Kazimierz Stołyhwo
Urodzony 3 III 1880 w Brahiłowie (Podole). Studia na Cesarskim UW, potem w Berlinie, Monachium, Paryżu. Wykładowca Towarzystwa Kursów Naukowych. Asystent na Cesarskim UW (1911–1915), wykładowca Wydziału Lekarskiego UW (od 1924). Doktorat na Uniwersytecie Karola w Pradze (1926) nostryfikowany na UJ, tamże habilitacja (1927). Dziekan Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie (1931–1933), profesor UJ (1933), kierownik Katedry Antropologii UJ.
Antropolog; prace przede wszystkim z zakresu antropogenezy i zróżnicowania człowieka współczesnego, m.in. badania emigrantów polskich w Paranie.
Organizator Pracowni Antropologicznej przy Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie (1905), przekształconej w Instytut Nauk Antropologicznych TNW (1911–1939).
Członek TNW (1908), PAU (1945), Głównego Polskiego Towarzystwa Anatomicznego (1948).
Zmarł 28 VI 1966 w Krakowie.
Crânes péruviens, Kraków 1906; Klasyfikacja cech antropologicznych, Warszwa 1917; Analiza typów antropologicznych, Warszawa 1924; Contribution à la question de l’influence du milieu sur la taille, Paryż 1931; Struktura antropologiczna polskiego Śląska, Kraków 1939.
K. Kaczanowski, M. Guratowska, Kazimierz Stołyhwo (1880–1966) – w 40. rocznicę śmierci, „Rocznik Towarzystwa Naukowego Warszawskiego” 2006, nr 69, s. 46–53.
Kazimierz Stołyhwo, jeden z najwybitniejszych polskich antropologów, urodził się 3 marca 1880 roku w Brahiłowie na Podolu, położonym przy ujściu rzeki Rów do rzeki Boh. Jego ojciec, Jan Stanisław (1851–1934), był chemikiem w cukrowni w Olszanie, a następnie zarządcą fabryki narzędzi rolniczych. Udzielał się również społecznie: był szanowanym członkiem Rady Miejskiej i Zarządu Ziemiaństwa w Berdyczowie. Matka, Maria Smulska (około 1850–1893), była nauczycielką. Krótko wychowywała swoich synów; zmarła, gdy Kazimierz Stołyhwo miał zaledwie 13 lat. Brat Józef (urodzony w 1890 roku) był prawnikiem. Pracował w Kijowie jako adwokat, a w 1919 roku przeniósł się do będącej już w wolnej Polsce Warszawy, gdzie pracował w Biurze Strat Wojennych. Jednak jeszcze w tym samym roku, 28 marca, zmarł. Został pochowany na Cmentarzu Powązkowskim.
Pierwsze nauki Kazimierz Stołyhwo pobierał w domu, a następnie po złożeniu odpowiednich egzaminów został uczniem I Gimnazjum Klasycznego w Żytomierzu. Po zdaniu matury w 1899 roku rozpoczął studia na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym rosyjskojęzycznego Cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego. Najprawdopodobniej wybór kierunku studiów był wynikiem dużego wpływu, jaki wywarł na młodego Kazimierza Julian Talko-Hryncewicz, lekarz domowy rodziny Stołyhwów.
Antropologia i anatomia porównawcza stały się pasją Stołyhwy. Pierwsze swoje prace naukowe prowadził już w czasie studiów, w Gabinecie Zootomii i Embriologii, pod kierunkiem Pawła Mitrofanowa. Było to możliwe dzięki zbiorom peruwiańskich czaszek, zgromadzonym na uniwersytecie przez Konstantego Jelskiego, oraz kompletowi przyrządów antropologicznych zebranych przez Henryka Hoyera. W roku 1899 ukazała się w „Głosie” pierwsza z prac Stołyhwy. Od 1890 roku wydawał publikacje popularnonaukowe we „Wszechświecie”, np. Skifskie czerepa iz kurganow w Nowosielkie. Jednak za pierwszą pracę antropologiczną Stołyhwy uznaje się opublikowaną w 1902 roku, w czasopiśmie „Światowid”, rozprawę O cechach specyficznie ludzkich u naszych przodków. Podczas studiów Stołyhwo miał możliwość osobiście poznać prof. Henryka Hoyera, który w czasie konspiracyjnych spotkań naukowych w redakcji „Wszechświata” wywarł duży wpływ na młodego naukowca. Stołyhwo działał też aktywnie w zbliżonej do PPS, studenckiej organizacji „Spójnia”.
