UNIWERSYTETY EUROPEJSKIE W XX WIEKU

 

1Podstawowe kompendium wiedzy o europejskich uniwersytetach w XX w. to 2 tomy ukończonego przed kilku laty wydawnictwa: A History of the University in Europe, red. W. Rüegg, t. III: Universities in the Nineteenth and Early Twentieth Centuries (1800–1945), red. W. Rüegg, Cambridge 2004; t. IV: Universities since 1945, red. W. Rüegg, Cambridge 2011.

2G. Neave, Patterns, [w:] A History of the University, t. IV, s. 51, 60.

3W. Rüegg, Themes, [w:] tamże, s. 3; dane dla poszczególnych krajów (lata 1970 i 1990): A.H. Halsey, Admission, [w:] tamże, s. 208.

Wielka Wojna

4S. Bruendel, Volksgemeinschaft oder Volksstaat. Die „Ideen von 1914” und die Neuordnung Deutschlands im Ersten Weltkrieg, Berlin 2003, s. 33.

5Tamże, s. 33–38; zob. M. Eksteins, Święto wiosny. Wielka wojna i narodziny nowego wieku, tłum. K. Rabińska, Warszawa 1996, s. 218–229.

6B. Russell, Autobiografia 1914–1944, tłum. A. Podzielna, Warszawa 1998, s. 9–11. A.N. Whitehead (1861–1947) był angielskim matematykiem i filozofem.

7Tamże, s. 15.

8Tamże, s. 32–41.

9M. Szöllösi-Janze, Fritz Haber 1868–1934. Eine Biographie, München 1998, s. 175–181, 263–480.

10Zob. W. Rudy, Total War and Twentieth-Century Higher Learning: Universities of the Western World in the First and Second World Wars, Rutherford 1991, s. 15–64.

„Wiek skrajności”: nazizm

11E.J. Hobsbawm, Wiek skrajności. Spojrzenie na Krótkie Dwudzieste Stulecie, tłum. J. Kalinowska-Król, M. Król, Warszawa 1999; N. Ferguson, The War of the World: History’s Age of Hatred, London 2006.

12N. Hammerstein, Epilogue: Universities and War in the Twentieth Century, [w:] A History of the University, t. III, s. 644.

13A. Gallin, Midwives to Nazism: University Professors in Weimar Germany, 1925–1933, Macon, GA 1986, s. 9–14.

14D.J.K. Peukert, Republika Weimarska. Lata kryzysu klasycznego modernizmu, tłum. B. Ostrowska, Warszawa 2005, s. 238.

15H.A. Winkler, Długa droga na Zachód. Dzieje Niemiec, t. I: 1806–1933, tłum. V. Grotowicz, M. Kopij, W. Kunicki, Wrocław 2007, s. 514.

16Tamże, s. 430–437; zob. F.K. Ringer, Die Gelehrten. Der Niedergang der deutschen Mandarinen 1890–1933, Stuttgart 1983, s. 385–394.

17M. Grüttner, Die deutschen Universitäten unter dem Hakenkreuz, [w:] Zwischen Autonomie und Anpassung: Universitäten in den Diktaturen des 20. Jahrhunderts, wyd. J. Connelly, M. Grüttner, Paderborn 2003, s. 71–77.

18D.J.K. Peukert, Republika Weimarska, s. 103–104; K. Jarausch, Deutsche Studenten 1800–1970, Frankfurt am Main 1984, s. 165–176.

19M. Grüttner, Die deutschen Universitäten, s. 83.

20I. Kershaw, Hitler 1889–1936. Hybris, tłum. P. Bandel, wstęp M. Zmierczak, Poznań 2008, s. 420.

21Tamże, s. 418.

22R. Mehring, Carl Schmitt: Aufstieg und Fall. Eine Biographie, München 2009, s. 304–436.

23Zob. Nazizm, Trzecia Rzesza a procesy modernizacji, wybór i oprac. H. Orłowski, tłum. M. Tomczak, Poznań 2000.

24S. Tyrowicz, Światło wiedzy zdeprawowanej. Idee niemieckiej socjologii i filozofii (1933–1945), Kraków 2009 (wyd. I 1970).

25M. Walker, Bomba atomowa Hitlera, tłum. M. Antosiewicz, Warszawa 1999, s. 14–54, 60–61.

26K.H. Jarausch, Deutsche Studenten, s. 176–179.

27M. Grüttner, Die deutschen Universitäten, s. 85–87.

28W. Schulze, Die Bundesrepublik, die deutsche Nation und Europa, [w:] Nationale Geschichtskulturen – Bilanz, Ausstrahlung, Europabezogenheit. Beiträge des internationalen Symposions in der Akademie der Wissenschaften und der Literatur, Mainz, vom 30. September bis 2. Oktober 2004, wyd. H. Duchhardt, Stuttgart 2006, s. 285–288.

„Wiek skrajności”: stalinizm

29Zob. A. Gleason, Totalitarianism: The Inner History of The Cold War, New York 1995.

30R. Pipes, Rosja bolszewików, tłum. W. Jeżewski, Warszawa 2005, s. 344.

31Zob. S. Fitzpatrick, The Commisariat of Enlightenment: Soviet Organization of Education and the Arts under Lunacharsky, Cambridge 2002.

32D.P. Todes, Ivan Pavlov: A Russian Life in Science, Oxford 2014.

33Cyt. za: A. Walicki, Marksizm i skok do królestwa wolności. Dzieje komunistycznej utopii, Warszawa 1996, s. 368; zob. L. Trotsky, Literature and Revolution, tłum. R. Strunsky, red. W. Keach, Chicago 2005, s. 206–207.

34S. Fitzpatrick, The Cultural Front: Power and Culture in Revolutionary Russia, Ithaca 1992, s. 37.

35R. Pipes, Rosja bolszewików, s. 345.

36S. Fitzpatrick, The Cultural Front, s. 38–41.

37Tamże, s. 51–52.

38Zob. case study jednego ze środowisk naukowych: M. Robinson, Losy elity akademickiej. Rosyjska slawistyka od 1917 roku do początku lat 30., tłum. M. Skarżyński, Warszawa 2014.

39Zob. A. Leszczyński, Skok w nowoczesność. Polityka wzrostu w krajach peryferyjnych, 1943–1980, Warszawa 2013.

40L. Kołakowski, Główne nurty marksizmu. Powstanie – rozwój – rozkład, Londyn 1988, s. 870–871.

41Tamże, s. 871.

