Anna Świderkówna

Urodzona 5 XII 1925 w Warszawie. Studia na UW (1945–1949), doktorat (1951), habilitacja (1960), docent (1961), kierownik Katedry Papirologii UW (od 1977 w strukturach Instytutu Archeologii), profesor (1969). Wykładowca UŁ.

Filolog klasyczny, papirolog, historyk, znawczyni hellenizmu, tłumaczka poezji autorów rzymskich i greckich, biblistka.
Członek m.in. Międzynarodowego Stowarzyszenia Papirologów, Komitetu Nauk o Kulturze Antycznej PAN, Stowarzyszenia Biblistów Polskich i Stowarzyszenia Pisarzy Polskich.
Zmarła 16 VIII 2008 w Warszawie.

W Państwie Apolloniosa. Społeczeństwo wczesnoptolemejskie Fajum w świetle archiwum Zenona, Warszawa 1959; Kiedy piaski egipskie przemówiły po grecku, Warszawa 1959; Hellenika. Wizerunek epoki od Aleksandra do Augusta, Warszawa 1974; Siedem Kleopatr, Warszawa 1978; Bogowie zeszli z Olimpu: bóstwo i mit w greckiej literaturze świata hellenistycznego, Warszawa 1991; Bóg Trójjedyny w życiu człowieka, Kraków 1994; Biblia a nauka, Lublin 1999.
Przekłady: Katullus, Poezje, Wrocław-Kraków 1956; Seneka, Fedra, Wrocław-Kraków 1959; Pierwsi świadkowie: wybór najstarszych pism chrześcijańskich, Kraków 1988; Grzegorz I, Błogosławiony mąż Benedykt: księga druga Dialogów, Kraków 2001.

A. Łukaszewicz, In memoriam Anna Świderek (1925–2008), „The Journal of Juristic Papirology” 2008, t. XXXVIII, s. 19–51.

ANNA MĄCZAKOWA

ANNA ŚWIDERKÓWNA

1925–2008

 

Anna Świderkówna, filolog klasyczny, papirolog, znawczyni hellenizmu, biblistka, urodziła się 5 grudnia 1925 roku w Warszawie. Zmarła 16 sierpnia 2008 roku. Wybitna uczona o wszechstronnych zainteresowaniach, była też znakomitą tłumaczką poezji autorów rzymskich i greckich, popularyzatorką wiedzy o czasach hellenistycznych i biblijnych, a także interpretatorką Biblii.

Dom rodzinny, jak mówiła, choć nie był religijny, ukształtował jej życie. Rodzice byli chemikami. Ojciec katolik, matka – pochodząca z rodziny protestanckiej – przeszła w wieku szkolnym na katolicyzm, ale odeszła od Kościoła. Świderkówna wiele zawdzięczała stryjowi, który w 1939 roku, w oblężonej Warszawie został księdzem kapelanem, a po kapitulacji więźniem Buchenwaldu i Dachau, gdzie zginął. Rodzina matki, Borkowscy, była majętna. Dziadek Anny założył znaną firmę elektrotechniczną „Bracia Borkowscy”, która produkowała pierwsze polskie lodówki elektryczne, a Promień X1, nowy polski aparat rentgenowski, był zaprojektowany m.in. przez matkę Świderkówny w 1939 roku.

Świderkówna spędziła dzieciństwo w niewielkim majątku matki, Siestrzeniu pod Warszawą. Jej edukacją w domu zajmowała się guwernantka; jeszcze przed wojną została przyjęta do Gimnazjum im. Cecylii Plater-Zyberkówny.

Trzynastolatka, zafascynowana książką Tadeusza Zielińskiego Grecja niepodległa, napisała list do osiemdziesięcioletniego wybitnego znawcy antyku o europejskiej sławie. Wiele lat później zadedykowała mu swą książkę Hellenika (1974). Odpowiedź profesora, który życzył jej wytrwałości i sukcesów na uniwersytecie, wpłynęła na jej zainteresowania historią Grecji i stała się bodźcem do nauki języka greckiego. Z pasją i pracowicie długie przerwy w szkole poświęcała poznawaniu alfabetu i podstaw greki. Była właściwie samoukiem, gdy z pomocą łacinniczki zaczęła czytać Iliadę. Humanistyczną maturę obejmującą język polski, historię i łacinę zdała na kompletach w latach okupacji niemieckiej.

