Ananiasz Zajączkowski

Urodzony 12 XI 1903 w Trokach. Studia na UJ (1925–1929), doktorat (1929). Asystent na UJ (1931–1932), asystent i lektor języka tureckiego w Instytucie Orientalistycznym UW (1932), kierownik Katedry Turkologii (1933–1970), habilitacja (1933), profesor (1935), dyrektor Instytutu Orientalistycznego UW (1946–1950 i 1957–1961) oraz Instytutu Orientalistyki UWr (1946–1950).

Orientalista; turkolog; prace z zakresu językoznawstwa, literatury, epigrafiki, gł. ludów tureckich; badania arabistyczne i iranistyczne.
Członek m.in. PAU (1948), PAN (1952), Polskiego Towarzystwa Orientalistycznego, Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego, Tureckiego Towarzystwa Językowego. Kierownik Komitetu Orientalistycznego PAN (1952–1965) oraz Zakładu Orientalistyki PAN (1953–1969).
Redaktor rocznika „Myśl Karaimska” (1952–1959 i 1946–1948), „Rocznika Orientalistycznego” (1950), założyciel i redaktor „Przeglądu Orientalistycznego” (1948–1952).
Zmarł 6 IV 1970 w Rzymie.

Sufiksy imienne i czasownikowe w języku zachodniokaraimskim, Kraków 1932; Studia orientalistyczne z dziejów słownictwa polskiego, Wrocław 1953; Gazele wybrane Hafiza, Warszawa 1957; Karaims in Poland. History. Language. Folklore. Science, Warszawa-The Hague-Paris 1961.

Zajączkowski Ananiasz, [w:] Biogramy uczonych polskich, cz. 1: Nauki społeczne, z. 3: P-Z, red. A. Śródka, P. Szczawiński, Wrocław 1985.

TADEUSZ MAJDA

ANANIASZ ZAJĄCZKOWSKI

1903–1970

 

Uniwersyteckie studia turkologiczne jako dyscyplina naukowa rozwinęły się w Polsce po uzyskaniu przez kraj niepodległości w 1918 roku, choć zalążki studiów orientalistycznych istniały już w XIX wieku na Uniwersytecie Wileńskim i Uniwersytecie Jagiellońskim. Powojenną orientalistykę polską tworzyło grono wybitnych uczonych, wśród których znalazły się tak znamienite postacie, jak założyciel pierwszej w Polsce Katedry Turkologii na Uniwersytecie Jagiellońskim, prof. Tadeusz Kowalski i jego uczeń, Ananiasz Zajączkowski. Kariera naukowa i działalność organizacyjna tego ostatniego związana była przede wszystkim z Uniwersytetem Warszawskim.

Ananiasz Zajączkowski urodził się w Trokach koła Wilna w rodzinie karaimskiej jako syn kancelisty sądowego Aleksandra i Emilii z domu Bezehowicz.

W 1925 roku ukończył Gimnazjum im. Zygmunta Augusta w Wilnie i w tym samym roku podjął studia orientalistyczne w zakresie filologii Bliskiego Wschodu na Uniwersytecie Jagiellońskim pod kierunkiem wybitnego orientalisty, prof. Tadeusza Kowalskiego. Doktorat typu austriackiego uzyskał Zajączkowski na czwartym roku studiów, dostając zezwolenie Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Otrzymał wówczas stypendium Funduszu Kultury Narodowej, które pozwoliło mu w latach 1929–1930 odbyć staż naukowy w Berlinie u światowej sławy turkologa, prof. Willy Banga Kaupa. W latach 1930–1932 Zajączkowski przebywał w Stambule i Paryżu, prowadząc badania w tamtejszych bibliotekach. Ich owocem było odkrycie unikalnych rękopisów staroosmańskich i mameluckich, których opracowanie i wydanie było wielkim osiągnięciem naukowym profesora. Po powrocie z zagranicy został asystentem prof. Tadeusza Kowalskiego i lektorem języka tureckiego w Katedrze Filologii Orientalnej (1931–1932). Już w 1932 roku objął stanowisko asystenta i lektora języka tureckiego w nowo utworzonym Instytucie Orientalistycznym Uniwersytetu Warszawskiego przy ul. Senatorskiej. Odtąd kariera naukowa profesora na trwałe związała się z warszawskim ośrodkiem orientalistycznym. W 1933 roku utworzono w Instytucie Orientalistycznym Katedrę Turkologii, a jej kierownictwo powierzono doc. Zajączkowskiemu jako zastępcy profesora. W tym samym roku uczony habilitował się na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Warszawskiego na podstawie rozprawy Studia nad językiem staroosmańskim. I. Wybrane ustępy z anatolijsko-tureckiego przekładu Kalili i Dimny (Kraków 1934). Uzyskał jednocześnie veniam legendi w zakresie turkologii, arabistyki i iranistyki, kierunki te obejmowała bowiem Katedra Turkologii. W 1935 roku dr Ananiasz Zajączkowski otrzymał nominację profesorską.