42D. Joravsky, The Lysenko Affaire, Cambridge 1970.

43L. Kołakowski, Główne nurty, s. 883–910.

44S. Fitzpatrick, The Cultural Front, s. 41–50.

45R. Pipes, Rosja bolszewików, s. 345–349; E. Acton, Rosja. Dziedzictwo caratu i władzy radzieckiej, tłum. J. Stawiński, Warszawa 2013, s. 246–248.

46L. Kołakowski, Główne nurty, s. 904–910.

47R. Pipes, Rosja bolszewików, s. 346.

48N. Krementsov, Stalinist Science, Princeton 1997.

49M. David-Fox, Das seltsame Schicksal der russischen Universitäten vor und nach der Revolution von 1917, [w:] Zwischen Autonomie, s. 30–35.

50G. Neave, Patterns, s. 36–37; zob. M. David-Fox, Das seltsame Schicksal, s. 36–37.

Wielka Wojna po raz drugi

51Zob. C. Madajczyk, Generalny Plan Wschodni. Zbiór dokumentów, Warszawa 1990.

52M. Wardzyńska, Był rok 1939. Operacja niemieckiej policji bezpieczeństwa w Polsce Intelligenzaktion, Warszawa 2009; zob. C. Madajczyk, Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce, t. I-II, Warszawa 1970.

53Cyt. za: H.A. Winkler, Długa droga, t. II: 1933–1990, s. 82.

54J. August, Sonderaktion Krakau. Die Verhaftung der Krakauer Wissenschaftler am 6. November 1939, Hamburg 1997.

55H.A. Winkler, Długa droga, s. 81.

56Tamże, s. 90.

57T. Wróblewska, Die Reichsuniversitäten Posen, Prag und Straßburg als Modelle nationalsozialistischer Hochschulen in den von Deutschland besetzten Gebieten, Toruń 2000.

58M.G. Esch, Das Krakauer „Institut für Deutsche Ostarbeit”: Aufgaben, Struktur, Arbeitsweise, Düsseldorf 1989 (kserokopia pracy magisterskiej, Biblioteka Niemieckiego Instytutu Historycznego w Warszawie); A. Rybicka, Instytut Niemieckiej Pracy Wschodniej=Institut für Deutsche Ostarbeit: Kraków 1940–1945, Warszawa 2002.

59G. Neave, Patterns, s. 32–33.

Masowość, rewolta, reformy

60W. Rüegg, Themes, [w:] A History of the University, t. IV, s. 3–4.

61Tamże, s. 13–14.

62T. Judt, Powojnie. Historia Europy od roku 1945, tłum. R. Bartołd, Poznań 2010, s. 390–392.

63G. Neave, Patterns, s. 42.

64Tamże, s. 46–52.

65Tamże, s. 44.

66T. Judt, Powojnie, s. 465–466.

67W. Rüegg, Themes, s. 14.

68Zob. m.in. E.J. Evans, Thatcher and thatcherism, wyd. 2, London–New York 2004; P. Pierson, Dismantling the Welfare State? Reagan, Thatcher, and the Politics of Retrenchment, Cambridge 1994; E.A. Reitan, The Thatcher Revolution: Margaret Thatcher, John Major, Tony Blair, and the Transformation of Modern Britain, 1979–2001, Lanham 2003.

69S.R. Letwin, The Anatomy of Thatcherism, New Brunswick 1993, s. 264–269.

70Tamże, s. 269–276.

71W. Rüegg, Themes, s. 14.

Wyzwanie amerykańskie, europeizacja, globalizacja

72Tamże, s. 21–22.

73Zob. A.K. Wróblewski, Pozycja nauki polskiej w międzynarodowych rankingach, „Studia BAS” 2013, nr 3 (35), s. 89–106.

74W. Rüegg, Themes, s. 25–26.

75Reform of Higher Education in Europe, wyd. J. Enders, H.F. De Boer, D.F. Westerheijden, Rotterdam 2011; EU Higher Education Law. Ae Bologna Process and Harmonization by Stealth, Alphen aan den Rijn 2011.

 

SPOŁECZNOŚĆ AKADEMICKA 1915–1939

 

Przestrzeń i czas

1Topografię ówczesnego Uniwersytetu rekonstruuję na podstawie sprawozdań rektorskich z poszczególnych lat, a także kolejnych wydań Składu Uniwersytetu i Spisu wykładów. Pełna lista tych publikacji wraz z opisem bibliograficznym znajduje się w bibliografii. Tam również podane zostały rozwinięcia skrótów, w formie których przywoływane są w przypisach sprawozdania rektorskie i dziekańskie.

2T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski w latach 1915/16–1934/35. Kronika, Warszawa 1936, s. 60–263.

3S. Kutrzeba, Królestwo i Galicya. Uwagi z czasów wojny, Warszawa-Kraków 1917, s. 50–51.

4SUW 1936/1937, s. 42–43.

5Fragmenty rozmowy z Włodzimierzem Ścisłowskim, [w:] Fizycy wspominają. Zbiór 25 rozmów i wspomnień fizyków polskich opublikowanych pierwotnie w „Postępach Fizyki” i w „Kwartalniku Historii Nauki i Techniki”, red. A.M. Kobos, Kraków 2014, s. 487.

6SUW 1937/1938, s. 37.

7Archiwum Uniwersytetu Warszawskiego (dalej jako AUW), AcUW RP/23, okólnik rektora S. Pieńkowskiego z 23 II 1935 r.

8J. Gadomski, Budowa pierwszego w Polsce wysokogórskiego Obserwatorium im. Marszałka J. Piłsudskiego w Czarnohorze, „Urania” 1/1938, s. 1–4; Obserwatorium na Popie Iwanie było wówczas drugim w Europie pod względem wysokości położenia, po francuskim ośrodku na Pic du Midi de Bigorre (2877 m n.p.m.), znajdującym się zresztą wtedy od kilkunastu lat w remoncie.

9SWL 1928/1929, s. 14–15.

10Wydział Prawa w relacjach i wspomnieniach pracowników naukowych i studentów (1918–1950), [= „Studia Iuridica” t. 17], Warszawa 1990, relacja L. Kos-Rabcewicza-Zubkowskiego (1932–1936), s. 109. Daty po nazwisku oznaczają lata studiów na UW.

11Wydział Prawa w relacjach i wspomnieniach, relacja Z. Kolankowskiego (1931–1939), s. 70.

12SUW 1936/1937, s. 42.

