Alina Skirgiełło

Urodzona 3 XI 1911 w Klincach. Studia na UW, asystent w Zakładzie Systematyki i Geografii Roślin (1939), doktor (1948), docent (1951), profesor (1964). Kierownik Zakładu Systematyki i Geografii Roślin (1960–1980), dyrektor Instytutu Botaniki UW (1975–1978). Prodziekan Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi UW (1962–1966), dziekan Wydziału Biologii (1966–1975).

Mykolog, historyk mykologii, popularyzator wiedzy botanicznej i mykologicznej; badania nad systematyką grzybów w Polsce; inicjatorka, redaktor i współautorka monograficznych opracowań grzybów krajowych.
Członek Polskiego Towarzystwa Botanicznego (1934), International Mycological Association (1980), Komitetu Botaniki PAN i Rady Naukowej Instytutu Botaniki PAN.
Założycielka czasopisma „Acta Mycologica”(1965).
Zmarła 10 X 2007 w Warszawie.

Polskie naziemne grzyby rurkowe, Warszawa 1939; Grzyby niższe – pragrzyby i glonowce, Warszawa 1954; Grzyby (Mycota), 27 tomów, Warszawa 1970–1999.

A. Skirgiełło, Zapiski ze stuletniego życia, Warszawa 2006.

TOMASZ MAJEWSKI

ALINA SKIRGIEŁŁO

1911–2007

 

Profesor Alina Skirgiełło wywarła wielki wpływ na rozwój wiedzy o grzybach w Polsce. Specjalizację w tym kierunku, w dziedzinie mykologii, rozpoczęła krótko przed 1939 rokiem, a później, w okresie powojennym, była przez wiele lat najlepszą w Polsce znawczynią grzybów zwanych popularnie kapeluszowymi. W Zakładzie Systematyki i Geografii Roślin Uniwersytetu Warszawskiego wykształciła wielu mykologów nie tylko dla warszawskiego ośrodka naukowego; uczniów miała w całym kraju. Zawdzięczamy jej podstawowe polskie wydawnictwa mykologiczne. Reprezentowała za granicą polską naukę o grzybach.

Alina Skirgiełło urodziła się 3 listopada 1911 roku w miasteczku Klince w dawnej guberni Czernihowskiej na Ukrainie (obecnie Klincy w Rosji w obwodzie Briańskim). Ojciec jej był leśnikiem, dlatego wraz z rodziną kilkakrotnie zmieniała miejsce zamieszkania. Do szkół uczęszczała kolejno w Białowieży i w Grodnie. W 1931 roku rozpoczęła studia przyrodnicze na Uniwersytecie Warszawskim. Ukończyła je w 1937 roku. Specjalizowała się w mykologii, a pracę dyplomową o grzybach wielkoowocnikowych z okolic Grodna napisała pod kierunkiem prof. Bolesława Hryniewieckiego w Zakładzie Systematyki i Geografii Roślin. W zakładzie tym rozpoczęła pracę, z początku jako stypendystka rządowych fundacji, a od 1 stycznia 1939 roku zatrudniona na etacie starszego asystenta. W czasie okupacji niemieckiej pracowała jako ogrodnik. W dużej mierze jej zasługą było uratowanie od zniszczenia przez Niemców cennego księgozbioru i zielników Zakładu. Uczestniczyła w tajnym nauczaniu w zakresie szkoły średniej i powszechnej, służyła także w II Oddziale Komendy Głównej AK „Lombard” zajmującym się wywiadem. Po zakończeniu wojny, w kwietniu 1945 roku podjęła pracę na dawnym stanowisku w Zakładzie Systematyki i Geografii Roślin Uniwersytetu Warszawskiego. Dźwigała z ruin Zakład, porządkowała zielnik, uzupełniała i inwentaryzowała bibliotekę. Wszędzie jeszcze dziś można spotkać jej staranne pismo w katalogach i na obwolutach zielnikowych (długo nie uznawała długopisu, jeszcze w latach 60. używała w Zakładzie zwykłego pióra moczonego w kałamarzu). W 1948 roku otrzymała stopień doktora na podstawie rozprawy Rodzaj Russula w Polsce i w krajach przyległych i w tym samym roku awansowała na stanowisko adiunkta. W 1951 roku została mianowana docentem, w 1964 – profesorem nadzwyczajnym, a w 1972 – profesorem zwyczajnym. Zakładem Systematyki i Geografii Roślin UW kierowała w latach 1960–1980, a w gruncie rzeczy i wcześniej, gdyż formalny kierownik, profesor Bolesław Hryniewiecki, już na początku lat 50. oddał tę funkcję w ręce dr Skirgiełło. Była prodziekanem Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi UW (1962–1966), dziekanem Wydziału Biologii (1966–1975) i dyrektorem Instytutu Botaniki UW (1975–1978). W 1982 roku przeszła na emeryturę.