W czasie powstania warszawskiego pracowała wraz z matką jako sanitariuszka w szpitalu polowym na Mokotowskiej 55, gdzie trafił ciężko ranny ojciec. Po ewakuacji rodzina znalazła się w szpitalu jenieckim Müllberg – Stalag IV B.

Po wyzwoleniu, mimo wątpliwości ojca, który twierdził, że Anna ma umysł matematyczno-przyrodniczy, zdecydowała się rozpocząć studia na filologii klasycznej. Po dwóch miesiącach ciężkiej pracy nad tekstami autorów greckich i zdanym egzaminie u prof. Kazimierza Kumanieckiego dostała się na seminarium profesora poświęcone analizie Tukidydesa. W lutym 1946 roku Jerzy Manteuffel, profesor Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, zaproponował studentce I roku asystenturę w nowo utworzonej Katedrze Papirologii w Warszawie.

W 1947 roku, za zgodą profesora, wyjechała – jako opiekunka ojca inwalidy, profesora Politechniki Warszawskiej i dyrektora Instytutu Chemicznego na Żoliborzu – do Stanów Zjednoczonych. Pięciomiesięcznego pobytu, jak pisała, nie wykorzystała ani naukowo, ani turystycznie. Udało jej się jednak w dość zagadkowych okolicznościach (spóźnienie statku, którym wracała do kraju) kupić nową edycję Nowego Testamentu. Uznała to później za znak od Boga. W sierpniu tego roku wyjechała w Tatry do Jaszczurówki na obóz zorganizowany przez Sodalicję Mariańską. Było to bardzo ważne wydarzenie w jej życiu – zakochała się w Tatrach i odkryła Boga „na co dzień”. Poznała tam księdza Jankowskiego, który już jako ojciec Augustyn, benedyktyn w Tyńcu, stał się jej spowiednikiem, ojcem duchowym, który pomagał jej w podejmowaniu wszystkich ważnych decyzji.

Pod kierunkiem prof. Manteuffla przyspieszyła napisanie pracy magisterskiej (początek 1949 roku), a już w lutym 1951 roku obroniła pracę doktorską na temat legendy aitiologicznej w utworach poety aleksandryjskiego, Kallimacha. Udostępniła ją w formie dwóch artykułów w języku francuskim („Journal of Juristic Papirology” 1951, 5; „EOS” 1952–1953, 46). Jeszcze w czasie asystentury, z inicjatywy prof. Manteuffla, opublikowała kilka papirusów z kolekcji warszawskiej (JJP 3, 1949). Jemu też w dużej mierze zawdzięczała zainteresowanie papirologią i Egiptem ptolemejskim.

W 1957 roku, przebywając na pięciomiesięcznym stypendium w Paryżu, pod kierunkiem prof. André Bataille’a wydała dwa papirusy z Sorbony dotyczące transportu materiałów do prac przy świątyni w Herakleopolis (JJP 11–12, 1957–1958). W czasie choroby prof. Jerzego Manteuffla i po jego śmierci opiekę nad młodym pracownikiem naukowym roztoczył Tadeusz Manteuffel, mediewista, dyrektor Instytutu Historycznego UW. Świderkówna kontynuowała pracę w Instytucie Papirologii kierownym przez Rafała Taubenschlaga, profesora prawa antycznego (do 1958). W 1960 roku, po habilitacji, uzyskała tytuł docenta. W 1961 roku w wyniku reorganizacji objęła kierownictwo Katedry Papirologii, pomyślanej jako placówka badawcza bez uprawnień dydaktycznych. Kierownikiem Katedry Prawa Antycznego został uczeń Rafała Taubenschlaga, Henryk Kupiszewski. Obie jednostki ściśle ze sobą współpracowały, wydając „Journal of Juristic Papirology” i gromadząc zbiory biblioteczne. W styczniu 1969 roku Anna Świderkówna została profesorem nadzwyczajnym, a w 1986 roku – zwyczajnym. W tym okresie znacznie rozszerzyła pole badań naukowych, stając się papirologiem i historykiem epoki hellenistycznej.