13O. Kossmann, Es begann in Polen. Erinnerungen eines Diplomaten und Ostforschers, Marburg 1995, s. 82–85.

14Zob. np. AUW, RP/WP 93, pismo prof. C. Berezowskiego z 20 X 1939 r.; I. Koprowska, O moim życiu i medycynie. Wspomnienia, Poznań 1998, s. 98; Dzieje warszawskiego Wydziału Farmaceutycznego, red. J. Pachecka, J. Kowalski, P. Tomaszewski, Warszawa 2001, s. 82–83.

15T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski w latach 1915/16–1934/35, s. 23–35.

16Spis wykładów na rok akademicki 1937–1938, Warszawa 1937, s. 53; T. Jabłoński, Młodość mego pokolenia, Warszawa 1977, s. 292.

Kadra uniwersytecka. Przebieg kariery akademickiej

17T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski w latach 1915/16–1934/35, s. 273–279.

18H. Kolendo, Kadra naukowa Uniwersytetu Warszawskiego w latach 1915–1939. Praca doktorska napisana pod kierunkiem prof. dr hab. Ireny Pietrzak-Pawłowskiej, Warszawa 1979, s. 27–33.

19Tamże, s. 43–51.

20T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski w latach 1915/16–1934/35, s. 281.

21Ustawa z 13 VII 1920 r. o szkołach akademickich, „Dziennik Ustaw Rzeczpospolitej Polskiej” nr 72 rok 1920, art. 41–49, s. 12–15. Por.: Dzieje Uniwersytetu Warszawskiego 1915–1939, red. A. Garlicki, Warszawa 1982, s. 114–122.

22Ustawa z 13 VII 1920 r., art. 45, 49, s. 13–15.

23Tamże, art. 50–59, s. 15–17. Por. AUW, RP/WL 11, rozporządzenie MWRiOP z 21 IV 1936 r. o sposobie postępowania habilitacyjnego, s. 86–87.

24Zob. np.: SUW 1937/1938, s. 13.

25Ustawa z 13 VII 1920 r., art. 62–66, s. 17–18.

26Zob. np. SUW 1934-1935 i 1935-1936, s. 10–11.

27T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski w latach 1915/16–1934/35, s. 313. Zestawienie dla tego samego roku akademickiego 1929/1930, sporządzone na UW na użytek wewnętrzny podaje inne liczby: 102 profesorów zwyczajnych, 46 profesorów nadzwyczajnych, 42 adiunktów i 249 asystentów. Zob. AUW, AcUW RP/67, wykaz etatów na rok 1929/1930. Trudno dziś wytłumaczyć przyczynę powyższych rozbieżności. Posługuję się danymi oficjalnie opublikowanymi przez uczelnię, zakładając, że zostały one zweryfikowane i zatwierdzone przez jej władze.

28Nieco więcej o prowadzących wykłady i ćwiczenia zlecone można powiedzieć na podstawie danych z roku akademickiego 1934/1935, kiedy spośród 201 zajęć powierzono: 20 profesorom UW, 41 docentom UW, 31 adiunktom i asystentom UW, 8 profesorom i docentom innych uczelni oraz 101 innym osobom. SUW 1934/1935 i1935-1936, s. 11; SUW 1937/1938, s. 13; Skład Uniwersytetu na rok akademicki 1937/1938, Warszawa 1937, s. 3–48.

29SUW 1922/1923, s. 8–9, 16.

30SUW 1929/1930, s. 6.

31SUW 1937/1938, s. 89.

32H. Wittlinowa, Atlas szkolnictwa wyższego, Warszawa 1937, s. 41–42.

33H. Kolendo, Kadra naukowa Uniwersytetu Warszawskiego w latach 1915–1939, s. 67–75; T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski w latach 1915/16–1934/35, s. 40.

34H. Kolendo, Kadra naukowa Uniwersytetu Warszawskiego w latach 1915–1939, s. 65, 76–80.

35Tamże, s. 82–88.

36Tamże, s. 103–109.

37Tamże, s. 205–207.

38Obliczenia własne na podstawie: Wykaz imienny docentów według stanu z dnia 31 grudnia 1937 r., Warszawa 1938, s. 13–18. Dziękuję prof. Andrzejowi Kajetanowi Wróblewskiemu za udostępnienie mi tego źródła.

39H. Kolendo, Kadra naukowa Uniwersytetu Warszawskiego w latach 1915–1939, s. 116–126.

40Fragmenty rozmowy z Władysławem Kapuścińskim, [w:] Fizycy wspominają, s. 207.

41Obliczenia własne na podstawie: Wykaz imienny docentów, s. 13–18.

42J. Pajewski, Przeszłość z bliska, Wspomnienia, Warszawa 1983, s. 51–52; T. Manteuffel, Materiały do wspomnień 1918–1939, APAN, Materiały Tadeusza Manteuffla III/192, t. 119, s. 41–42.

43Z.A. Michalski, Przez okopy, alkowy... do medycyny. Pamiętniki, t. II, Warszawa 1992, s. 340, 346.

44Zob. np. W. Borowy, Dzienniki, Gabinet Rękopisów BUW, wpis z 23 II 1938 r.

45Obliczenia własne na podstawie: Wykaz imienny docentów, s. 13–18.

46H. Kolendo, Kadra naukowa Uniwersytetu Warszawskiego w latach 1915–1939, s. 195–197.

47T. Manteuffel, Materiały do wspomnień 1918–1939, s. 42.

48W. Borowy, Dzienniki, wpisy z 15–17 III 1938 r.

49T. Manteuffel, Materiały do wspomnień 1918–1939, s. 45.

50Z.A. Michalski, Przez okopy, t. I, s. 214.

51A. Kojder, Gorzkie lata Leona Petrażyckiego w UW, [w:] Wydział Prawa w relacjach i wspomnieniach..., s. 178–189.

52Cyt. za: T.P. Rutkowski, Stanisław Kot 1885–1975. Biografia polityczna, Warszawa 2000, s. 75–76.

53W. Borowy, Dzienniki, wpis z 21 XI 1938 r.; J. Pajewski, Przeszłość z bliska, Warszawa 1983, s. 45.

54Rozporządzenie prezydenta RP z 24 II 1928 r. o stosunku służbowym profesorów państwowych szkół akademickich i pomocniczych sił naukowych tych szkół, „Dziennik Urzędowy MWRiOP” Nr 16 z 12 XII 1933 r., s. 693.

