8 czerwca 2002 roku na Uniwersytecie Warszawskim i była zorganizowana przez Oddział Warszawski Polskiego Towarzystwa Botanicznego, Wydział Biologii UW oraz Towarzystwo Naukowe Warszawskie. W sesji uczestniczyło, poza jubilatem i jego małżonką oraz najbliższą rodziną, około 100 osób, w tym kilka pokoleń wychowanków i uczniów Piotra Strebeyki z warszawskich uczelni i instytucji naukowych oraz innych ośrodków.
Piotr Strebeyko zmarł 11 stycznia 2003 roku w Warszawie w wieku 95 lat. Został pochowany na cmentarzu przy kościele św. Katarzyny w Warszawie, w grobie rodzinnym. W zawiadamiającym o śmierci profesora nekrologu, który zawisnął na bramie Uniwersytetu, napisano: „Wybitny biolog, wieloletni kierownik katedry Fizjologii Roślin i dziekan Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi Uniwersytetu Warszawskiego, Autor wielu podręczników akademickich i prac naukowych. Niestrudzony w dociekaniu prawdy”.
*Tekst opublikowany pierwotnie w: „Rocznik Towarzystwa Naukowego Warszawskiego” 2004, t. LXVI, s. 5–10. Uzupełnił Tomasz Majewski.