Oprócz opisanej tu pracy naukowej i dydaktycznej w Uniwersytecie Warszawskim profesor Skirgiełło prowadziła niezwykle aktywną działalność na różnych polach. Była od 1934 roku członkiem Polskiego Towarzystwa Botanicznego, pełniąc tam m.in. funkcję skarbnika Oddziału Warszawskiego (1949–1955) i skarbnika Zarządu Głównego (1955–1977). W 1983 roku została wybrana członkiem honorowym Towarzystwa. Przez wiele lat była członkiem Komitetu Botaniki Polskiej Akademii Nauk i Rady Naukowej Instytutu Botaniki PAN; w tym ostatnim kierowała Pracownią Mykologiczną. Wypromowała wielu doktorów. Od 1960 roku była polskim korespondentem w „Comittee for Maping of Macromycetes in Europe”, od 1980 – członkiem International Mycological Association. Polscy mykolodzy, w dużej mierze uczniowie profesor Skirgiełło, zawdzięczają jej bardzo wiele. Potrafiła zorganizować i namówić do wspólnej pracy ludzi zajmujących się w Polsce badaniem grzybów i zainicjowała wydawnictwa umożliwiające rozwój tych badań.

Jej zasługą było założenie (w 1956 roku) Sekcji Mykologicznej Polskiego Towarzystwa Botanicznego. Kierowała nią prawie do ostatnich chwil życia. Dzięki jej energii odbywały się zebrania umożliwiające bliższe kontakty i dzielenie się aktualnymi wiadomościami, a także seminaria tematyczne i wycieczki naukowe. Zebrania Sekcji odbywały się regularnie w Warszawie, a także stopniowo, w miarę powiększania się środowiska mykologów, we Wrocławiu, Krakowie i Poznaniu, oraz w czasie wszystkich kolejnych zjazdów Polskiego Towarzystwa Botanicznego.

Wydawnictwa zapoczątkowane przez profesor Skirgiełło i kierowane przez nią przez długie lata to seria „Grzyby” w ramach wydawnictwa Polskiej Akademii Nauk „Flora Polski” oraz czasopismo „Acta Mycologica”. Profesor Skirgiełło zawdzięczamy pomysł opracowania wspólnymi siłami polskich mykologów wielotomowego dzieła obejmującego całość polskiej mykoflory. Do chwili obecnej wyszło drukiem 27 tomów, wydawanych we współpracy z Instytutem Botaniki PAN w Krakowie. W tomach tych znajdują się klucze do oznaczania oraz opisy i ryciny wszystkich gatunków z danej grupy grzybów stwierdzonych w Polsce i możliwych tu do odszukania. Profesor Skirgiełło nie szczędziła starań, aby namawiać do współpracy w tym dziele potencjalnych autorów, wszystkie tomy redagowała merytorycznie, a sama jest autorką lub współautorką siedmiu z nich. Niestety nie udało się tej serii wydać – z wyjątkiem trzech pierwszych tomów – w tłumaczeniu angielskim.