Hellenizm odznaczał się bogactwem źródeł papirusowych, stale odczytywanych i publikowanych, które rozszerzały wiedzę o tej epoce. Listy, kontrakty, rachunki dawały szanse poznania różnych aspektów życia codziennego społeczeństwa Egiptu. Wymagały zastosowania nowatorskich metod i otwierały perspektywy pracy naukowej – obserwacji realiów egzystencji mieszkańców prowincji w określonym czasie i przestrzeni. Takie możliwości stwarzał najciekawszy zbiór papirusów ptolemejskich, tzw. Archiwum Zenona, zarządcy majątku Apolloniosa, wysokiego urzędnika (diojkety) Ptolemeusza II.

Przygotowując habilitację, Świderkówna zajęła się opracowaniem dużej grupy papirusów (około 2000), znajdujących się w różnych ośrodkach naukowych, a ilustrujących życie małej osady, Filadelfii w Fajum. Rezultatem badań stała się książka W Państwie Apolloniosa. Społeczeństwo wczesnoptolemejskie Fajum w świetle archiwum Zenona (1959).

Pasja filologa do sięgania po nowe źródła oraz różnorodność treści papirusów zachęciły uczoną do pracy nad odczytywaniem nieopublikowanych tekstów. W 1963 roku podczas zorganizowanej przez jednego z najwybitniejszych papirologów, prof. Erica Turnera, dwutygodniowej konferencji, połączonej z intensywną lekturą papirusów, pogłębiła swe umiejętności opracowywania tekstów. W 1964 roku wraz z Mariangelą Vandoni z uniwersytetu w Mediolanie wydała papirusy grecko-rzymskie z muzeum w Aleksandrii; odnalazła je jeszcze w 1959 roku, w czasie dziewięciomiesięcznego pobytu na stypendium w Egipcie. Pracowała wtedy w Muzeum Grecko-Rzymskim w Aleksandrii, odnajdując i porządkując sczerniałe, nasiąknięte wilgocią teksty. Niestety wielu źle konserwowanych papirusów nie udało się uratować. Opracowane papirusy wydała w 1964 roku w Warszawie (Papyrus grecs du Musée Gréco-Romain dAlexandrie, wyd. A. Świderek, M. Vandoni). Współpracowała także ze Staatliche Museen zu Berlin (DDR), którym władze radzieckie zwróciły kolekcję papirusów berlińskich. Świderkówna uzyskała prawo wywiezienia i publikacji kilku z nich. Pozwoliło to na zapoznanie uczniów z warsztatem papirologa, badaniem oryginalnych tekstów.

Wiosną 1967 roku w audycji telewizyjnej, posługując się urywkami tekstów polskich, zademonstrowała, jak papirolog rekonstruuje z zachowanych fragmentów zniszczony papirus. Znajomość źródeł, wszechstronna wiedza o dziejach Egiptu grecko-rzymskiego i życiu jego mieszkańców przyniosły efekty w postaci publikacji, które cieszyły się zainteresowaniem nie tylko badaczy antyku, lecz także szerokiego kręgu czytelników. Były to książki: Kiedy piaski egipskie przemówiły po grecku (1959, 1970) przełożona na język czeski, Historie nieznane historii (1962, 2008), Życie codzienne w Egipcie greckich papirusów (1983, 2008). Ujawniły one zarówno talent literacki autorki, jak i umiejętność popularyzacji, a ponadto zapoznawały czytelników z metodami pracy papirologów i osiągnięciami tej dyscypilny. Uczona zaprezentowała tam również nowe, niepublikowane teksty we własnym przekładzie. Mając świadomość braków w posługiwaniu się warsztatem historyka, konsultowała się w tym zakresie z młodą badaczką hellenizmu, Ewą Wipszycką, późniejszą profesor UW.

Rozszerzając pole zainteresowań, prof. Świderkówna wraz z prof. Marią Nowicką zajęły się początkami pisma, alfabetu greckiego i historią powstania książki. Jak pisała we wstępie do publikacji obu autorek Książka się rozwija, wydanej w popularnej serii Ossolineum „Książki o książce” (1970): „Podobnie jak dzieje kultury europejskiej, historia naszej książki zaczyna się w Grecji [...]. Starożytność sworzyła prawie wszystkie typy książki”.

Talent literacki ujawniła także w znakomitych przekładach poezji greckiej, łacińskiej i autorów antycznych, m.in.: antologie Sielanka grecka: Teokryt i mniejsi Bukolicy (wyd. I, BN 1953) i Rzymska elegia miłosna (wyd. 1, BN 1955), a także Katullusa Poezje (wyd. 1, BN 1956) i Seneki Fedra (wyd. 1, BN 1959).

