Witold Jakub Stefański

Urodzony 25 VII 1891 w Kielcach. Studia na Uniwersytecie w Genewie, tamże doktorat (1914). Asystent w Zakładzie Zoologii Systematycznej i Morfologicznej UW (1917), habilitacja tamże (1920), profesor (1925). Kierownik Zakładu Zoologii i Parazytologii (od 1925), dziekan Wydziału Weterynaryjnego UW (1930–1931, 1936–1939). Profesor SGGW (1952–1961).

Zoolog, parazytolog, twórca polskiej szkoły parazytologicznej; badania m.in. nad systematyką, ekologią i fizjologią nicieni; pionierskie badania nad współżyciem robaków pasożytniczych i mikroorganizmów w przewodach pokarmowych zwierząt.
Członek TNW (1930), PAN (1951, wiceprezes 1962–1965), organizator i kierownik (1953–1961) Zakładu Parazytologii PAN, kierownik Stacji Naukowej PAN w Paryżu (1963–1964). Inicjator (1947) i prezes (1946–1950) Polskiego Towarzystwa Parazytologicznego. Członek-założyciel (1962) i prezes (od 1966) European Federation of Parasitologists.
Zmarł 18 VII 1973 w Warszawie.

Zadania parazytologii polskiej w zwalczaniu chorób inwazyjnych zwierząt domowych, Lublin 1948; Nowy środek leczniczy przeciwko glistnicy świń, Lublin 1950; Stosunki między pasożytami a jelitową florą bakteryjną, Warszawa 1972.

Wielka Encyklopedia Powszechna PWN, t. X, Warszawa 1967; A. Śródka, Uczeni polscy XIX-XX stulecia, t. IV, Warszawa 1998.

TOMASZ MAJEWSKI

WITOLD JAKUB STEFAŃSKI

1891–1973

 

Zoolog i parazytolog, twórca polskiej szkoły parazytologicznej, umiejętnie skupiał wokół siebie zdolnych współpracowników. Cechowała go niezwykła aktywność na polu pracy naukowej i działalności organizacyjnej, łączenie rozwiązywania problemów czysto poznawczych i działalności w zakresie praktycznej weterynarii, a więc leczenia zwierząt służących człowiekowi nie tylko indywidualnie, lecz także organizowanie odpowiednich akcji w skali kraju. Jego liczni uczniowie wspominali go z szacunkiem i sympatią jako człowieka wielkiej wiedzy i kultury, a zarazem dobroci.

Urodził się 25 lipca 1891 roku w Kielcach, jako syn urzędnika ziemskiego Gustawa Stefańskiego i Aleksandry z Popiołków. Uczęszczał z początku do państwowego gimnazjum w Pińczowie, a w roku 1905 przeniósł się do Szkoły Handlowej w Kielcach z polskim językiem nauczania. Po jej ukończeniu prowadził z ramienia PPS nielegalną działalność oświatową. Aresztowany przez władze carskie, a następnie zwolniony, w obawie przed dalszymi represjami wyjechał za granicę. W Genewie rozpoczął studia w zakresie zoologii na tamtejszym uniwersytecie. W 1914 roku uzyskał doktorat na podstawie napisanej pod kierunkiem prof. Emila Yunga rozprawy o faunie wolno żyjących nicieni Jeziora Genewskiego. Jeszcze w czasie studiów, w 1913 roku podjął pracę jako asystent profesora Yunga przy katedrze zoologii i anatomii porównawczej Uniwersytetu Genewskiego, prowadząc badania nad systematyką, ekologią i fizjologią żyjących w rzekach i jeziorach Szwajcarii nicieni; opisał kilka nowych dla nauki nicieni oraz nieznane dotąd szczegóły ich fizjologii dotyczące sposobów wydalania. W chwili wybuchu i wojny światowej znajdował się w Krakowie i, jako poddany rosyjski, został przez władze austriackie internowany w Innsbrucku, uzyskał jednak możliwość pracy naukowej w tamtejszym uniwersytecie. Po zwolnieniu i powrocie do Genewy został mianowany docentem i prowadził tam przez dwa semestry wykłady z fizjologii porównawczej bezkręgowców.