Był wówczas żonaty z Nadzieją z domu Jutkiewicz, którą poślubił w 1927 roku w wileńskiej kenesie, będąc studentem czwartego kursu. W 1929 roku państwo Zajączkowscy przenieśli się do Warszawy. Mieli troje dzieci, syna Aleksandra (1930–1988) oraz dwie córki; starsza, Maria Emilia, ukończyła studia turkologiczne w Instytucie Orientalistycznym Uniwersytetu Warszawskiego.

II wojna światowa przerwała normalną pracę naukową profesora. Wybuch wojny zastał go w Trokach, gdzie spędzał wakacje z żoną i synem. Zajączkowski wrócił wkrótce do Warszawy, zaś żonie z synem i nowo narodzoną córką, Emilią, udało się za pośrednictwem Czerwonego Krzyża przyjechać do Warszawy w 1940 roku. W czasie niemieckiej okupacji uczony kontynuował w domu badania naukowe, przygotowywał prace do publikacji, tłumaczył gazele Hafiza, zgromadził ogromny materiał źródłowy do kilku prac, który w całości spłonął w czasie powstania warszawskiego 1944 roku. Profesor był zmuszony podjąć pracę urzędniczą w Wydziale Statystycznym Zarządu Miejskiego w Warszawie. Po upadku powstania przeniósł się do Krakowa, jednak już jesienią 1945 roku wrócił do Warszawy. Natychmiast po powrocie z wielką energią przystąpił wraz z ocalałymi współpracownikami do przywrócenia do życia na Uniwersytecie Warszawskim Instytutu Orientalistycznego, którego budynek i cenne zbiory biblioteczne uległy całkowitemu zniszczeniu we wrześniu 1939 roku. W 1946 roku otrzymał nominację na profesora zwyczajnego. Powierzono mu też kierownictwo Instytutu. W tym samym roku objął też prowadzenie nowo utworzonego Instytutu Orientalistyki przy Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Wrocławskiego, dokąd dojeżdżał na wykłady i seminaria do 1950 roku, do czasu rozwiązania tego ośrodka.

W okresie przedwojennym prof. Zajączkowski pełnił przez kilka lat obowiązki kierownika działu Bliskiego Wschodu w Szkole Wschodoznawczej przy Instytucie Wschodnim, a po likwidacji Szkoły w 1938 roku kierował działem Bliskiego Wschodu w Wyższej Szkole Żywych Języków Wschodnich przy Instytucie Orientalistycznym UW. Po II wojnie światowej wznowiono działalność szkoły pod nazwą Studium Języków Wschodnich przy Instytucie Spraw Międzynarodowych (1948–1950), w którym Zajączkowski prowadził dział Bliskiego Wschodu.