Studia ukończył na postawie pracy Peruwianskije czerepa, jako student rzeczywisty, w 1903 roku. Nie uzyskał tytułu kandydata nauk przyrodniczych, gdyż w czasie zdawania egzaminu z języka rosyjskiego wdał się w konflikt z egzaminatorem. Nie pomogły mu nawet wysoko oceniane i opublikowane w czasie studiów prace. Rok 1903 był również istotny w życiu osobistym Kazimierza Stołyhwy. 29 czerwca ożenił się z Marią Jadwigą Brudzińską. W tym samym roku został członkiem Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. M. Kopernika we Lwowie. Następnie, jako stypendysta Kasy im. J. Mianowskiego, udał się na dalsze studia zagraniczne. Poznał ośrodki antropologiczne w Berlinie, Monachium i Paryżu. We Francji, w Szkole Antropologicznej zdobywał kolejne doświadczenia pod kierunkiem prof. Leonce’a Manouvriera i ukończył rozpoczętą jeszcze w Warszawie pracę o czaszkach peruwiańskich. W 1905 roku powrócił do Warszawy i w polskich szkołach prywatnych uczył biologii, zoologii, a także anatomii i antropologii. Najbardziej jednak interesowała go działalność naukowa. Dlatego w tym samym roku zorganizował Pracownię Antropologiczną przy Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie; borykał się jednak z wieloma trudnościami, szczególnie materialnymi.
Stołyhwo porzucił nauczanie w szkołach prywatnych i został wykładowcą anatomii i antropologii na Wydziale Przyrodniczym Towarzystwa Kursów Naukowych i na wyższych kursach żeńskich im. Jeża-Miłkowskiego. Prowadzona cały czas przez Stołyhwę pracownia antropologiczna dzięki jego staraniom w 1911 roku została przeniesiona do Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, przy którym istniała aż do 1939 roku, a jej założyciel kierował instytutem antropologii do 1934 roku. W ten sposób powstała pierwsza w Polsce pracownia antropologiczna, która dzięki prywatnym funduszom zaczęła się rozrastać. Znalazły w niej swoje miejsce przyrządy do prowadzenia badań i powiększające się z czasem zbiory antropologiczne.
Kazimierz Stołyhwo to jednak nie tylko organizator pracowni, ale przede wszystkim wybitny naukowiec. Prowadząc badania, uczestniczył w polemice z niemieckimi antropologami, m.in. Gustawem Schwalbem, udowadniając niejednolitość form neandertalskich. W 1907 roku został współpracownikiem Komisji Antropologicznej Akademii Umiejętności i wziął udział w X Zjeździe Przyrodników i Lekarzy Polskich we Lwowie. W 1910 roku wyjechał do Argentyny, gdzie prowadził badania naukowe na materiałach kopalnych, zbierał materiały do muzeum warszawskiego i przewodniczył sekcji antropologicznej na Międzynarodowym Kongresie Amerykanistów w Buenos Aires. W 1911 roku został asystentem na Cesarskim Uniwersytecie Warszawskim i pracował tam do 1915 roku. Praca na rosyjskiej uczelni, choć często bojkotowana przez polskich naukowców, umożliwiła Stołyhwie, w ówczesnych warunkach politycznych, prowadzenie badań na terenie Polski i Rosji. Wykorzystując te możliwości, wraz ze swoimi współpracownikami zorganizował wyprawę naukową na Syberię i przeprowadził wiele badań antropologicznych i archeologicznych w małych miejscowościach zaboru rosyjskiego. Lata 1891–1908 nazywane są okresem prowincjonalnym rozwoju antropologii, gdyż to właśnie na prowincji i często przy pomocy prowincjonalnych lekarzy prowadzone były istotne badania.