Po powrocie do Polski jesienią 1917 roku, będąc już uznanym specjalistą z zakresu nematologii (nauki o nicieniach), Stefański został zatrudniony w niedawno odnowionym polskim Uniwersytecie Warszawskim, w Zakładzie Zoologii Systematycznej i Morfologicznej jako asystent Jana Sosnowskiego, a później, od 1919 roku, Konstantego Janickiego. W 1920 roku wziął udział w walce z bolszewikami. W tym samym roku habilitował się na podstawie rozprawy Wydalanie u wolno żyjących nicieni. Profesorem nadzwyczajnym został mianowany w 1925 roku, po czym objął katedrę zoologii i parazytologii i kierownictwo odpowiedniego Zakładu w Studium Weterynarii UW, które niebawem, w 1927 roku, zostało podniesione do rangi Wydziału Weterynarii. Parazytologia nie była wówczas jeszcze uznawana za odrębną, zdefiniowaną gałąź zoologii, dlatego też młody profesor musiał pokonywać niemałe trudności, aby rozwijać tę specjalność. Mimo szczupłej kadry (zaledwie dwa etaty asystenckie) skupił wokół siebie młodych uczniów i utworzył zaczątek szkoły parazytologicznej, której rozwój był jedną z jego największych zasług dla polskiej nauki.

Na Uniwersytecie Warszawskim Stefański wykładał systematykę i fizjologię robaków oraz parazytologię weterynaryjną i lekarską dla studentów weterynarii, medycyny i farmacji. Dwukrotnie, w roku akademickim 1930/1931 i w latach 1936–1939, był dziekanem Wydziału Weterynaryjnego. W 1935 roku został mianowany profesorem zwyczajnym. Od 1918 roku prowadził wykłady zlecone zoologii i parazytologii w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego. W celu badania pasożytów ryb wyjeżdżał do Rumunii, gdzie zbierał materiał badawczy w stacji biologicznej Sinaia i w delcie Dunaju, oraz do Francji, do stacji morskiej w Arcachon. Krótko przed wojną podjął pracę nad obszernym podręcznikiem parazytologii lekarskiej i weterynaryjnej, który został ukończony w 1939 roku i przekazany do druku, ale nie zdążył się już ukazać.

Wybuch wojny przerwał działalność naukową Stefańskiego. Z początku pracował fizycznie jako palacz w szkołach, jednocześnie biorąc udział w tajnym nauczaniu na poziomie licealnym. Od 1941 roku był zatrudniony w dawnym Państwowym Instytucie Naukowym Gospodarstwa Wiejskiego w Puławach, przejętym przez Niemców jako Rolniczy Zakład Badawczy. Kierował tam działem parazytologii w obrębie Instytutu Weterynarii. Praca w tej placówce, jedynej w tym czasie tego typu w kraju, dała mu sposobność zetknięcia się z praktyką weterynaryjną w terenie, a w szczególności z najgroźniejszymi chorobami powodowanymi przez organizmy pasożytnicze. W wydawanym przez instytut niemieckojęzycznym czasopiśmie „Berichte der Landwirtschaftlichen Forschungsanstalt der Generalgouvernements” opublikował trzy artykuły, z których dwa dotyczyły szczególnie wówczas aktualnego problemem świerzbu konia.

W czasie walk frontowych na terenie Puław, latem 1944 roku, Stefański ofiarnie ratował przed zniszczeniem i rozgrabieniem mienie Instytutu. Po wyzwoleniu kierował krótko Wydziałem Weterynarii wskrzeszonego Państwowego Instytutu Naukowego Gospodarstwa Wiejskiego, a później, po utworzeniu Państwowego Instytutu Weterynaryjnego, kierował, do 1960 roku, jego Wydziałem Parazytologii i Chorób Inwazyjnych. Przez wiele lat (1951–1972) przewodniczył Radzie Naukowej tego Instytutu. Był też jednym z organizatorów i pierwszym dziekanem istniejącego od 1946 roku Wydziału Weterynaryjnego Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, do 1947 roku kierował tam Zakładem Zoologii i Parazytologii.

Jednocześnie od pierwszych lat powojennych wiele czasu poświęcał odbudowywanemu Uniwersytetowi Warszawskiemu. W 1946 roku powrócił do Warszawy. Dzięki jego zabiegom w tym samym roku został reaktywowany Wydział Weterynaryjny UW. Stefański został jego pierwszym po wojnie dziekanem i jednocześnie kierownikiem Zakładu Zoologii i Parazytologii.

W 1952 roku Wydział Weterynaryjny został przeniesiony z Uniwersytetu Warszawskiego do Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego. Profesor Stefański kierował tu Katedrą Parazytologii i Chorób Inwazyjnych aż do przejścia na emeryturę w 1961 roku. W roku akademickim 1951/1952 był prorektorem tej uczelni.