Podstawowa działalność organizacyjna profesora wiązała się z Instytutem Orientalistycznym Uniwersytetu Warszawskiego i z Polską Akademią Nauk. Katedrą Turkologii kierował aż do śmierci w 1970 roku, dwukrotnie pełnił obowiązki dyrektora Instytutu Orientalistycznego. W czasie pierwszej kadencji, obejmującej lata 1946–1950, przypadającej na okres odbudowy i przywracania do życia Instytutu po zniszczeniach wojennych, profesor doprowadził do przeniesienia wszystkich katedr Instytutu do odrestaurowanego Gmachu Porektorskiego w kampusie Uniwersytetu oraz wzmocnił ich kadrę nauczycieli akademickich. Druga kadencja Zajączkowskiego jako dyrektora Instytutu Orientalistycznego przypadła na lata 1957–1961, kiedy to Instytut przekształcił się w silną placówkę naukową, liczącą się w środowisku orientalistów jako jeden z największych ośrodków orientalistycznych w Europie. Pełniąc jednocześnie obowiązki kierownika Katedry Turkologii, która obejmowała trzy kierunki specjalizacyjne, a mianowicie turkologię, arabistykę i iranistykę, profesor doprowadził do wzmocnienia kierunku arabistycznego, a następnie do jego usamodzielnienia się i stworzenia Zakładu Arabistyki. Staraniem uczonego znacznie rozwinęły się również studia iranistyczne, w wyniku czego przy reorganizacji Instytutu powołano Zakład Turkologii i Iranistyki. Przez wiele lat (1955–1963) prof. Zajączkowski pełnił obowiązki kuratora Katedry Filologii Ludów Azji Środkowej.

W dziedzinie orientalistyki profesor pełnił również liczne funkcje pozauniwersyteckie. W latach 1947–1958 był wiceprezesem, a następnie prezesem reaktywowanego po wojnie Polskiego Towarzystwa Orientalistycznego. Znaczną część swego czasu Zajączkowski poświęcił działalności w organach Polskiej Akademii Nauk, był jej członkiem korespondentem, a później członkiem rzeczywistym. Przyczynił się walnie do utworzenia w 1952 roku Komitetu Orientalistycznego PAN, później przemianowanego na Komitet Nauk Orientalistycznych. Stał na czele Prezydium Komitetu i kierował pracami do czasu zawieszenia jego działalności w 1965 roku.

W 1953 roku powstał Zakład Orientalistyki PAN, placówka badawcza wielce zasłużona dla rozwoju badań naukowych. Stworzono pracownie zajmujące się realizacją projektów badawczych, opracowywano katalogi rękopisów orientalnych ze zbiorów polskich, przygotowywano słowniki języków orientalnych, chińskiego i japońskiego, słownika języka ormiańsko-kipczackiego czy słownika mamelucko-kipczackiego. Do chwili likwidacji placówki w 1969 roku obowiązki kierownika Zakładu Orientalistyki PAN pełnił prof. Zajączkowski.

Wielki wkład profesora w rozwój orientalistyki polskiej wyraził się w działalności redakcyjnej, zarówno w okresie przedwojennym, jak i po 1946 roku. W latach 1932–1939 oraz 1946–1948 redagował pismo „Myśl Karaimska”, które z własnej inicjatywy przekształcił w rocznik (później kwartalnik) „Przegląd Orientalistyczny”, czasopismo o charakterze popularno-naukowym, ukazujące się do dnia dzisiejszego jako organ Polskiego Towarzystwa Orientalistycznego. Od 1950 roku Zajączkowski współredagował, a od 1953 roku do śmierci pełnił obowiązki redaktora naczelnego „Rocznika Orientalistycznego”, periodyku wychodzącego od 1916 roku, którego wydawanie prowadził Komitet Orientalistyczny PAN.