Wreszcie trzecie osiągnięcie profesor Skirgiełło, mające duże znaczenie dla rozwoju badań mykologicznych w Polsce, to założenie przez nią (w 1965 roku) czasopisma „Acta Mycologica”. Czasopismo to, z początku rocznik, później wychodzące dwa razy do roku, redagowała prawie do ostatnich lat. Odegrało ono i odgrywa do tej pory wielką rolę, umożliwiając publikowanie przez polskich mykologów wszystkich specjalności (także lichenologów) wyników badań, które docierają w różne części świata dzięki szerokiej wymianie tego czasopisma prowadzonej przez Bibliotekę PTB.

Opublikowany drukiem dorobek profesor Skirgiełło obejmuje około 150 publikacji, w tym 80 prac naukowych głównie z zakresu mykologii, a także paleobotaniki i historii botaniki. Szczególnym obiektem zainteresowania badaczki były grzyby wielkoowocnikowe. Materiały zebrane do jej pracy dyplomowej posłużyły do wydanej dwa lata po ukończeniu studiów monografii Polskie naziemne grzyby rurkowe (1939). Jest ona poświęcona polskim grzybom kapeluszowym z rodziny Boletaceae oraz rosnącym na ziemi przedstawicielom dawnej rodziny Polyporaceae; zawiera klucze do oznaczania, szczegółowe opisy cech mikro- i makroskopowych, ryciny struktur anatomicznych i fotografie owocników. Podobnie zakrojona była kolejna monografia, wydana w 1951 roku, obejmująca rodzaj Russula (gołąbek), umożliwiająca oznaczanie tej trudnej grupy grzybów i będąca podsumowaniem dotychczasowych badań nad nimi w naszym kraju.

Kolejne monograficzne publikacje profesor Skirgiełło dotyczące grzybów wielkoowocnikowych to tomy wspomnianej wyżej serii „Grzyby Polski”. Pierwszy z nich, rozpoczynający te serię, poświęcony jest tzw. grzybom borowikowatym (Boletales, 1960). Stanowi znacznie rozszerzoną wersję wspomnianej wyżej pracy z 1939 roku, uzupełnioną pięknymi barwnymi ilustracjami owocników (Alina Skirgiełło obdarzona była talentem malarskim i sama wykonywała barwne tablice do swoich publikacji). Kolejne opracowane przez nią tomy serii „Grzyby Polski” poświęcone były tzw. hubom, grzybom rozkładającym drewno (Aphyllophorales, 1967, wspólnie ze Stanisławem Domańskim i Henrykiem Orłosiem), grzybom pleśniakowym (Mucorales, 1979, z Marią Zadarą), rodzajowi gołąbek (Russula, 1991), rodzajowi mleczaj (Lactarius, 1998) i wreszcie rodzinie łuskowcowatych (Pluteaceae, 1999).

Skirgiełło jest autorką kilkunastu prac zawierających opisy rzadkich gatunków grzybów wielkoowocnikowych, zebranych na słabo poznanych pod tym względem terenach, na które organizowała specjalne badawcze ekspedycje. Szczególnie pamiętne były wyprawy w Bieszczady. Zaowocowały one serią czterech publikacji będących wykazami zebranych przez uczestników grzybów z różnych grup systematycznych, w większości nowych dla tego niebadanego wcześniej pod tym względem obszaru (Mikoflora Bieszczadów Zachodnich, 1960, 1963, 1967, 1970). Badała grzyby wielkoowocnikowe w okolicach Grodna (1951), w Tatrach (1951), Pieninach (1959), wielokrotnie odwiedzała Puszczę Białowieską. W tej ostatniej brała udział w zespołowych badaniach nad udziałem roślin zarodnikowych w naturalnych zbiorowiskach leśnych, organizowanych w latach 1987–1991 przez prof. Janusza Bogdana Falińskiego. Osobno publikowała opisy wielu nowych dla Polski gatunków grzybów z różnych grup systematycznych. W ramach współpracy z Komitetem do kartowania stanowisk grzybów wyższych w Europie opublikowała serię sześciu prac (1965–1986), w których podała rozmieszczenie w Polsce dwustu gatunków z ustalonej przez Komitet listy. Opisała grzyby wielkoowocnikowe zbierane przez badaczy przyrody Spitsbergenu (1961, 1968). Współpracowała z prof. Hanną Czeczottową z Muzeum Ziemi i wraz z nią opublikowała serię pięciu prac (1959–1975) o szczątkach roślin naczyniowych trzeciorzędowej flory z kopalni węgla brunatnego w Turowie oraz – osobno – o znalezionych tam grzybach workowych i podstawkowych (1961).

