Julian Walawski

Urodzony 1 VIII 1898 w Bolechowie. Studia na Uniwersytecie w Odessie, następnie na UW. Doktorat (1926). Asystent Katedry Fizjologii UW (1926–1937), habilitacja tamże (1937). W czasie okupacji uczestnik tajnego nauczania. Ordynator w Szpitalu Zakaźnym przy ul. Chocimskiej (1939–1944). Profesor UW (1946). Kierownik Katedry Patologii Ogólnej i Doświadczalnej UW (od 1946). Profesor Zakładu Fizjologii Wojskowego Instytutu Medycyny Lotniczej w Warszawie (1959–1968).

Patofizjolog, zajmował się patologią wydzielania i trawienia w przewodzie pokarmowym; odkrył i opisał enterogastrony; badania nad patofizjologią układu nerwowego i układu krążenia, a także nad rolą histaminy.
Członek TNW (1948), PAU (1951), Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego (wiceprezes 1951–1953), Polskiego Towarzystwa Fizjologicznego (prezes 1957–1960).
Zmarł 29 I 1975 w Warszawie.

Sekretyna jelitowa jako bodziec gruczołów błony śluzowej żołądka, Warszawa 1928; Badania doświadczalne nad hipotensyjnym działaniem śliny, Warszawa 1936; Fizjologia patologiczna, Warszawa 1950; Informator o metodach stosowanych w pracowniach nauk fizjologicznych w Polsce, Warszawa 1965.

J. Ryżewski, 30 lat działalności naukowej i pedagogicznej prof. Juliana Walawskiego, „Polski Tygodnik Lekarski” 1956, nr 11 (8), s. 337–341.

ANDRZEJ ŚRÓDKA

JULIAN WALAWSKI

1898–1975

 

Julian Walawski to jeden z klasyków nowoczesnej polskiej patofizjologii. Jego zainteresowania dotyczyły zaburzeń w zakresie układu nerwowego, krążenia krwi, regulacji neuro-hormonalnej, krwi i przewodu pokarmowego. Wykraczał jednak poza patologię doświadczalną, wchodząc na pole czysto fizjologiczne, czy to dotyczące kwestii trawienia, czy krążenia krwi, a nawet kliniczne, głównie z zakresu leczenia chorób zwanych riketsjozami.

Urodził się 1 sierpnia 1898 roku w Bolechowie koło Stanisławowa, na południowo-wschodnich kresach Rzeczypospolitej, gdzie jego ojciec, Włodzimierz, był urzędnikiem państwowym w zakresie rachunkowości (matka – Paulina Frajdenberg). Do gimnazjów chodził najpierw we Lwowie, a następnie w Bierdiańsku w obwodzie zaporoskim nad Morzem Azowskim; maturę otrzymał w 1917 roku. Rok później udał się na studia medyczne do Odessy, gdzie na tamtejszym uniwersytecie studiował m.in. u wielkiego fizjologa Borisa Babkina, późniejszego profesora McGill University w Montrealu. Silne kontakty z Babkinem zaważyły w dużym stopniu na podjęciu przez Walawskiego tematyki fizjologii i patologii wydzielania i trawienia w przewodzie pokarmowym. W Odessie studiował do 1922 roku. Rok później powrócił do Polski, gdzie kontynuował studia na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Warszawskiego. Jego mistrzem stał się tu profesor fizjologii, Franciszek Czubalski.

Po ukończeniu studiów i zdaniu odpowiednich egzaminów Walawski otrzymał w 1926 roku stopień doktora medycyny. W tym czasie krótko przebywał na praktyce lekarskiej na Podolu, z czym wiąże się dość zabawna historia. Gdy przyjechał do jakiejś niewielkiej miejscowości, był jedynym lekarzem na ogromnym terenie. Od razu też otrzymał wezwanie do położonej dość daleko wsi – do porodu. Wziął więc odpowiednie narzędzia i z duszą na ramieniu (młody lekarz, nikogo do pomocy, po raz pierwszy odbierany poród) udał się do rodzącej. Jakież musiało być jego zaskoczenie, gdy rodzącą okazała się... ocielona krowa.