Profesor uczestniczył aktywnie w pracach wielu krajowych i zagranicznych organizacji naukowych i kulturalnych. Najważniejszymi projektami, w których brał udział, były obchody 1000-lecia urodzin Awicenny oraz projekt „Wschód-Zachód” realizowany przez Polski Komitet do Spraw UNESCO w 1957 roku. Wówczas to przewodniczył prezydium Polskiej Grupy Roboczej. Uczony brał udział w wielu dziesiątkach konferencji, zjazdów i kongresów krajowych i zagranicznych, m.in. w Międzynarodowych Kongresach Orientalistów, Światowym Kongresie Iranistycznym, Kongresach Języka Tureckiego, Tureckich Kongresach Historycznych, Stałej Międzynarodowej Konferencji Ałtaistycznej (PIAC). Wielokrotnie zapraszano go na wykłady do ośrodków orientalistycznych Europy i Bliskiego Wschodu. Był członkiem licznych polskich i zagranicznych towarzystw naukowych – Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego, Polskiego Towarzystwa Orientalistycznego, Tureckiego Towarzystwa Językowego, Societas Uralo-Altaica i szeregu innych. Wybitne osiągnięcia naukowe prof. Zajączkowskiego doceniły zagraniczne ośrodki badawcze i uniwersyteckie. W 1960 roku Uniwersytet im. Humboldta nadał uczonemu doktorat filozofii honoris causa, doktorat honorowy przyznał mu również Uniwersytet w Tbilisi (1966) i Uniwersytet w Manchesterze (1967), natomiast Societas Uralo-Altaica poświęciło profesorowi specjalny tom, który ukazał się jako Księga Pamiątkowa z okazji 60. rocznicy urodzin jubilata1.

Działalność naukową rozpoczął prof. Ananiasz Zajączkowski jeszcze jako student Uniwersytetu Jagiellońskiego. Opublikował wówczas kilka artykułów i recenzji o tematyce karaimoznawczej. Właściwą jednak aktywność rozpoczyna rozprawa doktorska Sufiksy imienne i czasownikowe w języku zachodniokaraimskim (Kraków 1932). Badania prowadzone przez uczonego nad językiem i kulturą Karaimów ukształtowały się pod wpływem jego mistrza, prof. Tadeusza Kowalskiego, i stały się jedną z głównych dziedzin działalności prof. Zajączkowskiego. Praca o sufiksach w języku karaimskim, jego zachodniej (trockiej) odmianie, była pierwszym pełnym opracowaniem w światowej turkologii morfologii tego mało zbadanego języka tureckiego, który rozwijał się na ziemiach Rzeczpospolitej od XIV wieku. Z kolei tematem rozprawy habilitacyjnej profesora była praca Studia nad językiem staroosmańskim. I. Wybrane ustępy z anatolijsko-tureckiego przekładu Kalili i Dimny (Kraków 1934). Obie prace, doktorska i habilitacyjna, weszły od razu do podstawowych opracowań, cytowanych do dziś w pracach turkologicznych. Rozpoczynają one zarazem dwa główne kierunki badań uprawianych przez Zajączkowskiego do końca życia.

W obrębie turkologii wyróżnić można kilka obszarów tematycznych, które były w polu zainteresowań profesora. Są to edycje unikalnych zabytków piśmiennictwa tureckiego, prace odnoszące się do historii języka tureckiego, zwłaszcza leksyki i semantyki, opracowania tureckich tekstów transkrypcyjnych, etymologia zapożyczeń tureckich i orientalnych w języku polskim.

Już od wczesnych lat badania Zajączkowskiego skupiły się na języku osmańsko-tureckim. Dzięki poszukiwaniom prowadzonym w Bibliotheąue Nationale w Paryżu i w bibliotekach stambulskich odkrył on niezwykle cenne, z punktu widzenia rozwoju języka tureckiego, rękopisy. Opracowanie i wydanie tych zabytków przyniosło prof. Zajączkowskiemu sławę wśród turkologów całego świata. Do tych publikacji należą w pierwszym rzędzie Wybrane ustępy z anatolijsko-tureckiego przekładu Kalili i Dimny (Kraków 1934), Wybrane rozdziały z anatolijsko-tureckiego przekładu Koranu (Kraków 1935) oraz Najstarsza wersja perskiego zbioru pt. Marzubān-nāme (Kraków 1936). W okresie powojennym ukazały się dalsze wydania – Poemat irański Husrev-u-Šīrīn w wersji osmańsko-tureckiej Šeyhī (Warszawa 1964), Poezje stroficzne muvaššah ‘Āšiq Pāšā. Materiały do studiów nad wersyfikacją turecką (Warszawa 1967) i Turecka wersja Šāh-nāme z Egiptu Mameluckiego (Warszawa 1965) czy Traktat Arystotelesa o sztuce wojennej Ādāb-i harb w wersji osmańsko-tureckiej2.

