Adam Urbanek
Urodzony 15 IV 1928 w Krośnie. Studia na UJ, następnie na UW. Doktorat (1956) i habilitacja (1960) tamże. Staże naukowe w ZSRR, Wielkiej Brytanii, Szwecji, Czechosłowacji i USA. Profesor (1970). Prodziekan Wydziału Geologii i Nauk o Ziemi UW.
Paleozoolog i biolog ewolucyjny; jego zainteresowania obejmowały ewolucjonizm i biologię molekularną; badania nad młodszymi graptolitami sylurskimi.
Członek Międzynarodowego Stowarzyszenia Paleontologicznego oraz PAN (1973). Dyrektor Zakładu Paleozoologii PAN (potem: Instytut Paleozoologii PAN). Członek Prezydium PAN (1975–1989, 1993–1998) oraz Rady Naukowej Muzeum i Instytutu Zoologii PAN. Prezes Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika (1981–1982).
Zmarł 3 VI 2014 w Warszawie.
Zasady nauki o ewolucji (współautor: L. Kuźnicki), 2 t., Warszawa 1967–1970; Rewolucja naukowa w biologii, Warszawa 1973; Jedno istnieje tylko zwierzę. Myśli przewodnie biologii porównawczej, Warszawa 2007.
J. Dzik, Adama Urbanka (1928–2014) poszukiwania sensu w ewolucji, „Nauka” 2014, nr 3.
Adam Urbanek przyszedł na świat 15 kwietnia 1928 roku w rodzinie patriotycznej, w Krośnie nad Wisłokiem. Ojciec jego, Izydor Urbanek, był Legionistą i brał udział w Walkach Drugiego Korpusu, Pierwszej Kadrowej. Matka, Maria, z zawodu pielęgniarka, z domu Jesh, spolszczone następnie na Jeż, też brała udział w walkach o wyzwolenie Polski. Adam ukończył szkołę powszechną w 1941 roku i ze względu na ciężką sytuację finansową rodziców kontynuował naukę w pierwszych klasach gimnazjum jako samouk. Latem 1944 roku w wieku 16 lat przeżył śmierć ojca, który zmarł po długiej i ciężkiej chorobie w szpitalu w Krośnie. Ojciec Adama, Izydor, był urzędnikiem w Ubezpieczalni Społecznej i uważał, że był w pracy niedoceniany, co przypuszczalnie odbiło się na antysanacyjnych poglądach syna. W 1944 roku Krosno zostało wyzwolone spod okupacji niemieckiej i późną jesienią tegoż roku rozpoczęto nieregularne nauczanie w krośnieńskich szkołach średnich. W 1946 roku Adam Urbanek otrzymał tam małą maturę, a w 1948 roku ukończył drugą klasę Liceum Ogólnokształcącego, o kierunku matematyczno-fizycznym, zdał maturę i otrzymał świadectwo dojrzałości.
W roku akademickim 1948/49 Adam Urbanek zapisał się na pierwszy rok studiów biologicznych na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie, a po roku przeniósł się na drugi rok biologii na Uniwersytet Warszawski. O jego wielkich zdolnościach świadczy fakt, że wspólnie z prof. Leszkiem Kuźnickim wydał w latach 1967 i 1970 dwutomowy uniwersytecki podręcznik ewolucjonizmu zatytułowany Zasady nauki o ewolucji.
Adam był nieprzeciętnie zdolnym i pracowitym uczniem i studentem. Bardzo wcześnie wybrał paleobiologię jako główny kierunek studiów, o czym zadecydowała osobowość naszego wychowawcy naukowego, prof. Romana Kozłowskiego, który wyjaśnił, do jakiej grupy zwierząt należą kolonijne bezkręgowce morskie – graptolity, którymi Adam chciał się zajmować.
Adama Urbanka cechowało ogromne poczucie humoru i zdolność do tworzenia sytuacyjnych dowcipów, za co był ceniony przez kolegów i studentów. Pamiętam, że gdy w 1970 roku brał udział w Polsko-Mongolskiej Wyprawie Paleontologicznej na pustynię Gobi, podczas przerwy obiadowej z okolic jego namiotu dochodziły salwy śmiechu – to młodsi koledzy tam zebrani reagowali na anegdoty i dowcipy opowiadane przez pana profesora. Adam był też obdarowany przez naturę pięknym głosem operowym, ale nigdy nie wykorzystywał tego talentu, nawet podczas prywatnych świąt.