55T. Tatarkiewiczowa, W. Tatarkiewicz, Wspomnienia – Zapiski do autobiografii, Poznań 2011, s. 204.

56K. Michałowski, Wspomnienia, Warszawa 1986, s. 102–103.

57A. Gieysztor, Środowisko historyczne Warszawy w okresie międzywojennym, [w:] Nauka i szkolnictwo wyższe w Warszawie, red. J. Kazimierski i in., Warszawa 1987, s. 98; B. Meller, U Lourse’a, „Almanach Muzealny” 1/1997, s. 82–83.

58J. Pajewski, Przeszłość z bliska, s. 70–74; APAN, Materiały Tadeusza Manteuffla III/192, Dopływ 2014, Wspomnienie o Mieczysławie Michałowiczu, b.d.

59J. Pajewski, Przeszłość z bliska, s. 113–115.

Obraz społeczny pracowników Uniwersytetu

60H. Kolendo, Kadra naukowa Uniwersytetu Warszawskiego w latach 1915–1939, s. 192–195, 203.

61T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski w latach 1915/16–1934/35, s. 87–88.

62SUW 1934/935 i 1935/1936, s. 33; SWHUM 1934/1935, s. 10–11; SWHUM 1935/1936, s. 11–14; T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski w latach 1915/16–1934/35, s. 96. Nt. Diveky’ego por.: J. Pajewski, Przeszłość z bliska, s. 153–154.

63W walce o polskość uczelni, „Alma Mater” z 18–31 X, 15–30 XI i 1–15 XII 1937 r. Według innego prawicowego czasopisma, „Akademika Polskiego” pod koniec 1934 r. na Wydziałach Lekarskim, Humanistycznym i Matematyczno-Przyrodniczym zatrudnionych było 31 osób pochodzenia żydowskiego, żadna z nich nie pracowała natomiast na Wydziale Prawa; M. Natkowska, Numerus clausus, getto ławkowe, numerus nullus, „paragraf aryjski”. Antysemityzm na Uniwersytecie Warszawskim 1931–1939, Warszawa 1999, s. 69.

64J. Pajewski, Przeszłość z bliska, s. 91.

65AUW, AcUW/RP 70, pismo rektora S. Pieńkowskiego z 5 V 1934 r.

66Archiwum Akt Nowych (dalej AAN), MWRiOP, mf. B-10598, akta osobowe S. Baleya, opinia W. Witwickiego z 3 XII 1926 r., s. 30.

67AAN, MWRiOP, mf. B-12481, akta osobowe M. Korduby, niedatowany donos, s. 89.

68T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski w latach 1915/16–1934/35, s. 79–80. Nt. R. Kesselringa zob.: http://www.galizien-deutsche.de/news/19/99/Prof-Dr-Dr-Rudolf-Kesselring.htm; dostęp: 14 V 2014.

69H. Kolendo, Kadra naukowa Uniwersytetu Warszawskiego w latach 1915–1939, s. 197–198.

70Skład Uniwersytetu na rok akademicki 1937/1938, s. 4–48.

71Wydział Prawa w relacjach i wspomnieniach..., relacja Z. Gawrońskiej-Wasilkowskiej (1930–1939), s. 60.

72J. Rosen-Przeworska, Moje uniwerki, czyli o archeologii z epoki przedhistorycznej, [w:] Dzieje archeologii na Uniwersytecie Warszawskim, red. S.K. Kozłowski, J. Kolendo, Warszawa 1993, s. 138–139.

73Skład Uniwersytetu na rok akademicki 1937/1938, s. 3–53.

74AUW, AcUW/RP 70, pismo MWRiOP z 23 XII 1935 r.

75Intymny portret uczonych. Korespondencja Marii i Stanisława Ossowskich, wyd. E. Neyman, Warszawa 2002, list z 23 I 1924 r., s. 237–238.

76Skład Uniwersytetu na rok akademicki 1937/1938, s. 48–53.

77AUW, AcUW/RP 76, odpis listu Jana Zawiszy do Komitetu Organizacyjnego zabawy tanecznej i herbatki Koła Urzędników z 8 II 1937 r. oraz odpowiedzi Ścisłego Komitetu Organizacyjnego i plenum Komitetu Organizacyjnego z 9 i 13 II 1937 r. Pracownik ten czuł się zmuszany do udziału w składkowej imprezie towarzyskiej. Gdy ją zbojkotował, organizatorzy przesłali mu paczkę z nieskonsumowanymi przez niego produktami, co z kolei uznał za obrazę. Pompatyczne nazwy gremiów przygotowujących imprezę są świadectwem naśladowania środowisk naukowych i studenckich.

78Zob. np.: SUW 1936/1937, s. 41–42.

79T. Manteuffel, Materiały do wspomnień 1918–1939, s. 45.

80AUW, AcUW/RP 22, pismo dyrektora departamentu W. Suchodolskiego z 28 IV 1930 r.

81Skład Uniwersytetu na rok akademicki 1937/1938, s. 48–53.

82Wykaz urzędników z podziałem na grupy uposażenia zob.: SUW 1936/1937, s. 41. Wysokość zarobków dla poszczególnych grup podaję na podstawie: Mały rocznik statystyczny 1939, Warszawa 1939, s. 278.

83AUW, AcUW/RP 83, wnioski o zatrudnienie pracowników z maja-czerwca 1939 r.

84AUW, AcUW/RP 23, okólnik J. Ujejskiego z 13 II 1933 r.

85AUW, AcUW/RP 76, passim.

86AUW, AcUW/RP 22, pismo dyr. Biura Personalnego w MWRiOP J.T. Lipki z 27 XII 1934 r.; SUW 1937/1938, s. 36.

87W. Borowy, Dzienniki, wpisy z 31 X i 12 XI 1924 r.

88SUW 1937/1938, s. 13, 15.

89AUW, AcUW/RP 83, wnioski o zatrudnienie pracowników z maja–czerwca 1939 r. Wykaz pomocniczych sił naukowych z podziałem na grupy uposażenia zob.: SUW 1937/1938, s. 14. Wysokość zarobków dla poszczególnych grup podaję na podstawie: Mały rocznik statystyczny 1939, s. 278. Informacje o zarobkach zastępców profesorów zob.: H. Kolendo, Kadra naukowa Uniwersytetu Warszawskiego w latach 1915–1939, s. 57.

90SUW 1934/1935 i 1935/1936, s. 9.

91Tamże.