Wykorzystując materiały zachowane w polskich zbiorach, prof. Zajączkowski opracował i wydał kilka tekstów transkrypcyjnych. Bardzo cenny tekst, z językowego punktu widzenia, był opublikowany w artykule pt. List turecki Sulejmana I do Zygmunta Augusta w ówczesnej transkrypcji i tłumaczeniu polskim z r. 15513. Autorem transkrypcji i tłumaczenia był pierwszy dragoman Porty Osmańskiej, Ibrahim Beg, Polak z pochodzenia. W 1936 roku prof. Zajączkowski zaznajomił świat naukowy z rzadkim starodrukiem z 1615 roku – Marcina Paszkowskiego Dzieje tureckie i utarczki kozackie z Tatary. Omówienie gramatyki i słowniczka tureckiego w tym dziele przedstawił w „Sprawozdaniach Warszawskiego Towarzystwa Naukowego” pt. Pierwsza próba opracowania języka tureckiego w literaturze staropolskiej4. W kolejnej pracy – Glosy tureckie w zabytkach staropolskich. Katechizacja turecka Jana Herbiniusa z roku 16755 – prof. Zajączkowski zwrócił uwagę na tureckie słownictwo religijne.

Jednymi z wcześniejszych istotnych, nie tylko dla orientalistów, ale także dla polonistów, były badania z zakresu etymologii zapożyczeń tureckich i orientalnych w języku polskim. Ukazało się kilkanaście artykułów w „Języku Polskim”, „Poradniku Językowym”, „Sprawozdaniach Komisji Językowej Towarzystwa Naukowego”. Szczególne miejsce zajmuje w tej materii obszerne opracowanie Studia orientalistyczne z dziejów słownictwa polskiego (Wrocław 1953), w którym znalazły się także sprostowania etymologii wyrazów orientalnych zamieszczonych w Słowniku etymologicznym Aleksandra Brücknera.

Wśród prac osmanistycznych doniosłe znacznie ma Zarys dyplomatyki osmańsko-tureckiej, opracowany wspólnie z profesorem Janem Reychmanem (Warszawa 1955). Angielskie tłumaczenie książki w wersji rozszerzonej ukazało się pt. Handbook of Ottoman-Turkish Diplomatics (The Hague-Paris 1968).

Badania w dziedzinie karaimistyki stanowią bogaty i bardzo ważny wkład prof. Zajączkowskiego do rozwoju turkologii. Pierwszą pracą, uznaną w świecie naukowym za wzór dla późniejszych opracowań, była rozprawa doktorska omawiająca morfologię języka karaimskiego w ujęciu chronologicznym i porównawczym. Wiele tekstów jest poświęconych zagadnieniom leksykologii, ze szczególnym uwzględnieniem słownictwa religijnego występującego w przekładach Biblii na język karaimski z języka hebrajskiego. Są to m.in. artykuły: Unikanie wyrażeń antropomorficznych w przekładach karaimskich6, Przekłady Trenów Jeremiasza w narzeczu trocko-karaimskim7. Szczegółowe omówienie słownictwa religijnego w karaimskich przekładach, źródeł zapożyczeń i ich periodyzacji znalazło się w pracy Terminologia muzułmańska a tradycje nomadów w słownictwie karaimskim8. W dziedzinie leksykografii odnotować trzeba ogromny wkład prof. Zajączkowskiego przy opracowywaniu Słownika karaimsko-rosyjsko-polskiego (Moskwa 1974), którego był współredaktorem i jednym z autorów haseł. Był to wynik pracy zespołu turkologów z Polski, Związku Radzieckiego i Litwy.