Adam Urbanek ożenił się w 1950 roku z Barbarą Łuszcz, koleżanką ze szkoły w Krośnie i miał z nią dwie córki: starszą Małgorzatę – magistra mikrobiologii i młodszą Dorotę – profesora filologii rosyjskiej na UW. Pierwsza żona prof. Urbanka zmarła w 1971 roku. W dwa lata po śmierci żony prof. Urbanek ożenił się powtórnie, z Rosjanką – Ireną Bagajewą, tłumaczką rosyjsko-angielską, która zmarła w 2003 roku. Ojciec Adama miał też starszego, przyrodniego brata, Witolda Demitescu, syna matki z pierwszego małżeństwa, który zmarł na serce w stosunkowo młodym wieku.
Pierwszą książką na temat ewolucjonizmu w Polsce jest niewątpliwie piękne opracowanie Józefa Nusbauma-Hilarowicza Idea ewolucji w biologii, wydane w 1910 roku (Warszawa i Lwów) – ulubiona książka prof. Urbanka.
W 1962 roku trzej pracownicy Instytutu Nenckiego (Andrzej Grębecki, Włodzimierz Kinastowski i Leszek Kuźnicki) wydali skrypt zatytułowany: Ewolucjonizm, oparty głównie na wykładach prof. Jana Dembowskiego. Później ukazały się następne wydania tego skryptu.
W 1963 roku prof. Stanisław Skowron wydał pod tym samym tytułem podręcznik dla studentów medycyny. Tak więc podręcznik Kuźnickiego i Urbanka, opublikowany w dwóch tomach (1967, 1970) przez Państwowe Wydawnictwo Naukowe jest co najmniej czwartym podręcznikiem ewolucjonizmu, jaki ukazał się w języku polskim. Odbiega on jednak od poprzednich zakresem omawianych zagadnień i objętością.
Oba tomy obejmują łącznie 1354 strony i jest to jedyny (z wyjątkiem Nusbauma-Hilarowicza: Idea ewolucji w biologii) podręcznik ewolucjonizmu zasługujący na miano podręcznika uniwersyteckiego.
W 1973 roku ukazała się w serii „Biblioteka Wiedzy Współczesnej – OMEGA”, niezwykle interesująca i mądra książka Adama Urbanka Rewolucja naukowa w biologii, licząca wraz ze słownikiem terminów 229 stron. Książka ta zrobiła na mnie wrażenie ogromną erudycją autora i jego głębokim rozumieniem rozległych zagadnień biologii.
Pierwszą połowę książki autor poświęcił sprawie biologii molekularnej i jej roli w rozwoju nowoczesnej biologii. Wspomina w w niej, iż (str. 31): „[...] genetyka molekularna wnosi do biologii współczesnej dwie podstawowe idee. Pierwsza to pogląd, że podstawowe właściwości ustrojów żywych, a zapewne i życie jako całościowe zjawisko, mogą być wyjaśnione przez badanie budowy i właściwości drobin chemicznych składających się na systemy biologiczne. Jest to zasadnicza teza biologii molekularnej.
Druga, nie mniej istotna, wychodzi z porównania cząsteczek kwasów nukleinowych do zbioru sygnałów, kodu lub bloku zawierającego pewną ilość informacji, określającą biosyntezę białek. [...] Dziedziczność daje się więc zrozumieć jako przekazywanie informacji genetycznej zawartej w strukturze kwasów nukleinowych”.