W 1908 roku powstał jednak Zakład Antropologii Uniwersytetu Jagiellońskiego, kierowany przez Juliana Talko-Hryncewicza. Od tego czasu istnieją dwa polskie ośrodki antropologiczne, których kierownictwo cieszy się dużym szacunkiem w naukowym świecie, prowadzi bardzo szerokie badania oraz z dużym oddaniem szkoli polskich antropologów. Kazimierz Stołyhwo odbywa liczne podróże naukowe do Budapesztu i Wiednia, Padwy, Bolonii i Florencji. Rozpoczyna badania nad istnieniem form przejściowych między neandertalczykami i Homo sapiens. Jego kariera naukowa rozwija się w tym czasie w zawrotnym tempie. Świadczy o tym członkostwo w licznych antropologicznych towarzystwach naukowych w Paryżu (1907), Brukseli (1909), Londynie (1913), Wiedniu (1907), Berlinie (1907), a przede wszystkim liczne publikacje i relacje ze zjazdów. Opisany czas przyniósł także duże zmiany w życiu prywatnym Kazimierza Stołyhwy. W 1915 roku został wdowcem, a rok później ożenił się z Eugenią Junosza-Piotrowską. 16 kwietnia 1916 roku w Warszawie państwu Stołyhwom urodził się syn Olgierd, który początkowo był uczniem szkół warszawskich, a następnie krakowskich. Od 1934 roku uczęszczał do Państwowej Szkoły Morskiej w Gdyni. Chciał zostać marynarzem, był bowiem człowiekiem ciekawym świata i przygód.
W czasie I wojny światowej Kazimierz Stołyhwo pozostawał w Warszawie. W wolnej Polsce organizował prace antropologiczne na Pomorzu, zwracał uwagę na konieczność nauczania antropologii na kierunkach lekarskich, a od 1924 roku prowadził wykłady i ćwiczenia antropologiczne na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Warszawskiego. W latach 1919–1924 był sekretarzem generalnym Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. Swoją Pracownię Antropologiczną przekształcił w Instytut Nauk Antropologicznych z zakładami: antropologii, archeologii i etnologii oraz z muzeum antropologicznym i archeologicznym. W 1920 roku, w czasie wojny polsko-bolszewickiej, współtworzył Oddział Antropologii Militarnej w Wydziale Indywidualizacji Żołnierza Instytutu Techniczno-Wojskowego w Ministerstwie Spraw Wojskowych. Oddział ten następnie przyłączył do kierowanego przez siebie instytutu. Prowadził liczne badania, brał udział w zjazdach naukowych w Marsylii (1922), Pradze i Moskwie (1924), Kairze (1925). Przy okazji tych podróży prowadził obserwacje i gromadził materiały badawcze, także w Syrii, na Cyprze i Rodos. Rozsławiał polską naukę w świecie.
Kazimierza Stołyhwę doceniono także w kraju. W 1924 roku został odznaczony Krzyżem Kawalerskim, a w 1926 – Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski. W 1926 roku otrzymał tytuł doktora nauk przyrodniczych Uniwersytetu Karola w Pradze, który następnie nostryfikował na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego. W kolejnym roku, również na UJ, 28 kwietnia uzyskał habilitację z antropologii na podstawie pracy Analiza typów antropologicznych. W 1928 roku na podstawie wykładów dla studentów kierunku lekarskiego i antropologii wygłaszanych przez prof. Stołyhwę ukazał się skrypt, zredagowany przez Włodzimierza Iwanowicza i Piotra Wójciaka. Był to w tym czasie pierwszy akademicki podręcznik antropologii wydany w języku polskim.
W 1929 roku uczony, dzięki subwencji polskiego Urzędu Emigracyjnego, prowadził badania dziedziczności cech u kolonistów polskich w Paranie oraz wygłosił wykłady w Rio de Janeiro, Kurytybie i Sao Paulo. W 1930 roku przewodniczył sekcji dziedziczności i eugeniki IV Zjazdu Międzynarodowego Instytutu Antropologii w Coimbrze, w Portugalii, oraz został powołany na członka korespondenta Portugalskiego Towarzystwa Antropologicznego. Prowadził też własne badania w Argentynie i Brazylii, wygłaszał kolejne wykłady i zwiedził muzea antropologiczne w Londynie.