Alina Skirgiełło doceniała znaczenie podręczników w dydaktyce. Gdy autor tego wspomnienia zaczynał studia botaniczne na UW (1958), nie było dostępnego, wydanego po wojnie akademickiego podręcznika botaniki, który uwzględniałby w szerokim zakresie rośliny zarodnikowe: polecano nam jedynie tzw. dużego Szymkiewicza, podręcznik wydany w 1928 roku. W pewnym zakresie pomagał skrypt opracowany przez pracowników Zakładu Systematyki i Geografii Roślin UW (niewątpliwie inspirowany przez faktycznego wówczas kierownika Zakładu, dr Skirgiełło) Materiały do ćwiczeń z systematyki i morfologii roślin zarodnikowych (1952); Skirgiełło była autorką części poświęconych śluzowcom i grzybom. Trwała jednak już wtedy praca nad obszernym podręcznikiem Rośliny zarodnikowe. Autorami byli pracownicy Zakładu: Zbigniew Podbielkowski (przygotował część poświęconą glonom), Irena Rejment-Grochowska (opisała mszaki i paprotniki) oraz Alina Skirgiełło, która opracowała rozdziały poświęcone bakteriom, śluzowcom, grzybom i porostom. Pierwsze wydanie ukazało się w roku 1961, następne w 1979, 1982, i 1986. Jest to jedyny w naszej literaturze podręcznik tak szczegółowo omawiający wymienione organizmy.

Alina Skirgiełło była też autorką rozdziału Mikologia w podręczniku mikrobiologii dla studentów wydziałów zootechnicznych Akademii Rolniczych (1975). Udostępniła naszym studentom – jako tłumaczka – podręcznik Emila Müllera i Wolfganga Loefflera Zarys mikologii dla przyrodników i lekarzy (dwa wydania, 1972 i 1987). Jej wielką zasługą było tłumaczenie dwóch wydań (z lat 1961 i 1987) Międzynarodowego Kodeksu Nomenklatury Botanicznej. Wzięła udział w wydaniu ośmiojęzycznego Słownika mykologicznego (Mykologisches Wörterbuch, Jena, 1980), w którym opracowała polskie słownictwo.

Należy wymienić jeszcze dwa ważne opracowania prof. Skirgiełło. Pierwsze z nich to podręcznik do oznaczania tzw. grzybów niższych (1954), w większości wodnych, zaliczanych dawniej do pragrzybów (Archimycetes) i glonowców (Phycomycetes). Był to pierwszy w naszej literaturze i na długie lata jedyny, aż do ukazania się Zarysu hydromikologii Andrzeja Batki (1975), klucz umożliwiający początkującym mykologom zaznajomienie się z grzybami wodnymi. Drugie wydawnictwo warte wspomnienia to trzytomowa Polska bibliografia mikologiczna (1988) obejmująca 8307 pozycji, cenne źródło dla historyków botaniki i dla wszystkich, poszukujących dawnych źródeł wiedzy. Dotykamy tu jeszcze jednego pola działalności prof. Skirgiełło, jakim była historia mykologii. Dorobek uczonej i w tym zakresie zasługuje na uznanie. Była ona autorką wielu (co najmniej 28) biografii i życiorysów zarówno mykologów, jak i badaczy innych roślin. Są tu życiorysy botaników w Słowniku biologów polskich (1986), są życiorysy twórców mykologii: Christiaana Hendrika Persoona (1957), Pierre’a Bulliarda (1993) i Milesa Josepha Berkeleya (1993), są wspomnienia zagranicznych członków Polskiego Towarzystwa Botanicznego: Carla Skottsberga, Borysa Szyszkina i Władimira Sukaczewa.