Lata 60. XX wieku przynoszą szersze spojrzenie na hellenizm i próby syntetycznego ujęcia historii tej epoki. W Helladzie królów (1967, 1969, 2008; wyd. czeskie 1972) przedstawiła polityczne dzieje świata od śmierci Aleksandra Wielkiego do Kleopatry VII – „splątany gąszcz stosunków politycznych hellenizmu”. W wielu fragmentach książki autorka oddała głos historykom antycznym: uczestnikowi opisywanych wydarzeń Hieronimowi z Kardii, którego twórczość poznajemy za pośrednictwem Diodora czy Plutarchowi z Cheronei. Dzięki temu wywody autorki stają się bardziej plastyczne. Z kolei Hellenika. Wizerunek epoki od Aleksandra do Augusta traktuje o różnych sprawach Hellenów w tych czasach. Ukazuje bogaty obraz życia ludzi we wszystkich dziedzinach ich aktywności: obyczajach, rozrywkach, pracy itp.

Epoka hellenistyczna to nie tylko świat grecki, lecz także świat ludności miejscowej; świat, który ciągle umyka naszej uwadze. Autorka próbowała pokazać przenikanie się kultur Grecji i Wschodu, procesy hellenizacji oraz orientalizacji, które nie zostały zakończone. Książkę wzbogacały teksty autorów antycznych, fragmenty papirusów w tłumaczeniu świderkówny, inskrypcje, źródła ikonograficzne poddane krytycznej analizie, wreszcie wyniki najnowszych badań archeologicznych, np. wykopalisk w północnym Afganistanie czy starożytnej Baktrii. Nowatorstwo opracowania, żywy język – wszystko to sprawiło, że książka miała trzy wydania polskie (1974, 1978, 1995), wydanie węgierskie (1981) oraz czeskie (1983).

Uzupełnieniem wizerunku epoki o mało znane, a pasjonujące historie związane z panującymi dynastiami jest Siedem Kleopatr. Jak pisała autorka we wstępie, w pracy tej „nie ma nic z fikcji, ani beletrystyki [...]. Pozwoliłam przemawiać wprost źródłom starożytnym, autorom greckim i rzymskim, dokumentom spisywanym na papirusach, czy rytych na kamieniach”. O ogromnej poczytności książki świadczyło kilka jej wydań (1978, 1987, 1999; 1999; 2008; wyd. czeskie 1987), w takich wydawnictwach jak Wiedza Powszechna, Bellona, PWN.

W twórczości prof. świderkówny wysokim poziomem popularyzacji i bogactwem poruszanej problematyki wyróżnia się praca Bogowie zeszli z Olimpu: bóstwo i mit w greckiej literaturze świata hellenistycznego. Mimo niełatwej treści zyskała uznanie czytelników, o czym świadczą cztery wydania (1991, 1999, 2008, 2009). Inspiracją do podjęcia tego tematu była książka Tadeusza Zielińskiego Hellenizm i judaizm oraz jego zafascynowanie dziedzictwem starożytności. Dotyczyło to także interpretacji chrześcijaństwa. Był on przekonany, że Starym Testamentem chrześcijaństwa jest bardziej kultura grecka niż judaizm. W swojej książce autorka badała, jak zmieniał się stosunek starożytnych do bóstwa i mitu w epoce hellenizmu, jaką rolę odgrywał mit w twórczości pisarzy tego okresu, wreszcie, jak religia, kult i lokalne podania po raz pierwszy stały się przedmiotem studiów naukowych. Starała się prześledzić sprzeczności charakteryzujące tę epokę: z jednej strony kryzys tradycyjnej religii, zobojętnienie na treści religijne i szukanie inspiracji w filozofii, z drugiej zaś dążenie do bliskości i zjednoczenia z bóstwem. Można tu dostrzec, jak chrześcijaństwo stopniowo dojrzewało w świecie pogańskim. Zdaniem uczonej, zetknięcie się Wschodu z Zachodem okazało się najtrwalsze w dziedzinie religii.

Aktywność naukowa Świderkówny przejawiała się także w uczestnictwie w międzynarodowych sympozjach i kongresach naukowych. W 1961 roku X Kongres Papirologów został zorganizowany w Polsce – w Warszawie i Krakowie. Wygłoszone tam referaty opublikowano w aktach Kongresu w 1964 roku.