W 1930 roku Kazimierz Stołyhwo był również członkiem grupy polskich naukowców badających w Hruszówce szczątki Tadeusza Reytana; potwierdzono wtedy autentyczność pochówku i szczątków bohatera obrazu Jana Matejki.
W 1931 roku Kazimierz Stołyhwo został wybrany na dziekana Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie i pełnił tę funkcję przez dwa lata. 10 listopada 1933 roku powołano go na stanowisko profesora nadzwyczajnego antropologii UJ, a 14 grudnia tego samego roku objął kierownictwo Katedry Antropologii Uniwersytetu Jagiellońskiego, ponieważ prof. Talko-Hryncewicz przechodził na emeryturę. Zmiana ta wiąże się z prowadzeniem nowych badań nad zdjęciem antropologicznym Górnego Śląska.
W 1934 roku uczony został członkiem Komitetu Wydawnictw Śląskich PAU, w tym samym roku wziął czynny udział w I Zjeździe Międzynarodowym Antropologii i Etnologii w Londynie. A w 1935 roku powołano go w skład Międzynarodowego Komitetu Standaryzacji Metod i Syntez w antropologii, eugenice i biologii oraz uzyskał honorowe członkostwo Polskiego Towarzystwa Eugenicznego.
Brał też udział w kolejnych zjazdach naukowych w Sofii, Bukareszcie, Wrocławiu. Jak sam zauważał, w kwietniu 1931 roku we Wrocławiu, czyli na wschodnich kresach Rzeszy, „grupa polska spotkała się we Wrocławiu z bardzo uprzejemem przyjęciem i nawet pewnym wyróżnieniem. Ogłoszono nowy program, w którym komunikat dr. E. Stołyhwowej i mój umieszczono na samym początku, bezpośrednio po przemówieniach oficjalnych”; opisuje także, że: „w sali wykładowej i czytelni rozwieszone są również fotografj e wybitniejszych antropologów niemieckich i zagranicznych. Miło nam stwierdzić, że polscy uczeni nie zostali tu pominięci, gdyż są oni reprezentowani przez fotografje J. Czekanowskiego, E. Lotha i K. Stołyhwy”1. Podobnie udział prof. Stołyhwy doceniany był i na innych zjazdach międzynarodowych, np. w 1927 roku w Amsterdamie, na Europejskim Zjeździe Eugeniki został, wraz z prof. Hirszfeldem, poproszony o przewodniczenie sekcji Dziedziczności i Eugeniki oraz Antropologii Morfologicznej i Funkcjonalnej.
Przerwa w pracy naukowej profesora przypada na lata 1939–1945. Czas wojny, tak trudny dla Polaków, bardzo boleśnie go doświadczył. 6 listopada 1939 roku, wraz z innymi pracownikami UJ, zostaje aresztowany przez gestapo. W koszarach, w podkrakowskim wówczas Łobzowie – niemiecki oficer i antropolog – dr Fritz Arlt, zwalnia go z niewoli. Uczony jednak zostaje razem z innymi pracownikami polskiej nauki. Po latach tak opisuje tę sytuację: „Przyznać muszę, że było mi bardzo ciężko powziąć decyzję pozostania dobrowolnego w więzieniu. Przeważyła jednak na szczęście myśl, że w tak ciężkiej chwili dziejowej powinienem spełnić przede wszystkim swój obowiązek w stosunku do Uniwersytetu Jagiellońskiego i kolegów bez względu na konsekwencje”2.
Więziony we Wrocławiu i w obozie koncentracyjnym w Sachsenhausen, Stołyhwo widzi śmierć wielu swoich towarzyszy niedoli. Wraca do Krakowa 24 kwietnia 1940 roku, wycieńczony i ciężko chory. Zamieszkuje w swoim domu w Przegorzałach. Wojenne losy opisuje w książce W niewoli u NSDAP – zestawienie biograficzne w okresie od 1 IX 1939 – 18 I 1945.