Ważne miejsce w badaniach uczonego zajmowała literatura karaimska, zarówno religijna, jak i świecka. Już w czasie studiów w 1926 roku opublikował artykuł źródłowy pt. Literatura karaimska („Myśl Karaimska”). Równie cenne są opracowania poezji ludowej Karaimów, a mianowicie Tatarsko-karaimskie piosenki ludowe z Krymu (tzw. čyŋ)9. Profesor Zajączkowski zajmował się również współczesną poezją karaimską, dał doskonałą analizę twórczości poety Szymona Firkowicza. Wyczerpujące omówienie literatury karaimskiej dokonane przez profesora ukazało się w wielce cenionym kompendium turkologicznym Philologiae Turcicae Fundamenta10 pt. Die karaimsche Literatur. Natomiast wszystkie aspekty historii, religii, języka i literatury omawia praca, szeroko znana w świecie nauki, pt. Karaims in Poland. History. Language. Folklore. Science (Warszawa-The Hague-Paris 1961). Nieobca była prof. Zajączkowskiemu problematyka historii i etnografii Karaimów. Wśród prac historycznych kilka odnosi się do osadnictwa karaimskiego na ziemiach Rzeczpospolitej – Karaimi na Wołyniu11, Elementy tureckie na ziemiach polskich12, praca ukazała się również w Turcji13. Karaimskim folklorem interesował się prof. Zajączkowski od czasu studiów. Opublikował wiele artykułów odnoszących się do wróżbiarstwa i medycyny ludowej, jak Wróżby z drgań części ciała14, Z dziejów literatury wróżbiarskiej. Objaśnienia drgańKsięga losów15, Teksty i studia folklorystyczne. I. Wykładanie snów. II. Lecznictwo ludowe16.

Ogromne zasługi miał prof. Zajączkowski w dziedzinie kipczakologii. Była to jedna z jego trzech głównych dziedzin badawczych. Do języków tureckich grupy kipczackiej zalicza się żywe języki, jak karaimski, tatarski, kazachski, i dawne, niemówione już – język literacki Złotej Ordy i język mamelucko-kipczacki używany w Państwie Mameluków w Egipcie i Syrii do XVI wieku. Zabytki tego języka opracowywał prof. Zajączkowski i w tej specjalności był największym autorytetem. Przed wojną zdołał wydać pierwszą część słownika arabsko-kipczackiego pt. Manuel arabe de la langue des Turcs et Kiptchaks (epoque de l’État Mamelouk). Introduction, Vocabulaire turc-polonais-français, Texte, (Warszawa 1938), lecz nakład uległ zniszczeniu w czasie bombardowania Warszawy we wrześniu 1939 roku. Po wojnie przedrukowano tom pt. Vocabulaire arabe-kiptchak de lépoque de l’État Mamelouk. Bulgat al-mustàq fi lugat at-Turk wa-l-Qifžāq. I-ere partie. Le nom, (Warszawa 1958), w części II opracowany został czasownik (Warszawa 1954). Nastąpiły wnet dalsze opracowania i publikacje zabytków mamelucko-kipczackich: Mamelucka-turecka wersja arabskiego traktatu o łucznictwie z XIV w.17, Mamelucko-kipczacki przekład arabskiego traktatu Mukaddima Abul-Laith as-Samarkandi18, Le traité de l’art chevaleresque (furusiya) en version mamelouk-kiptchak19. Ważnym wydarzeniem było odkrycie i opublikowanie nieznanego słownika arabsko-kipczackiego Ad-Durrat al-mudi’a fi lugat at-turkiya, którego opracowanie ukazało się w trzech częściach w „Roczniku Orientalistycznym”20.

Zabytkom literackim i językowym Złotej Ordy poświęcone jest pomnikowe dzieło, jakim jest edycja tureckiej wersji perskiego poematu o Husrevie i Szirin Qutby, pochodzącego ze Złotej Ordy pt. Najstarsza wersja turecka Husrev u Širin Qutba21. Utwór dawał możliwość przeprowadzenia badań językowych i literackich, w wyniku których powstało wiele artykułów, takich jak Przysłowia tureckie w Husrev-u-Širin (w perskim oryginale Nizamiego i wersji złotoordowej Qutba)22, Studia nad stylistyką i poetyką tureckiej wersji Husrav u Širin Qutba. I. Powtarzanie zwrotów stylistycznych23.