Szczególnie bliska współpraca łączyła polską Katedrę Papirologii z departamentem studiów klasycznych uniwersytetu Leuwen (Belgia). W Polsce gościło też wielu wybitnych papirologów jak Eric G. Turner, John R. Rea z Oxfordu, Jean Bingen, Willy Peremans z Leuwen, Józef Mélèze-Modrzejewski, uczeń Taubenschlaga, profesor paryskiej Sorbony. Mimo że Katedra Papirologii miała być wyłącznie placówką badawczą, to jednak uczona przekazywała swą wiedzę na wykładach i seminariach. W pierwszym okresie działalności prowadziła lektorat z greki, na którym także autorka niniejszego eseju zdobywała podstawy znajomości tego języka. Zajęcia typu seminaryjnego, choć fakultatywne, gromadziły liczne grono słuchaczy. Uczęszczali na nie filologowie (m.in. Małgorzata Borowska, Helena Cichocka, Mikołaj Szymański), prawnicy (Maria i Jan Zabłoccy), historycy (Marta Piątkowska, Ewa Wipszycka), archeolodzy (Zbigniew Borkowski, Adam Łukaszewicz), egiptolog Jan Krzysztof Winnicki. W 1977 roku Katedrę Papirologii włączono do Instytutu Archeologii UW. Stało się to okazją do przekazywania wiedzy o kulturze antyku szerszemu gronu słuchaczy. Poza zajęciami na UW, badaczka hellenizmu prowadziła także wykłady z literatury antycznej na Uniwersytecie Łódzkim.

Bardzo ważnym epizodem w życiu prof. Świderkówny był pobyt w klasztorze w Żarnowcu. Już w 1961 roku w Laskach złożyła ślubowanie, że wstąpi do klasztoru. Ze względu na chorobę matki i babki, którymi się opiekowała, zamiar ten mogła zrealizować dopiero po siedemnastu latach, w 1978 roku. W Żarnowcu pracowała naukowo, ale nie zdołała się podporządkować regułom życia klasztornego. Odejście z klasztoru stało się punktem zwrotnym w jej biografii. Zrozumiała, że kariera naukowa nie jest najważniejsza, a sensem jej życia jest służenie Bogu. Po powrocie na UW podjęła nową tematykę: zaangażowała się w studia nad Biblią. Kierownictwo Zakładu Papirologii przejął w praktyce jej uczeń Zbigniew Borkowski, a po jego śmierci placówką kierował Jan Krzysztof Winnicki.

Kilka miesięcy po opuszczeniu Żarnowca zaproponowano jej wykłady w warszawskim kościele redemptorystów, w sanktuarium św. Andrzeja Boboli przy Rakowieckiej, w kościele św. Marcina, wreszcie na Wydziale Polonistyki UW. Prowadzony w latach 1983–1984 na Uniwersytecie wykład o Biblii wywołał ogromne zainteresowanie i przekształcił się w cykl wykładów ogólnouniwersyteckich. Stopniowo jednak skoncentrowała badania na Piśmie Świętym. Wiosną 1961 roku rozpoczęła biblijne, cotygodniowe spotkania z księdzem Janem Twardowskim, który dedykował jej jeden z wierszy. Pozostawała w stałych kontaktach z arcybiskupem Henrykiem Muszyńskim, z którym współpracowała w Radzie Episkopatu Polski do spraw Dialogu Międzyreligijnego. Wiosną 1996 roku została damą Rycerskiego Zakonu Grobu Pańskiego w Jerozolimie.