92APAN, Materiały Tadeusza Manteuffla III/192, t. 64, odpowiedź na ankietę komisji Zebrania Docentów z 20 XII 1934 r.

93SUW 1934/1935 i 1935/1936, s. 9.

94W. Borowy, Dzienniki, wpis z 27 I 1925 r.

95APAN, Materiały Tadeusza Manteuffla III/192, t. 64, niedatowany program Zjazdu Docentów Państwowych Szkół Akademickich RP wraz z załączonymi postulatami, s. 97–91, 139.

96SUW 1922/1923, s. 8; SUW 1930/1931, s. 30.

97Z.A. Michalski, Przez okopy, t. I, s. 262, t. I, s. 262, t. II, s. 356–368, 372–375.

98T. Manteuffel, Materiały do wspomnień 1918–1939, s. 41, 46–47; APAN, Materiały Tadeusza Manteuffla III/192, t. „Dokumenty osobiste T. Manteuffla”, Zeznanie o dochodzie z 26 II 1938 r.

99J. Cegielski, Stosunki mieszkaniowe w Warszawie w latach 1864–1964, Warszawa 1968, s. 186, 270.

100SUW 1923/1924, s. 18. Por. Dzieje Uniwersytetu Warszawskiego 1915–1939, s. 120–125.

101Cyt. za: Dzieje Uniwersytetu Warszawskiego 1915–1939, s. 121.

102AUW, AcUW/RP 75, pismo rektora S. Pieńkowskiego do prezesa Sądu Okręgowego we Lwowie z 13 I 1936 r. Wysokość zarobków na podstawie: Mały rocznik statystyczny 1939, s. 278; Por.: Dzieje Uniwersytetu Warszawskiego 1915–1939, s. 255–256.

103AUW, AcUW/RP/22, okólnik MWRiOP z 2 III 1931 r. ws. zajęć ubocznych profesorów.

104Zob. np. AAN, MWRiOP, mf. B-12056, akta osobowe E. Jarry, zgoda min. W. Świętochowskiego na prowadzenie wykładów zleconych w SGH z 11 VII 1937 r.

105B. Poznańska, Środowisko lekarskie II Rzeczpospolitej, [w:] Inteligencja polska XIX i XX wieku. Studia 6, red. R. Czepulis-Rastenis, Warszawa 1991, s. 237–238.

106Gabinet Rękopisów BUW, nr inw. 294, t. 6, umowy A. Tretiaka z 6 IV 1934 r., 25 III 1936 r. i 25 I 1939 r.

107AUW, RP/WL 2, wnioski z wstępnych egzaminów kwalifikacyjnych, notatka dziekana J. Mazurkiewicza z 1 VII 1927 r.

108Gabinet Rękopisów BUW, nr inw. 160, t. 33, notatka pt. Wysokość opłat egzaminacyjnych z 2 IV 1927 r.

109AAN, MWRiOP, mf. B-9252, okólnik z 1 VIII 1938 r. Por.: AUW, RP/WW, protokół posiedzenia Rady Wydziału Weterynaryjnego z 11 I 1937 r. z załączonym wykazem opłat.

110Wydział Prawa w relacjach i wspomnieniach..., relacja Z. Zdrójkowskiego (1935–1942), s. 138.

111Tamże, relacja Z. Kolankowskiego (1931–1939), s. 77–80; AUW, AcUW RP/77, pismo rektora J. Ujejskiego do MWRiOP z 13 VII 1933 r.

112AUW, AcUW RP/77, pismo rektora J. Ujejskiego do Z. Cybichowskiego z 19 IX 1933 r.

113AAN, MWRiOP, mf. B-11061, akta osobowe Z. Cybichowskiego, orzeczenie Komisji Dyscyplinarnej z 21 VI 1935 r., s. 84–86.

114AAN, MWRiOP, mf. B-11061, akta osobowe Z. Cybichowskiego, pismo rektora S. Pieńkowskiego z 9 IX 1935 r., s. 134; pismo Z. Cybichowskiego do rektora S. Pieńkowskiego z 11 IX 1935 r. i jego listy do W. Jędrzejewicza z 5 VII i 9 IX 1935 r., s. 105, 123–124, 162.

115AUW, AcUW RP/77, pisma min. W. Świętochowskiego do rektora S. Pieńkowskiego z 24 III 1936 r. i do rektora W. Antoniewicza z 31 III 1937 r.; pisma rektora W. Antoniewicza do B. Nawroczyńskiego z 3 XII 1936 r. i do Z. Cybichowskiego z 5 IV 1937 r.

116AUW, AcUW RP/77, pismo min. W. Świętochowskiego do rektora W. Antoniewicza z 29 V 1937 r. wraz z załączonym odpisem wyroku NTA z 15 V 1937 r.

117AAN, MWRiOP, mf. B-11061, akta osobowe Z. Cybichowskiego, listy do min. W. Jędrzejewicza z 30 XI 1934 r.  i 9 IX 1935 r., s. 123, 356.

118AUW, AcUW RP/77, orzeczenie Komisji Dyscyplinarnej ws. E. Lotha z 10 V 1935 r.; Z.A. Michalski, Przez okopy, t. I, s. 215.

119AAN, MWRiOP, mf. B-12481, akta osobowe M. Korduby, podania z 1 III i 22 V 1932 r., s. 53, 61.

120T. Tatarkiewiczowa, W. Tatarkiewicz, Wspomnienia, s. 105–107, 149–151, 201–209.

121Intymny portret uczonych, list z 21 VIII 1932 r., s. 295; W. Borowy, Dzienniki, wpis z 6 II 1924 r.

122Tamże, wpis z 26 VII 1938 r.

123J. Pajewski, Przeszłość z bliska, s. 71.

124T. Manteuffel, Materiały do wspomnień 1918–1939, s. 27

125W. Borowy, Dzienniki, wpisy z 20 VI 1927 r. i 1 VIII 1938 r.

126Na podstawie ogłoszeń w „Kurierze Warszawskim” z 2 X 1938 r., s. 57–61, 5 X 1938 r., s. 45. Por.: J. Cegielski, Stosunki mieszkaniowe w Warszawie, s. 310.

127AAN, MWRiOP, mf. B-15209, akta osobowe A. Tarskiego, podanie o pożyczkę z 25 XI 1935 r. wraz z zaświadczeniem ZUS r., s. 21–24.

128Archiwum Spółdzielni Mieszkaniowej Profesorów Uniwersytetu Warszawskiego, zestawienie kwitów za komorne za lipiec 1939 r.