Od 1926 roku, aż do wybuchu wojny, Walawski prowadził prywatną praktykę internistyczną oraz był asystentem Oddziału Wewnętrznego Szpitala św. Łazarza przy ulicy Książęcej (1926–1939). Również w 1926 roku związał się już na stałe z warszawskim Wydziałem Lekarskim. Do roku 1937 był starszym asystentem Katedry Fizjologii, kierowanej przez prof. Czubalskiego. W tymże roku habilitował się na podstawie rozprawy Badania doświadczalne nad hipotensyjnym działaniem śliny (1936). Opisał w niej odkrytą przez siebie substancję obniżającą ciśnienie krwi, wytwarzaną przez ślinianki, a działającą na włókna mięśni gładkich tętniczek i naczyń włosowatych. Praca ta została wówczas wyróżniona nagrodą im. Sierakowskiego Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego. Do wybuchu wojny wykładał fizjologię krążenia i trawienia.

W okresie międzywojennym Walawski ożenił się ze Stefanią Kopystiańską. We wrześniu 1939 roku objął ordynaturę Oddziału Duru Brzusznego i Plamistego w Szpitalu Zakaźnym przy ul. Chocimskiej, którą pełnił do wybuchu powstania. W latach 1943–1944 wykładał na tajnym Uniwersytecie Ziem Zachodnich w Warszawie. Podczas okupacji niemieckiej organizował w swym mieszkaniu zebrania naukowe i posiedzenia dyskusyjne Polskiego Towarzystwa Fizjologicznego. Po powstaniu przebywał w Milanówku, gdzie utworzył bezpłatną sekcją lekarską wszystkich specjalności w ramach Sekcji Pomocy dla Profesorów, Docentów i Asystentów wyższych uczelni i ich rodzin. Od grudnia 1944 do maja 1945 roku był konsultantem Oddziału Zakaźnego Szpitala PCK.

W połowie 1945 roku Walawski powrócił do Zakładu Fizjologii i rozpoczął wykłady. W lipcu 1946 roku otrzymał stanowisko profesora tytularnego. Wkrótce został mianowany kierownikiem Katedry Patologii Ogólnej i Doświadczalnej, od listopada tegoż roku z tytułem profesora nadzwyczajnego. W 1950 roku Katedra i Zakład stały się częścią nowo utworzonej Akademii Medycznej. Walawski kierował nimi do przejścia na emeryturę w 1968 roku. W 1956 roku otrzymał tytuł profesora zwyczajnego. Również po wojnie nie zaniedbywał pracy czysto klinicznej, będąc w latach 1953–1961 ordynatorem Oddziału Kardiologicznego Szpitala Miejskiego nr l w Warszawie. Jednocześnie w latach 1958–1969 był profesorem Zakładu Fizjologii Wojskowego Instytutu Medycyny Lotniczej w Warszawie, pełniąc od 1962 do 1975 roku funkcję przewodniczącego jego Rady Naukowej.

Pierwsza publikacja Juliana Walawskiego pochodzi z 1928 roku. Była to napisana wraz z Klementyną Rachoń praca Influence de lhistamine sur la sécretion du suc gastrique dans un cas de fistule gastrique permanente. Autorzy opisali w niej efekt podskórnego podania histaminy u osoby ze stałą przetoką żołądkową, polegający na wzroście wydzielania soku żołądkowego w czasie od 5 do 40 minut po podaniu i wzroście siły proteolitycznej w pierwszych porcjach soku. Ponadto stwierdzili spadek wydzielania po przedostaniu się kwaśnej treści do dwunastnicy. Tematyce tej Walawski pozostał wierny na wiele lat, włączając kwestię roli nerwowego układu wegetatywnego w tych procesach. W pracy O humoralnym hamowaniu wydzielania soku żołądkowego (1928) wyróżnił stan podrażnienia i stan zwiększonego napięcia układu przywspółczulnego, określając różnice między nimi jako wyłącznie ilościową, zależną od ilości wyzwalanej acetylocholiny na zakończeniach nerwowych. Praca ta została wyróżniona nagrodą im. Sierakowskiego Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. Niewątpliwie największym osiągnięciem naukowym Walawskiego było odkrycie i opisanie enterogastronów – hormonów jelitowych, hamujących wydzielanie kwaśnego soku żołądkowego (Sekretyna jelitowa jako bodziec gruczołów błony śluzowej żołądka, 1928). Pozwoliło ono na pełniejsze poznanie mechanizmów wydzielania żołądkowego, gdyż obok pobudzającej sekrecję kwaśnego soku gastryny, hormonu znanego od 1905 roku, znaleziono substancje o przeciwnym działaniu.