Alina Skirgiełło była także zaangażowana w popularyzację wiedzy botanicznej, w szczególności wiedzy o grzybach. Na uwagę zasługuje szczególnie wydany pod koniec jej życia (1990) atlas Nasze grzyby z ładnymi zdjęciami wykonanymi przez Pawła i Annę M. Słomczyńskich. Wcześniej wydała książeczki na poziomie podstawowym, o pieczarce (1953) i o drożdżach (1954), jej autorstwa są duże szkolne tablice o treści mykologicznej, także wiele artykułów o grzybach, szczególnie jadalnych i trujących, w licznych popularnych czasopismach. Obdarzona talentem rysunkowym, ilustrowała nie tylko prace własne, ale i wielu innych autorów.

Wreszcie trzeba wspomnieć o udziale prof. Skirgiełło w zagranicznych kongresach i sympozjach, na których reprezentowała polską mykologię. Bywała na wielu z nich, także w czasach, gdy trudno było otrzymać pomoc instytucji, a więc często na własny koszt, traktując uczestnictwo w nich jako pożyteczne hobby. Brała udział (jako jedyna) we wszystkich kolejnych Kongresach Europejskich Mykologów, od pierwszego w Brukseli w roku 1956, do trzynastego w Jałcie w 2003 roku. W lecie 1966 roku organizowała w Warszawie, przy wsparciu Instytutu Botaniki PAN, czwarty z kolei Kongres Europejskich Mykologów; spotkał się on z uznaniem uczestników, czego jednym z dowodów są sympatyczne sprawozdania w zagranicznych mykologicznych periodykach.

Pozostawiła we wszystkich ośrodkach akademickich w Polsce wielu uczniów, którzy długo będą odczuwać jej brak w naszym życiu naukowym.

We wspomnieniach piszącego ten życiorys pozostaną jej starannie przygotowane wykłady, a także stałe zainteresowanie postępami w studiach i pracy studentów i pracowników. Mimo ogromu zajęć nie skąpiła czasu, aby pomagać, radzić i służyć w każdej chwili swoją ogromną wiedzą. Starannie i krytycznie starała się analizować (także stylistycznie) każdą publikację wychodzącą z Zakładu.

Jej nazwisko utrwalone zostało w eponimach: Skirgiellia Batko (1978), Skirgiellopsis Batko (1978), Laboulbenia skirgielloae Balazuc (1975) i Urocystis skirgielloae Piątek (2006).

Pod koniec życia wydała dwie publikacje, w których zawarła wspomnienia opowiadające o swoim życiu i pracy. Pierwsza to Powstanie i rozwój Zakładu Systematyki i Geografii Roślin Uniwersytetu Warszawskiego (2001). Mamy tu opisane przez naocznego świadka dzieje uniwersyteckiego zakładu, z którym prof. Skirgiełło była przez całe życie związana. Tu zaczęła studia w 1931 roku, a więc zaledwie dwanaście lat od jego powstania, i później bez przerwy pracowała nie tylko do emerytury: bywała tu i ze swojego dawnego pokoju na pierwszym piętrze korzystała prawie do śmierci. Druga ze wspomnianych książek to Zapiski ze stuletniego życia (2006). Sięgając pamięcią do początku I wojny światowej, opisuje prof. Skirgiełło swoje dzieciństwo na kresach dawnej Rzeczypospolitej, później studia i kontakty z dawnymi profesorami, legendarnymi już postaciami polskiej nauki, wreszcie – szczegóły swojej bogatej działalności zawodowej i pozanaukowych zainteresowań.