W dziedzinie iranistyki najcenniejsze są przekłady gazelów Hafiza, przy czym prof. Zajączkowski skłaniał się do interpretacji gazelów w wymiarze mistycznym.

Swoje rozważania nad poetyką Hafiza ujął niezwykle trafnie we Wstępie do przekładu gazelów Gazele wybrane Hafiza (Warszawa 1957). Profesor przełożył również czterowiersze wielkiego uczonego perskiego Awicenny (Ibn Sina) – Czterowiersze Awicenny24. Awicennie poświęcił profesor kilka artykułów – Awicenna na tle epoki renesansu wschodniego („Życie Nauki”), Awicenna i jego twórczość25, ponadto redagował pracę zbiorową z okazji obchodów 1000-lecia urodzin filozofa – Awicenna. Abu ‘Ali Ibn Sinā26.

Wśród prac, które można zaliczyć do arabistycznych, są opracowania i wydania słowników i traktatów arabsko-mamelucko-kipczackich. Interesującym dla polskiego czytelnika jest obszerny artykuł pt. Charakterystyka Turków w świetle piśmiennictwa arabskiego w średniowieczu (VIII-XI w.)27.

Nie sposób zaprezentować wszystkich prac wiążących się z tematyką przedstawionych dziedzin badawczych prof. Zajączkowskiego. Horyzont badawczy uczonego był niezwykle szeroki, wykraczał bardzo często poza wcześniej omówioną problematykę. Warto choćby pokrótce zwrócić uwagę na niektóre zagadnienia. Wyróżniają się tu zwłaszcza prace poświęcone polskiemu orientalizmowi – Orient jako źródło inspiracji w literaturze romantycznej epoki Mickiewiczowskiej (Warszawa 1955), Z dziejów orientalizmu polskiego doby Mickiewiczowskiej ([w:] Szkice z dziejów polskiej orientalistyki, Warszawa 1957), Mickiewicz et Orient ([w:] Problemi attuali di Scienza e di Cultura, Roma 1968). Stosunkom polsko-tureckim i historii polskiej orientalistyki poświęcony jest obszerny artykuł Orientalistyka a Bliski Wschód?28, oraz hasło encyklopedyczne Turcja w pracy Polska i Polacy w cywilizacjach świata (Warszawa 1939). W dorobku profesora są też opracowania poświęcone sztuce tureckiej i epigrafice – Un album des Costumes Turcs du XVIIe siècle29, Ceramika Bliskiego Wschodu30, Materiały do epigrafiki osmańsko-tureckiej z Bułgarii. Inskrypcje nad studnią – čäšmä31.

Sylwetka wielkiego uczonego, organizatora orientalistyki polskiej nie byłaby pełna, gdybyśmy nie ukazali obrazu profesora z lat młodzieńczych. Okazją do przypomnienia anegdot o profesorze była uroczysta sesja zorganizowana w 1993 roku przez Uniwersytet Wileński z okazji 90. rocznicy urodzin uczonego. Profesora Zajączkowskiego wspominali wówczas jego córka Maria Emilia, przyjaciele i wychowankowie. Alina Mrozowska opowiadała, jak prof. Zajączkowski troszczył się o swoich studentów w ciężkich czasach lat 40. i 50. Profesor „załatwił” jej przyjęcie na studia na Uniwersytecie Warszawskim po rozwiązaniu Studium Języków Wschodnich przy Instytucie Spraw Międzynarodowych, miała bowiem bardzo „podejrzaną przeszłość”, której nie można było ujawnić ówczesnym władzom. Podobne przykłady odwagi cywilnej Zajączkowskiego i pomocy udzielonej studentom można znaleźć w poświęconych mu wspomnieniach Aliny Mrozowskiej32. Wspomnienia Zofii Dubińskiej33, jednej z pierwszych studentek turkologii, odnoszą się do okresu wczesnej młodości profesora, kiedy wraz z rodzicami przebywał w czasie pierwszej wojny światowej w Eupatorii na Krymie. Wówczas to młody Ananiasz Zajączkowski nie myślał jeszcze o studiach orientalistycznych, interesował się teatrem! Zorganizował w Eupatorii objazdowy teatr i poświęcił się całkowicie tej pasji. Grał wszystkie tytułowe role – Eugeniusza Onegina, Otella, króla Włóczęgów. Córka profesora, Mila, wspominając ojca, pisze, że jako wyznający karaimizm, był człowiekiem głęboko wierzącym, modlącym się  nie tylko w czasie świąt, nigdy nie rozstawał się z Psalmami Dawida, i one towarzyszą mu na wieki.