W tych latach ujawniły się inne pola naukowych zainteresowań Walawskiego – patofizjologia układu nerwowego i układu krążenia. W 1932 roku za pomocą metody graficznej ustalił okres utajonego podrażnienia dla odruchu Rossolimo na 0,068–0,075 s, potwierdzając jego przynależność do odruchów kostno-ścięgnistych (Badanie odruchu Rossolimo metodą graficzną). Rok później przedstawił teorię, według której załamek T w elektrokardiogramie może być wyrazem czynnego rozkurczu mięśnia sercowego (Badania nad kształtowaniem się fali T elektrokardiogramu pod wpływem tonicznego pobudzania układu obokwspółczulnego). Jako rasowy patofizjolog prowadził również czysto eksperymentalne badania w tym zakresie. Wspólnie z Henrykiem Rasoltem w pracy Zachowanie się serca po porażeniu układu współczulnego gynerganem (1933) uzyskał jako pierwszy doświadczalny blok zatokowo-przedsionkowy na drodze nerwowej i wyjaśnił wzrost załamka T w elektrokardiogramie po podaniu ergotaminy zwiększonym napięciem nerwu błędnego. Niekwestionowanym osiągnięciem naukowym Walawskiego było odkrycie i opisanie substancji obniżającej ciśnienie krwi, wytwarzanej przez ślinianki, a działającej na włókna mięśni gładkich tętniczek i naczynia włosowate. Dane przedstawił w pracy Badania doświadczalne nad hipotensyjnym działaniem śliny (1936). Został za nią ponownie wyróżniony nagrodą im. Sierakowskich TNW. Wraz z ówczesnym starszym asystentem Katedry Fizjologii UW – Bronisławem Zawadzkim, wydał w 1938 roku pracę Vorversuche zur Unterscheidung der Reizung und des chemischen Übertragung von Nervenimpulsen. Autorzy opisali w niej stan podrażnienia i stan zwiększonego napięcia układu przywspółczulnego, określając różnicę między nimi jako wyłącznie ilościową, zależną od ilości wyzwalanej na zakończeniach nerwowych acetylocholiny.

Profesor Walawski należał do znakomitych kontynuatorów polskiej szkoły badań nad rolą histaminy. Pracą Rola czynników humoralnych w regulacji krążenia krwi (1938) potwierdził wcześniejsze dane o histaminie jako substancji naczynio-rozszerzającej i określił jej wstrząsogenne działanie gwałtownym rozszerzeniem kapilarów. Zainicjował wówczas wieloletnią dyskusję nad pierwotnymi przyczynami wstrząsu hipowolemicznego. W przeciwieństwie do szkoły lwowsko-wrocławskiej opowiedział się zdecydowanie za naczyniową, a nie sercopochodną komponentą wstrząsu. Ugruntował swoje stanowisko po wojnie pracą Badania w sprawie pierwotnego spadku ciśnienia krwi po histaminie (1955).

Do czysto klinicznych badań profesora należały też obserwacje chorych na dur i to zarówno bakteryjny, jak i wywoływany przez riketsje. Wraz z wybitnym riketsjologiem, Klemensem Gernerem, opisał przejściowe występowanie dodatniego odczynu Wassermanna w durze plamistym oraz stałe występowanie u ludzi młodych tętna dwubitnego w durze plamistym i brzusznym. Zagadnienia te obaj autorzy przedstawili kompleksowo w książce Dur plamisty i jego istota (1946). W 1947 roku ukazała się druga książka uczonego na ten temat: Badania elektrokardiograficzne w przebiegu duru plamistego. Równocześnie wydał szeroko cytowany artykuł Układ krążenia w durze plamistym w świetle fizjopatologii (1946). Podkreślił w nim, że wśród czynników etiopatogenetycznych trzeba brać pod uwagę znaczny wzrost krzepliwości krwi oraz czynnościowe porażenie układu cholinergicznego u tych chorych. Kontynuował te badania w licznych pracach, jak Układ powstawania tzw. vaguspulsus na krzywej ciśnienia krwi (1952), w której opisał zjawisko vaguspulsus, czyli okresową bradykardię i hipotensję poadrenalinową jako wyraz odruchowego podrażnienia pressorecepterów i ośrodka nerwu błędnego.