W czasie, gdy prof. Kozłowski zajmował się graptolitami ordowickimi z Gór Świętokrzyskich i na nich oparł swoją wielką monografię (1948), Adam Urbanek zdecydował się badać młodsze graptolity sylurskie. Początkowo poszukiwał ich w głazach narzutowych na wybrzeżach Bałtyku, ale wkrótce bardzo cennych materiałów do badań dostarczyły mu materiały z głębokich wierceń na Niżu Polskim na Podlasiu, prowadzone przez Państwowy Instytut Geologiczny. Materiał zachowany w rdzeniach z głębokich wierceń Podlasia okazał się szczególnie cenny tak z punktu widzenia geologii, jak i biologii. Geologiczna wartość tego materiału jest oczywista, ponieważ zawiera on kolejne zony graptolitowe ułożone w porządku stratygraficznym. Bardzo cenna okazała się też wartość biologiczna tej kolekcji; dostępny materiał umożliwił Adamowi Urbankowi odtworzenie kolejnych zmian w strukturze kolonii oraz następstwo ich pojawiania się. Na tej podstawie autor, pracując nad tym zagadnieniem dziesięć lat i porównując rozwój kolonii graptolitów z rozwojem kolonii innych grup morskich zwierząt kolonijnych, ustalił reguły rozwoju kolonii w ogóle, co zostało następnie zaakceptowane przez zoologów z innych dziedzin. Na tej podstawie Adam Urbanek habilitował się i jego praca habilitacyjna (1960) została nagrodzona indywidualną Nagrodą Państwową I stopnia.
Poczynając od 1955 roku prof. Adam Urbanek przebywał na licznych stażach zagranicznych, dzięki czemu zapoznał się z podstawowymi kolekcjami graptolitów na świecie i metodami pracy nad nimi, co przyczyniło się do wzrostu jego kwalifikacji. I tak w latach 1955 i 1964 przebywał on na stażach w ZSRR, pięciokrotnie w Wielkiej Brytanii (1973, 1979, 1981, 1982), Szwecji (1960), Czechosłowacji (1955, 1962, 1965). Na przełomie lat 1971 i 1972 prof. Urbanek był na półrocznym stażu w Smithsonian Institution w Washington D. C., gdzie wspólnie z Amerykaninem, dr. Kennethem Towe, prowadził badania nad mikrostrukturą perydermy graptolitów. Wstępny opis tych badań został opublikowany w „Nature”, a następne wyniki tej pracy w innych czasopismach.
W 1960 roku prof. Adam Urbanek zorganizował w Warszawie międzynarodowe sympozjum zatytułowane „Development and Function of Animal Colonies”, na którym przedstawił wyniki swoich dziesięcioletnich badań nad tym problemem. Artykuły wygłoszone na sympozjum zostały następnie opublikowane w „Acta Palaeontologica Polonica” (1960) w specjalnej pracy referującej artykuły sympozjalne, przy czym praca prof. Adama Urbanka tam opublikowana stanowiła jego rozprawę habilitacyjną1, o której wspominałam wyżej.
Ostatnia książka profesora: Jedno istnieje tylko zwierzę. Myśli przewodnie biologii porównawczej została wydana przez Muzeum i Instytut Zoologii Polskiej Akademii Nauk w 2007 roku. Tytuł jest nieco zagadkowy dla laików, ale bliski wykształconym przyrodnikom, którzy znają prace wybitnego dziewiętnastowiecznego biologa francuskiego, Etienne’a Geofroya Saint-Hilaire’a. Saint-Hilaire w pracy z 1835 roku (niecytowanej tutaj) napisał: „[...] filozoficznie mówiąc musimy stwierdzić, że jedno istnieje tylko zwierzę, mniej lub bardziej głęboko zmodyfikowane w każdej ze swych części”. Ten pogląd został dziś potwierdzony przez dane z biologii molekularnej, gdyż stadia embrionalne wszystkich zwierząt są nieporównanie sobie bliższe niż ich stadia dojrzałe.
Profesor Leszek Kuźnicki napisał niezwykle pozytywną recenzję wydawniczą tej ostatniej książki (udostępnionej mi grzecznościowo w formie manuskryptu przez prof. Urbanka i niecytowanej tutaj).
Profesor Kuźnicki pisał tam między innymi: „Książka Adama Urbanka jest w polskojęzycznym piśmiennictwie naukowym wydarzeniem bez precedensu. [...] Nikt dotychczas, łącznie z najwybitniejszymi specjalistami z anatomii i biologii porównawczej, jakimi byli Józef Nusbaum-Hilarowicz, Roman Poplewski i Henryk Szarski, nie mieli w swym dorobku tak pełnego, całościowego ujęcia biologii porównawczej. Trzeba też pamiętać, że w ostatnim dwudziestopięcioleciu ten dział nauki ogromnie rozszerzył swój zakres i znaczenie”.