Profesor Ananiasz Zajączkowski zmarł nagle na atak serca, wsiadając na dworcu kolejowym w Rzymie do pociągu, by udać się do Neapolu. Jest pochowany na cmentarzu karaimskim na Woli w Warszawie.

Dorobek naukowy prof. Ananiasza Zajączkowskiego liczący ponad 300 publikacji, wśród których znajdują się dzieła należące do kanonu badacza języków tureckich, stawia osobę uczonego w gronie najwybitniejszych polskich orientalistów.

1„Ural-Altaische Jahrbucher” 1964, t. XXXVI, z. 3–4.

2„Rocznik Orientalistyczny” 1968, t. XXXI, z. 2.

3Ibidem 1936, t. XII.

4„Sprawozdania Towarzystwa Naukowego Warszawskiego” 1938, t. XXXI, s. 51–66.

5„Prace Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego” 1948, nr 17.

6„Myśl Karaimska” 1929, t. II, z. 2.

7„Rocznik Orientalistyczny” 1934, t. VIII.

8„Myśl Karaimska”, Seria Nowa 1946–1947, t. II.

9„Rocznik Orientalistyczny” 1939, t. IV.

10Philologiae Turcicae Fundamenta, t. II, Wiesbaden 1964.

11„Rocznik Wołyński” 1933–1934, t. III.

12„Rocznik Tatarski” 1936, t. II.

13Elements ethniques dorigine turque dans l’Etat Polonai, „Belleten” 1962, t. XXVI, z. 103.

14„Myśl Karaimska” 1929, t. II, z. 1.

15Ibidem 1935–1936, R. 11, z. 11.

16Księga ku czci Seraji Szapszała, „Myśl Karaimska” 1939, R. 12.

17„Rocznik Orientalistyczny” 1955, R. 20.

18Ibidem 1959, t. XXIII, z. 1.

19Ibidem 1970, t. XXXIII, z. 2.

20Ibidem 1965, t. XXIX, z. 1–2; ibidem 1969, t. XXXII.

21Najstarsza wersja turecka Husrev u Širin Qutba, cz. 1 Tekst, Warszawa 1958, cz. 2 Facsimile, Warszawa 1958, cz. 3 Słownik, Warszawa 1961.

22„Sprawozdania z Posiedzeń Naukowych Polskiej Akademii Nauk” 1958, t. I.

23„Rocznik Orientalistyczny” 1961, R. 25, z. 1.

24„Przegląd Orientalistyczny” 1952, z. 4.

25„Twórczość” 1952, nr 7, s. 112–119.

26Awicenna. Abu Ali Ibn Sinā, red. A. Zajączkowski, Warszawa 1953.

27„Rozprawy Komisji Orientalistycznej” 1951, t. IV.

28Szkice z dziejów polskiej orientalistyki, Warszawa 1966.

29„Rocznik Orientalistyczny” 1966, R. 30, z. 1.

30„Przegląd Orientalistyczny” 1953, nr 2.

31„Rocznik Orientalistyczny” 1963, R. 26, z. 2.

32A. Mrozowska, Wspomnienia o profesorze Ananiaszu Zajączkowskim, [w]: Kipčiakų tiurkų orientas Lietuvoje..., Vilnius 1994, s. 88–95.

33Z. Dubińska, Garść wspomnień o Mistrzu, [w]: Kipčiakų tiurkų orientas Lietuvoje..., Vilnius 1994, s. 96–101.