Warto na marginesie dodać, że na temat wyników przedstawionych w książce Dur plamisty i jego istota wywiązała się ostra polemika naukowa między Walawskim i Gernerem a Janem Karolem Kostrzewskim, dotycząca występowania odczynu Wassermanna w durze plamistym, polemika nierozstrzygnięta jednoznacznie do dziś.

Julian Walawski był autorem podstawowego polskiego podręcznika z zakresu patofizjologii: Fizjologia patologiczna (1950), którego całkowicie unowocześnione wydanie 4. ukazało się w 1969 roku jako Patofizjologia ogólna i narządowa. Z innych wydawnictw książkowych należy wymienić: Miażdżycę (1961, wyd. 3, 1972) i Informator o metodach stosowanych w pracowniach nauk fizjologicznych w Polsce (1965, wyd. 2, 1968), obie napisane ze Zbigniewem Kaletą. Redagował także podręcznik Fizjologia człowieka (1965, wyd. 3, 1971).

Walawski brał żywy udział w naukowych kongresach, konferencjach i spotkaniach krajowych i międzynarodowych. Czynnie uczestniczył w pierwszym powojennym Międzynarodowym Kongresie Fizjologów w Oxfordzie w 1947 roku. Później współorganizował Międzynarodowe Sympozjum „Człowiek w przestrzeni kosmicznej” w Paryżu (1962) oraz brał udział w Międzynarodowym Kongresie Astronautycznym w Warszawie (1964) i sympozjum w Lublinie we wrześniu 1974 roku na temat mechanizmów reakcji stresowych, podczas którego wygłosił oryginalny referat Prolegomena stressu.

Stworzył warszawską szkołę patofizjologiczną, z której wyszli m.in. Bolesław Bembnowski, Lucjan Golec, Stanisław Haduch, Zbigniew Kaleta, Lech Markiewicz, Sławomir Maśliński, Jan Ryżewski, Zbigniew Sarol, Andrzej Śródka, Władysław Święcicki, Henryk Tchórzewski, Mieczysław Wojtkowiak, Tadeusz Wróblewski i Światosław Ziemlański.

Julian Walawski był dwukrotnie (1947 i 1951) wyróżniony nagrodą Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. Był członkiem korespondentem (1948) i członkiem zwyczajnym (1951) TNW oraz członkiem korespondentem Polskiej Akademii Umiejętności (1951). W Polskiej Akademii Nauk pełnił stanowiska zastępcy przewodniczącego (1960–1963) i przewodniczącego (1963–1968) Komitetu Nauk Fizjologicznych. Był także wiceprezesem Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego (1951–1953), prezesem (1957–1960), wiceprezesem (1963–1965) i członkiem honorowym (1969) Polskiego Towarzystwa Fizjologicznego oraz wiceprezesem (1963–1965) i prezesem (1967–1969) Polskiego Towarzystwa Astronautycznego.

Julian Walawski był człowiekiem wielkiej energii, świetnym lekarzem kardiologiem. Przez wiele lat prowadził prywatną praktykę. Podczas studiów w Odessie i bezpośrednio potem utrzymywał się z pokazów sztuk karcianych, które opanował do perfekcji. Często demonstrował te swoje umiejętności przed współpracownikami w swoim zakładzie. Robiły one zawsze duże wrażenie. Obdarzony pięknym tenorowym głosem o dużej skali, był namawiany do poświęcenia się karierze operowej, jednak z niej zrezygnował. Był człowiekiem wielkiej prawości i uczciwości, głęboko wierzącym katolikiem, profesorem do końca żywo interesującym się pracą swego zakładu. W ostatnich latach rzadziej przychodził do swojej Katedry przy Krakowskim Przedmieściu. Jednak pewnego przedpołudnia 29 stycznia 1975 roku pracownicy zakładu spostrzegli charakterystyczną, lekko pochyloną postać profesora zmierzającą w tym kierunku ze swego mieszkania przy ulicy Wareckiej 8. Wszedł do środka, skierował się do swego pokoju na I piętrze. Po chwili pracownicy usłyszeli od jednego z kolegów, że profesor właśnie zmarł.