Brał czynny udział w tworzeniu Polskiej Akademii Nauk, a później w jej pracach. Znajdował się w gronie uczestników Pierwszego Kongresu Nauki Polskiej, który obradował na przełomie czerwca i lipca 1951 roku; przewodniczył Podsekcji Weterynarii w obradach Kongresu. Po utworzeniu Polskiej Akademii Nauk, wybrany został członkiem korespondentem w Wydziale II Nauk Biologicznych PAN, a w roku 1956 – członkiem zwyczajnym. Powierzano Witoldowi Stefańskiemu różne funkcje w Akademii, m.in. w 1952 roku został powołany na przewodniczącego Komitetu Parazytologicznego PAN i wiceprzewodniczącego Komitetu Zoologicznego PAN, w latach 1957–1962 pełnił funkcję sekretarza naukowego Wydziału II PAN, w latach 1962–1965 był wiceprezesem PAN, a w latach 1963–1964 kierował Stacją Naukową PAN w Paryżu. Przewodniczył (1967–1972) Radzie Naukowej Zakładu Hodowli Zwierząt Laboratoryjnych PAN. Organizował Zakład (późniejszy Instytut) Parazytologii PAN i kierował nim w latach 1953–1961.

Profesor Witold Stefański brał także udział w pracy wielu towarzystw naukowych. Był inicjatorem powstania (1947) Polskiego Towarzystwa Parazytologicznego oraz Polskiego Towarzystwa Nauk Weterynaryjnych (w latach 1952–1953 był jego pierwszym prezesem). Na swojego członka wybrały go liczne towarzystwa naukowe polskie i zagraniczne, między innymi Towarzystwo Naukowe Warszawskie, Polskie Towarzystwo Zoologiczne (był jego prezesem w latach 1946–1950), był członkiem założycielem (1962) i prezesem (od 1966) European Federation of Parasitologists. Był także jednym z założycieli (1923) i prezesem (1967–1970) Towarzystwa Polsko-Szwajcarskiego. Wielokrotnie reprezentował naukę polską za granicą na międzynarodowych kongresach i konferencjach. W uznaniu swoich zasług otrzymał godność doktora honoris causa SGGW i uniwersytetu w Rennes. Wielokrotnie nagradzany wysokimi odznaczeniami polskimi, francuskimi i rumuńskimi, członek towarzystw naukowych z ZSRR, Indii, Francji, Jugosławii, Bułgarii, Niemiec. Jego imieniem nazwano w roku 1983 Instytut Weterynarii Polskiej Akademii Nauk, który prof. Stefański tworzył i którym przez wiele lat kierował.

Dorobek naukowy Stefańskiego, bogaty i ciągle jeszcze cytowany, obejmuje ponad dwieście publikacji. Można je podzielić na dwie duże grupy. Pierwsza chronologicznie i obszerna ilościowo (około 1/3 jego dorobku), to prace dotyczące pędzących wolny tryb życia nicieni, drobnych bezkręgowców, głównie zamieszkujących zbiorniki wodne. Gdy Stefański zaczął je badać, były jeszcze słabo poznane. Interesował się żyjącymi w wodach nicieniami w pierwszych latach swojej pracy naukowej, jeszcze w Szwajcarii, ale i później, badając ich występowanie w akwenach Polski, Francji i Rumunii. Analizował ich systematykę i fizjologię, ekologię, a więc zależność występowania od warunków siedliskowych, opisywał nowe dla nauki gatunki. Z najważniejszych prac tej grupy wymienić należy rozprawę doktorską Recherches sur la faune des Nématodes libres du bassin du Leman (1914) oraz obszerną monografię Les Nématodes libres des lacs des Tatra Polonaises, leur distribution et systématique (1938), a także rejestrację nicieni żyjących w słonych wodach Ciechocinka (1925) i w mchu w okolicach Zakopanego (1924). Był pierwszym zoologiem badającym te zwierzęta w Polsce.

Pozostałe, w większości późniejsze opracowania naukowe Stefańskiego dotyczą prawie wyłącznie organizmów pasożytniczych. Zależnie od przynależności systematycznej badanego organizmu prace te można podzielić na kilka grup.

Pierwsza dotyczy nicieni pasożytniczych, ich systematyki, cyklów życiowych i sposobów zwalczania. Te organizmy także były słabo poznane i Stefański dorzucił wiele do naszej wiedzy o tych właśnie nicieniach, szczególnie gatunkach powodujących groźne choroby zwierząt gospodarskich, badając ich biologię i cykl życiowy. Dużo uwagi poświęcał sposobom zwalczania tych pasożytów. Opracował m.in. metody leczenia glistnicy świń powodowanej przez nicienia Strongyloides suis (Anoreksja powodowana u świń przez pasożytniczego nicienia Strongyloides suis i jej leczenie, 1947; Nowy środek leczniczy przeciwko glistnicy świń, 1950), badał także pasożyty innych zwierząt (O kilku gatunkach nicieni z podrodziny Trichoneminae, pasożytujących w jelicie grubym koni, 1930).