Wieloletnie studia nad Biblią skłoniły ją do różnorodnych form popularyzacji ich wyników. Z inicjatywy Ewy Wipszyckiej opublikowała kilka artykułów w „Mówią Wieki”. Pisała również artykuły popularnonaukowe do „Tygodnika Powszechnego”, „Znaku”, „Gazety Wyborczej”. Można było ją usłyszeć w radiu i telewizji. Cotygodniowa audycja w Radiu Józef zjednała jej liczne grono wiernych słuchaczy. Rezultaty wieloletnich badań postanowiła przedstawić szerszemu kręgowi odbiorców w cyklu książek wydanych przez Wydawnictwo Naukowe PWN. Były to Rozmowy o Biblii (1994, wyd. 1, dziewięć wydań polskich i jedno litewskie), Rozmów o Biblii ciąg dalszy (1996, wyd. 1), Rozmowy o Biblii. Nowy Testament (2000, wyd. 1, dwa wydania polskie i jedno litewskie), Opowieści i przypowieści (2006), Rozmowy o Biblii. Prawo i prorocy. Poza tą serią ukazały się: Prawie wszystko o Biblii (2002) oraz Biblia a człowiek współczesny (2005) i Nie tylko o Biblii (2006). Starała się w nich „wytłumaczyć świat zapisany w Biblii”. Jedna z recenzji Rozmów o Biblii nosiła znamienny tytuł: Biblia dla wierzących i niewierzących. Świadczy to o obiektywizmie autorki i przesłaniu wynikającym z wychowania i kontaktów z bliskimi, przekonaniu, że warto rozmawiać z ludźmi, którzy „byli dalecy od Kościoła albo zgoła mu obcy”.

Jeszcze jako oblatka żarnowiecka utrzymywała ścisłe kontakty z Tyńcem i ze swoim ojcem duchowym Augustynem. Często spędzała tam święta i przyjeżdżała na dni skupienia. W tynieckim Wydawnictwie Benedyktynów opublikowała kilka książeczek, m.in. w serii „Czytając pismo święte”, np. Biblijny i niebiblijny potop (2003), Bóg Trójjedyny w życiu człowieka (1994, 2003). Tę ostatnią książeczkę uznała za swoją najbardziej oryginalną pracę.

O jej krytycznym stosunku do źródeł i bardzo wyważonych wnioskach świadczy ocena Całunu Turyńskiego: „Przebite nadgarstki, nie dłonie, jak to sobie zawsze wyobrażano, charakterystyczne ślady spływającej krwi, zależne od zmiennej pozycji rąk podczas agonii na krzyżu, zdają się wskazywać, że nie mamy tu raczej do czynienia z fałszerstwem. To chyba autentyczny całun kogoś ukrzyżowanego. Kogo? Trudno to bezspornie ustalić”.

Wykształcenie filologiczne, warsztat papirologa, znajomość papirusów i realiów epoki umożliwiły jej dokonanie wielu korektur i zmian w tekstach biblijnych, nie mówiąc już o nowych, znakomitych przekładach na język polski. W tym czasie wydała Ewangelię wg św. Mateusza (2005), Regułę św. Benedykta, Dialogi. Księgę drugą św. Grzegorza Wielkiego (Tyniec 1994, 1997, 2005), O życiu szczęśliwym Augustyna z Hippony (2006). Była także redaktorem naukowym Słownika pisarzy antycznych wydawanego przez Wiedzę Powszechną (1982, 1990, 2001), a także tłumaczką syntezy N.G.L. Hammonda, Dzieje Grecji (1973).

Ożywione kontakty z zagranicą Świderkówny, jej uczniów i współpracowników dowodzą, że kierowany przez nią Instytut Papirologii był liczącą się w świecie placówką naukową.

Działalność prof. Świderkówny została wyróżniona wieloma odznaczeniami i nagrodami, głównie wydawców katolickich. W 2007 roku otrzymała nagrodę literacką polskiego PEN Clubu im. J. Parandowskiego. Odznaczona Warszawskim Krzyżem Powstańczym i nagrodą „Fides et Ratio”. W 2008 roku pośmiertnie przyznano jej Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski. Niemal do końca była aktywna, a w jej domu spotykali się ludzie, którym wyjaśniała Pismo Święte. Cytując słowa arcybiskupa Muszyńskiego: „Biblia bowiem, była dla Niej nie tylko przedmiotem badań naukowych, ale całym światem i pasją”. Profesor Anna Świderkówna każdą z dziedzin swej pracy naukowej i dydaktycznej traktowała z wielką odpowiedzialnością i pasją.

Wybrana literatura

 

Chodzić po wodzie. Z Anną Świderkówną rozmawia Elżbieta Przybył, Znak 2003.

Łukaszewicz A., In memoriam Anna Świderek (1925–2008), „The Journal of Juristic Papirology” 2008, vol. XXXVIII, s. 19–51.

Nowicka M., O dorobku naukowym Prof. Anny Świderkówny, „Meander” 2006, nr 3–4, s. 185–189.