129Skład Uniwersytetu na rok akademicki 1937/1938, s. 4–48.

130Cyt. za: Dzieje Uniwersytetu Warszawskiego 1915–1939, s. 121–122.

131T. Tatarkiewiczowa, W. Tatarkiewicz, Wspomnienia, s. 104.

132Skład Uniwersytetu na rok akademicki 1937/1938, s. 4–48. Nt. zróżnicowania poszczególnych dzielnic Warszawy pod względem warunków mieszkaniowych zob.: J. Cegielski, Stosunki mieszkaniowe w Warszawie, s. 300–302.

133Skład Uniwersytetu na rok akademicki 1937/1938, s. 4–48.

134Skład Uniwersytetu na rok akademicki 1937/1938, s. 48–53.

135Z. Podkowińska, Moje wspomnienia o Ludwiku Sawickim i środowisku archeologów warszawskich okresu międzywojennego, Warszawa 1973, APAN, Materiały Zofii Podkowińskiej III/276, t. 60, s. 37.

Studenci – liczba i struktura wiekowa

136H. Wittlinowa, Atlas szkolnictwa wyższego, s. 46–47.

137Szczegółowe dane statystyczne na temat studentów UW, zarówno w skali całej uczelni, jak i z uwzględnieniem poszczególnych wydziałów, zachowały się dla lat 1921/1922 – 1932/1933 oraz, mniej dokładne, dla roku 1938/1939 w: AUW, AcUW/RP 56–66. Informacje o charakterze liczbowym zawierają też sprawozdania kolejnych rektorów, które oznaczono w przypisach skrótami. (Ich pełne dane bibliograficzne podano w bibliografii): SUW 1922/1923, s. 9–10; SUW 1923/1924, s. 13; SUW 1924/1925, s. 8–10; SUW 1925/1926, s. 9–10; SUW 1927/1928, s. 15; SUW 1928/1929, s. 28; SUW 1929/1930, s. 29–31; SUW 1930/1931, s. 32–34; SUW 1931/1932 s. 22–23; SUW 1932/1933, s. 19–20; SUW 1933/1934, s. 16–18; SUW 1934/1935 – 1935/1936, s. 20–21, 45–46; SUW 1936/1937, s. 28–29; SUW 1937/1938, s. 54–56. Niektóre dane przytacza również T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski w latach 1915/16–1934/35, s. 273–334.

138AUW, AcUW/RP 95, wpis z 17 XI 1915 r.

139Na podstawie danych USOS.

140AUW, AcUW/RP 106, wpis z 24 VI 1939 r.

141Na podstawie danych USOS.

142Na podstawie danych USOS.

143AUW, AcUW/RP 88, t. 2, podanie J. Samsonowicza z 22 XII 1933 r.; podobnie podanie T. Szweykowskiego z 17 I 1924 r.

144AUW, Jamontt Władysław, 39907/S, życiorys z 9 IX 1932 r.

145Na podstawie danych USOS.

146Organizacja życia akademickiego. Informator. Rok akademicki 1932/33, red. J. Paprocki, Warszawa 1933, s. 107–112.

147Zob. np.: AUW, Moczarski Kazimierz, RP 23456/S, zaświadczenie dowódcy 1 kompanii 7 Baonu Podchorążych Rezerwy Piechoty z 31 III 1930 r. Por.: Wydział Prawa w relacjach i wspomnieniach..., relacja Z. Kolankowskiego (1931–1939), s. 82.

148J. Radożycki, Aby o nich nie zapomniano. Wspomnienia, Szczecin 2007, s. 83–84.

149Na podstawie danych USOS.

150Wydział Prawa w relacjach i wspomnieniach..., relacja Z. Brudnickiego (1934–1938), s. 118.

151AUW, Makowski Henryk, RP 347/S.

152AUW, Rucki Dominik, KFARM, 832/S.

153Zob. przypis 137.

154Na podstawie danych USOS.

155Na podstawie danych USOS.

156Gabinet Rękopisów BUW, nr inw. 2585, niedatowane notatki odręczne S. Pieńkowskiego.

157Na podstawie danych USOS. Obraz sytuacji komplikuje do pewnego stopnia fakt, iż do 1927 r. Wydział Filozoficzny obejmował sekcje humanistyczną i matematyczno-przyrodniczą, które później zastąpiły go, przekształcając się w odrębne wydziały: Humanistyczny i Matematyczno-Przyrodniczy.

158H. Wittlinowa, Atlas szkolnictwa wyższego, s. 36.

159Na podstawie danych USOS.

160H. Wittlinowa, Atlas szkolnictwa wyższego, s. 56–57.

161K. Bartel, Przemówienie w Senacie przy budżecie Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w dniu 13 marca 1939 r., Warszawa 1939, s. 3–4.

162AUW, Ginzberg Izaak, WL 892/S.

163AUW, AcUW/RP-88, t. 1, zob. np. podania L. Korusiewicza z 2 V 1929 r. i H. Chutkiewicza z 13 VI 1927 r.

164Wydział Prawa w relacjach i wspomnieniach..., relacja S. Kotowskiego (1932–1939), s. 99.

165K. Bartel, Przemówienie w Senacie, s. 5–13.

166H. Wittlinowa, Atlas szkolnictwa wyższego, s. 38.

167Wydział Prawa w relacjach i wspomnieniach..., relacja W. Szyszkowskiego (1924–1927), s. 40.

168J. Rakowski, ZET akademicki w latach 1918–1927, [w:] ZET w walce 0 niepodległość i budowę państwa. Szkice i wspomnienia, Warszawa 1996, s. 349.

Pochodzenie geograficzne studentów

169Na podstawie danych USOS

170Zob. przypis 137.

171Na podstawie danych USOS.

172Zob. przypis 137.

173Zob. przypis 137.

174Na podstawie danych USOS.

175Tamże.

176Tamże.

177Tamże.

178AUW, Manteuffel Tadeusz, RP 5115/S, podanie o przyjęcie na studia z 19 IX 1919 r. z załączonym życiorysem.

179J. Garliński, Świat mojej pamięci, Warszawa 1998, s. 9–41.

180 AUW, AcUW/RP 64, tabele 13 i 15, dane za rok akademicki 1931/1932. Wyszczególniają one osobno obywateli państw obcych oraz osoby według ich języka ojczystego. Nakładając na siebie obie te kategorie można domniemywać, że studenci, którzy nie deklarowali języka swego państwa (np. łotewskiego w przypadku obywateli Łotwy) byli narodowości polskiej.