Druga grupa organizmów pasożytniczych, będących obiektem zainteresowania Stefańskiego, to świerzbowce, drobne pajęczaki żyjące w skórze zwierząt stałocieplnych. Świerzb koni był chorobą rozprzestrzeniającą się w czasie wojny i w pierwszych latach powojennych i stanowiącą problem w gospodarstwach wiejskich. Stefański opracował prosty sposób wykrywania obecności pasożyta („metoda Stefańskiego”), a także dał hodowcom skuteczne sposoby zwalczania tej choroby. Pierwszy to użycie skonstruowanej przez niego komory gazowej, stosowanej później w całym kraju, w której pasożyt ginął na skutek działania dwutlenku siarki. Skuteczne też okazało się smarowanie porażonych części ciała zwierzęcia czystą naftą (Komora gazowa typu Puławy, 1945; W sprawie odkażania stajni, wybiegów i przedmiotów, stykających się z świerzbowatymi końmi. Działanie czynników chemicznych na świerzbowce in vitro, 1945; Nafta jako środek leczniczy przy świerzbie koni, 1947).

Następny pasożyt, którym zajął się Stefański, to giez bydlęcy (Hypoderma bovis), muchówka, której larwa żyje pod skórą swojego żywiciela, powodując przy uwolnieniu się trudno gojące się rany. Stefański badał rozprzestrzenienie się tego pasożyta w naszym kraju, wypróbował zalecane w różnych źródłach metody zwalczania, i postulował ustawowe objęcie tego pasożyta obowiązkiem zwalczania (Walka z gzem bydlęcym (Hypoderma sp.) w Polsce, 1948; Rozmieszczenie gza bydlęcego (Hypoderma sp.) na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, 1949).

Kolejna choroba, którą badał Stefański, powodowana jest przez świdrowca (Trypanosoma equiperdum), pierwotniaka żyjącego w krwi zwierzęcia i powodującego niebezpieczną zarazę stadniczą koni. Opracował metodę produkcji antygenu, który umożliwiał wczesne wykrycie choroby i eliminację chorego zwierzęcia, a tym samym ogniska choroby (Materiały w sprawie produkcji antygenu do odczynu Bordet-Gengou na zarazę stadniczą, 1947; Pasożytobójcze działanie surowicy ludzkiej na świdrowce końskie Trypanosoma equiperdum, 1953).

Pionierskie były jego badania nad współżyciem robaków pasożytniczych i mikroorganizmów w przewodach pokarmowych różnych zwierząt (Les relations biocénotiques entre la faune parasitaire et la flore bactérienne du tract digéstif, 1956). Istniejącą wiedzę na ten temat podsumował w książce Stosunki między pasożytami a jelitową florą bakteryjną (1972). Ogólniejsze znaczenie ma także praca Stan badań nad inwazyjnymi chorobami pastwiskowymi w Polsce i konieczność ich planowego zwalczania (1953). Zwraca ona uwagę na pasożyty, które dostają się na pastwisku do przewodu pokarmowego zwierzęcia w postaci jaj lub żywiciela pośredniego (motylica) i wydalane są w postaci jaj zakażających zwierzę ponownie. Trzeba tu podkreślić gospodarcze znaczenie badań i całej działalności prof. Witolda Stefańskiego. Jego prace dawały podstawy naukowe do zwalczania chorób zwierząt, które w okresach nasilenia przynosiły duże straty. Szczególnie dotyczyło to szerzących się w pierwszych latach powojennych dwóch chorób koni, świerzbu i zarazy stadniczej. Służba weterynaryjna mogła teraz walczyć skutecznie z tymi schorzeniami, otrzymując od nauki skuteczne środki do ich zwalczania, dzięki czemu w krótkim czasie zostały zlikwidowane. Podobnie ograniczono szkodliwość dwóch innych chorób, którymi były gzawica i motylica.

Stefański wykształcił w kierowanych przez siebie ośrodkach wielu uczniów, uznawany jest za twórcę polskiej szkoły parazytologicznej. Był autorem i współautorem podręczników: Zarys parazytologicznych metod rozpoznawczych (1946, z Eugeniuszem Żarnowskim i Adamem Sołtysem), Zarys parazytologii ogólnej (1950), dwutomowego Parazytologia weterynaryjna (1 wyd. 1963, 1968), Rozpoznawanie inwazji pasożytniczych u zwierząt (1971, z Żarnowskim), należy też wymienić popularną monografię Glista ludzka i inne nicienie (1959). Wreszcie warto wspomnieć o udziale Stefańskiego w zapomnianym już dziś, ale miejscami ciągle jeszcze cennym, zbiorowym wydawnictwie Podręcznik do zbierania i konserwowania zwierząt należących do fauny polskiej (1921–1929); profesor opracował część poświęconą robakom pasożytniczym i nicieniom.

Witold Stefański zmarł 18 lipca 1973 roku w Warszawie i pochowany został na Cmentarzu Powązkowskim.