„Współczesne odrodzenie biologii porównawczej nastąpiło dzięki powstaniu i szybkim postępom biologii molekularnej, która umożliwiła badania tysięcy genomów i poszukiwanie ich filogenetycznych związków. Adam Urbanek w swojej ostatniej książce dokonał rzeczy niebywałej – wykorzystał i zanalizował piśmiennictwo z zakresu biologii porównawczej, paleontologii, embriologii, filogenetyki i taksonomii – od najwcześniejszych osiemnastowiecznych prac Georges’a Cuviera, aż po publikacje Clausa Nielsena z 2004 roku i Jerzego Dzika z 2005 roku”.
Profesor Kuźnicki dalej pisze: „Najmocniejszym akcentem książki jest rozdział 6: Pochodzenie typów w świetle danych paleontologicznych. [...] Po jego przeczytaniu staje się oczywiste znaczenie materiału kopalnego dla pełnego usystematyzowania i zrozumienia współczesnej biologii porównawczej”.
Drugą połowę życia naukowego prof. Urbanek poświęcił działalności organizacyjnej związanej z Uniwersytetem Warszawskim i z Polską Akademią Nauk. Od 1951 roku był zatrudniony na Uniwersytecie Warszawskim, początkowo (przed uzyskaniem dyplomu magistra) jako zastępca asystenta, a następnie przez wszystkie stadia kariery uniwersyteckiej, aż do profesora i prodziekana włącznie.
Jedną kadencję 1976/1977 Adam Urbanek spędził wraz z żoną i młodszą córką w Moskwie jako przedstawiciel Polskiej Akademii Nauk do współpracy z Rosyjską Akademią Nauk. Następnie (w 1983 roku) przeniósł się do pracy w Zakładzie Paleozoologii w Warszawie (przemianowanym później na Instytut Paleobiologii PAN) i przez dwa lata był jego dyrektorem.
Należy podziwiać, w jaki sposób prof. Adam Urbanek, który przez całą drugą połowę życia naukowego piastował funkcje organizacyjno-społeczne, bo za takie należy uznać bycie przez cztery lata prodziekanem na Wydziale Geologii Uniwersytetu Warszawskiego i inne wyżej wymienione stanowiska, był w stanie napisać i wydać w tym czasie kilka książek, odsłaniających sedno współczesnej biologii.
Wybrana literatura
Clemens W.A., A problem in morganucodontid taxonomy, „Zoological Journal of the Linnean Society” 1979, t. LXVI, s. 1–14.
Grębecki A., Kinastowski W., Kuźnicki L., Ewolucjonizm. Skrypt, wyd. 1, Warszawa 1962.
Kielan-Jaworowska Z., Urbanek A., Dedication: Roman Kozłowski (1889–1977), „Acta Palaeontologica Polonica” 1978, t. XXIII, nr 4, s. 415–425.
Kuźnicki L., Urbanek A., Zasady nauki o ewolucji, Warszawa 1967 (t. I), 1970 (t. II).
Nusbaum-Hilarowicz J., Idea ewolucji w biologii, Warszawa-Lwów 1910.
„Palaeontologia Polonica” 1948, nr 3, I-XII.
Skowron S., Ewolucjonizm. Podręcznik dla studentów medycyny, Warszawa 1963.
Urbanek A., An attempt at biological interpretation of biological changes in graptolites colonies, „Acta Palaeonologica Polonica” 1960, t. V, nr 2, s. 127–233.
Urbanek A., Rewolucja naukowa w biologii, Biblioteka Wiedzy Współczesnej – OMEGA, Warszawa 1973.
Urbanek A., Jedno istnieje tylko zwierzę. Myśli przewodnie biologii porównawczej, Warszawa 2007.
1W roku 1960 prof. Urbanek habilitował się na podstawie pracy Development and Function of Animal Colonies, którą wygłosił na międzynarodowym sympozjum zorganizowanym w Warszawie (październik, 1971). Praca habilitacyjna prof. Urbanka dotyczyła organizacji i ewolucji budowy kolonii u graptolitów. Warto podkreślić, ze wyprzedziła ona wnioski zoologów zajmujących się badaniem ewolucji kolonii w innych grupach bezkręgowców kolonijnych i weszła do podstawowej literatury na temat organizacji budowy zwierząt kolonijnych.