181AUW, Chitulescu Jerzy, WL 33064/S, podanie z 4 X 1929 r.

182AUW, Klus Karol, RP 33648/S, podanie do rektora z załączonym życiorysem z 8 IX 1930 r.

183AUW, Truszkowski Ryszard, WL 16744/S, karta osobowa z załączonym życiorysem, ankieta osobowa z 16 XI 1934 r.

184http://www.lasowice.eu/readarticle.php?article_id=48; dostęp: 25 III 2013.

185Jeffrey Bines, The Polish Country Section of the Special Operations Executive 1940–1946: A British Perspective, praca doktorska złożona na University of Stirling, 2004, s. 15 i n. https://dspace.stir.ac.uk/bitstream/1893/929/1/z%20Thesis.pdf; dostęp: 25 III 2013.

186AUW, Arnaudies Jakub, RP 33012/S, niedatowany życiorys; Beaulieux Solange, RP 35091/S, życiorys z 1 X 1930 r.

187AUW, Yu Houo Joei, RP 39213/S, podanie z 6 XI 1931 r. z załączonym życiorysem, pismo MWRiOP z 6 VII 1931 r., formularz wykładów dla kwestury z roku 1931/1932. Por. Skład Uniwersytetu na rok akademicki 1937/1938, s. 32.

188AUW, Bahr Ernst, RP 44333/S, karta osobowa z załączonym życiorysem, wykaz wykładów i ćwiczeń.

189AUW, Bacioiu Ilie, RP 36356/S, karta osobowa z załączonym życiorysem.

190AUW, Balabanović Dimitrije, WFARM 44989/S, karta osobowa, podanie o przyjęcie na studia z 3 IX 1934 r., podanie do rektora z 27 VI 1935 r. o zgodę na kontynuację studiów, pismo o zawieszeniu w prawach akademickich z 1 VI 1937 r.

Struktura płci studentów

191Na podstawie danych USOS.

192Na podstawie danych USOS.

193Zob. przypis 137.

194W roku akademickim 1934/1935 na Uniwersytecie Poznańskim, Uniwersytecie Jagiellońskim i Uniwersytecie Jana Kazimierza studiowało ok. 28% kobiet, na Uniwersytecie Stefana Batorego – 32%, na Politechnice Warszawskiej – 6%, na Politechnice Lwowskiej – 5%, na Akademii Górniczej w Krakowie – 1%, na ASP w Warszawie – 47,5%, zaś na Akademii Stomatologicznej – 72,5%. Zob. H. Wittlinowa, Atlas szkolnictwa wyższego, s. 7–9, 50–51.

195Na podstawie danych USOS.

196Zob. przypis 137.

197W skali całego państwa na kierunki medyczne nie dostało się łącznie 70% kandydatek i 52% kandydatów, natomiast w przypadku prawa odrzucono niemal taki sam odsetek obu płci (17%). Zob.: H. Wittlinowa, Atlas szkolnictwa wyższego, s. 34–35, 54–55.

198Mały rocznik statystyczny 1939, s. 260.

199J. Żarnowski, Praca zawodowa kobiet w Polsce międzywojennej, [w:] Kobieta i praca. Wiek XIX i XX. Zbiór studiów, red. A. Żarnowska, A. Szwarc, Warszawa 2000, s. 129–132.

200Mały rocznik statystyczny 1939, s. 295.

201Tamże, s. 317.

202M. Kamińska, Ścieżkami wspomnień, Warszawa 1960, s. 165–174.

203D. Kałwa, Model kobiety aktywnej zawodowo w Polsce międzywojennej, [w:] Kobieta i praca, s. 321–323.

204SUW 1924/1925, s. 10.

205SUW 1928/1929, s. 29.

206Na podstawie danych USOS.

207Zob. przypis 137.

208A. Grupińska, 12 opowieści żydowskich, Wołowiec 2013, relacja Anny Lamoty, s. 58.

209M. Grochowska, Wytrąceni z milczenia, Warszawa 2005, s. 59.

210SUW 1928/1929, s. 28.

211H. Wittlinowa, Atlas szkolnictwa wyższego, s. 32.

212Zob. przypis 137.

213Na podstawie danych USOS.

214Na podstawie danych USOS.

215AUW, Sendlerowa Irena, KEM 2754, podanie o dopuszczenie do egzaminu dyplomowego i karta osobowa z 9 V 1939 r.

Struktura wyznaniowa i narodowościowa studentów

216Zob. np. AUW, Danielak Fajga 52625/S, kwestionariusz dla kandydatów na UW z 3 IX 1938 r.

217AUW, AcUW/RP 56, tabl. I–XIV.

218Zob. np. SUW 1937/1938, s. 55–56.

219Zob. przypis 137. Nie da się natomiast obecnie określić, ile osób wyznania mojżeszowego zostało immatrykulowanych na UW w całym okresie 1915–1939, gdyż w bazie danych USOS informacje na temat wyznania studentów mają charakter fragmentaryczny. Do czasu, aż zostaną one uzupełnione, niemożliwe jest też zbadanie populacji żydowskich słuchaczy pod kątem miejsca urodzenia, wieku, długości studiów itp.

220AAN, MWRiOP, mf. B-9247, s. 85, kandydaci przyjęci na I rok studiów w roku 1938/1939, s. 1.

221Pomiędzy rokiem 1932/1933 a 1934/1935 odsetek studentów żydowskich na Uniwersytecie Jana Kazimierza spadł z 31,8% do 20,4%, na Uniwersytecie Stefana Batorego z 29,7% do 23,7%, zaś na Uniwersytecie Jagiellońskim z 25,9% do 16,6%. Na podstawie: H. Wittlinowa, Atlas szkolnictwa wyższego, s. 10–11, 50–51; Organizacja życia akademickiego. Informator, s. 22–24.

222Sejm RP, druk nr 770, Wniosek posłów z Kola Żydowskiego w sprawie okólnika wydanego przez Pana Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego odnośnie do wprowadzenia „numerus clausus” w Uczelniach Wyższych z 9 X 1923 r. Por.: D. Mycielska, Postawy polityczne profesorów wyższych uczelni w dwudziestoleciu międzywojennym, [w:] Inteligencja polska w XIX i XX wieku. Studia, t. IV, red. R. Czepulis-Rastenis, Warszawa 1985, s. 320–323.

223Numerus clausus, „Akademik” z 25 V 1923 r., s. 114.