Wojna to również czas utraty jedynego syna, Olgierda – podporucznika „Stewy”, cichociemnego. Został on zrzucony do kraju w nocy z 14 na 15 marca 1943 roku, a 30 marca aresztowany przez gestapo. Niedoszły marynarz, absolwent Szkoły Podchorążych Artylerii, uczestnik kampanii wrześniowej, zbieg z niemieckiej niewoli, żołnierz Polskich Sił Zbrojnych, prowadził bardzo burzliwe życie. Niestety, jego losy zakończyły się brutalnym śledztwem w alei Szucha i tragiczną śmiercią, najprawdopodobniej w 1943 roku.
Tuż po wyzwoleniu Krakowa spod okupacji niemieckiej, 20 stycznia 1945 roku prof. Kazimierz Stołyhwo powrócił do pracy na uczelni, objął kierownictwo Katedry i Zakładu Antropologii UJ i organizował jej pracę. W 1946 roku został mianowany profesorem zwyczajnym. Nadal prowadził działalność naukową, opracowywał zebrane przed wojną materiały, publikując je w pracy Zdjęcie antropologiczne Śląska. Powiat Rybnicki.
Na pierwszym powojennym Zjeździe Polskiego Towarzystwa Anatomicznego w 1948 roku w Łodzi, prof. Stołyhwo został wybrany do Zarządu Głównego PTA na stanowisko wiceprezesa. W katedrze kontynuował swoje przedwojenne badania i nadal wg Napoleona Wolańskiego: „był człowiekiem skromnym i prawego charakteru, nigdy nie narzucającym swym uczniom i współpracownikom własnych poglądów i pozwalającym im rozwijać swe indywidualne zapatrywania”. Taka postawa w niespokojnych politycznie powojennych latach również była odważna.
W 1949 roku uczony wziął udział w Kongresie Międzynarodowych Amerykanistów w Nowym Jorku. 1 czerwca 1951 roku został członkiem czynnym PAU i w tym samym roku, 15 grudnia Centralna Komisja na mocy ustawy przyznała mu stopień doktora nauk biologicznych.
Profesor Kazimierz Stołyhwo był wybitnym antropologiem. Od 1899 roku opublikował ponad 400 prac naukowych i popularyzujących naukę. 389 pozycji ujętych jest w Bibliografii Antropologii Polskiej Adama Wrzoska, zawierającej publikacje antropologiczne, które ukazały się do 1955 roku. Badacz poruszał w nich problemy antropogenezy, zagadnień rasowych, typologii antropologicznej, budowy konstytucyjnej człowieka i struktury antropologicznej Polski. Wykazał, że człowiek neandertalski był tylko formą przejściową w rozwoju Homo sapiens. Razem z Julianem Talko-Hryncewiczem był twórcą polskiej antropologii. Przyczynił się w sposób, którego nie można przecenić, do rozsławienia polskiej nauki w całym świecie. Przyznano mu wiele międzynarodowych wyróżnień, został odznaczony dwukrotnie Orderem Legii Honorowej Republiki Francuskiej.
W 1956 roku prof. Stołyhwo obchodził jubileusz 55-lecia swojej pracy naukowej i decyzją Rady Państwa z 18 grudnia 1956 roku został odznaczony Orderem Sztandaru Pracy I stopnia. W tym samym roku uczestniczył w kongresie antropologicznym w Filadelfii, gdzie dzielił się nie tylko swoim doświadczeniem naukowym, ale także wojennymi wspomnieniami z obozu. 30 września 1960 roku odszedł na emeryturę, a kierownictwo katedry objęła jego żona, prof. Eugenia Stołyhwo. Życie i praca naukowa państwa Stołyhwów przypada na okres rozkwitu antropologii polskiej. Prace podpisane tym nazwiskiem pojawiały się przez ponad 60 lat w piśmiennictwie polskim i światowym.
Schyłek życia profesora to następne trudne doświadczenia. 25 grudnia 1965 roku, po krótkiej chorobie, w domu w Przegorzałach umiera jego żona Eugenia. Kazimierz Stołyhwo coraz bardziej zamyka się w sobie, rozpamiętuje obozową i wojenną przeszłość, i gaśnie. Umiera 28 czerwca 1966 roku w Krakowie i zostaje pochowany 1 lipca na Cmentarzu Salwatorskim w Krakowie.