224A. Pilch, „Rzeczpospolita akademicka”. Studenci i polityka 1918–1933, Kraków 1997, s. 262.

225K. Bartel, Przemówienie w Senacie, s. 19.

226L. Hirszfeld, Historia jednego życia, Kraków 2011, s. 522.

227AUW, Ringelblum Emanuel, RP 9070/S, karta osobowa z roku akademickiego 1922/1923, podanie o przyjęcie na Wydział Filozoficzny z 23 IV 1921 r.

228SUW 1936/1937, s. 19.

229Pisząc o trudnościach lokalowych w drugiej połowie lat 20. stwierdza on: „W tych warunkach praca wydziałów, które nie zastosowały u siebie numerus clausus, stawała się zupełnie niemożliwa”; T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski w latach 1915/16–1934/35, s. 46.

230M. Natkowska, Numerus clausus, s. 19 165.

231Centralna Biblioteka Wojskowa w Warszawie (dalej jako CBW), rękopis nr 138, Pamiętnik studenta medycyny Uniwersytetu Warszawskiego Pesacha Rajmana, wpis z 15 VI 1917 r., s. 13.

232SWL 1929/1930, s. 103.

233BUW, Gabinet Dokumentów Życia Społecznego, DU XVII P. 28 [3045], niedatowana ulotka Wzajemnej Pomocy Studentów Żydów.

234Zob. przypis 137.

235AUW, Jezernicki Icko, RP 44190/S, życiorys załączony do podania o przyjęcie na Wydział Prawa UW.

236Zob. przypis 137.

237Zob. przypis 137.

238Dane dla roku akademickiego 1934/1935 zamieszczone w Atlasie szkolnictwa wyższego wskazują na słabszą niż dwa lata wcześniej, choć wciąż przeważającą na Uniwersytecie pozycję Żydów niezasymilowanych (51,5%). H. Wittlinowa, Atlas szkolnictwa wyższego, s. 50–51.

239L. Hirszfeld, Historia jednego życia, s. 520.

240Zob. przypis 137.

241Przemawia za tym fakt, iż podobne różnice w wyborach kierunku studiów występowały pomiędzy mężczyznami i kobietami wyznania mojżeszowego również w latach 20.

242Zob. przypis 137.

243S. Szwerdszarf, Ani „alma” ani „mater”. Reportaż o studentach-Żydach, „Nasz Przegląd” z 20 X 1936 r.

244Zob. przypis 137.

245Zob. przypis 137. Podstawowe statystyki uniwersyteckie nie uwzględniały narodowości ukraińskiej i białoruskiej, ani takich języków. Studentów deklarujących je w ankietach klasyfikowano jako „innych”. Dla początku lat 30. zachowały się jednak szczegółowe zestawienia „innych”, gdzie m.in. zapisano liczby osób mówiących po ukraińsku i białorusku. Nt. studentów UW wywodzących się z mniejszości niemieckiej zob.: A. Heise, Der VDH Warschau 1926–1939, [w:] Die Vereine Deutscher Hochschüler in Polen 1922–1939, red. T. Bierschenk, Hannover 1988, s. 113–121.

Struktura społeczna studentów

246Wyliczenia własne na podstawie danych USOS. Liczba miast i ich wielkość wg stanu z 1931 r. Odsetek studentów urodzonych na wsi w roku 1934/1935 wynosił 15%. Podobnie kształtował się zapewne w całym omawianym okresie. Zob.: H. Wittlinowa, Atlas szkolnictwa wyższego, s. 30.

247W 1931 r. w miastach powyżej 100 tys. mieszkańców żyło 10,5% ogółu obywateli Polski, w miastach o wielkości od 10 tys. do 100 tys. mieszkańców – 9,9%, zaś pozostałych 79,6% – zamieszkiwało w małych miasteczkach i na wsiach. Ogólny współczynnik urbanizacji kraju wynosił wtedy 27,2%. Mały rocznik statystyczny 1939, s. 34.

248H. Wittlinowa, Atlas szkolnictwa wyższego, s. 28, 52–53. Por.: M. Pleskaczyńska, Struktura społeczna młodzieży UW w okresie międzywojennym (na podstawie danych z roku akademickiego 1934/1935), „Roczniki Uniwersytetu Warszawskiego” 2/1971, s. 46–47.

249H. Wittlinowa, Atlas szkolnictwa wyższego, s. 24–25.

250Mały rocznik statystyczny 1939, s. 31.

251H. Wittlinowa, Atlas szkolnictwa wyższego, s. 28, 52–53. Por.: M. Pleskaczyńska, Struktura społeczna młodzieży UW, s. 46–47.

252Wyliczenia na podstawie danych przytaczanych przez M. Pleskaczyńską, Struktura społeczna młodzieży UW, s. 48–51.

253R. Matuszewski, Chmury na pogodnym niebie, Warszawa 1998, s. 5.

254W. Gombrowicz, Wspomnienia polskie. Wędrówki po Argentynie, Kraków 1996, s. 152.

255AUW, Sobański Antoni, RP 12661/S, karta archiwalna z 14 X 1925 r. Por. wstęp Tomasza Szaroty do: A. Sobański, Cywil w Berlinie, Warszawa 2006, s. 6–12.

256AUW, Radziwiłł Krzysztof, RP 8676/S, życiorys dołączony do podania o przyjęcie na studia z 5 IV 1921 r.

257J. Giedroyc, Autobiografia na cztery ręce, Warszawa 1999, s. 23.

258W. Siła-Nowicki, Wspomnienia i dokumenty, t. 1, Wrocław 2002, s. 79.

259M. Kamińska, Ścieżkami wspomnień, s. 96, 118–119 (cytat).

260B. Wierzbiański, Wspomnienia warszawskie, [w:] ZET w walce o niepodległość i budowę państwa, s. 435.

261W. Gombrowicz, Wspomnienia polskie, s. 12–13.

262K. Brandys, Miesiące 1978–1981, Warszawa 1997, s. 224.

263Tamże, s. 142.

264AUW, Askenazy Regina RP 33374/S, Piasecki Bolesław RP 37500/S, Wasiutyński Wojciech RP 28598/S.

265AUW, Gombrowicz Witold RP 12083/S; W. Gombrowicz, Kronos, Kraków 2013, s. 23–26; tegoż, Wspomnienia polskie, s. 43–44.

266J. Garliński, Świat mojej pamięci, s. 208, 231.

267AUW, AcUW/RP 88, t. 2, podanie K. Zbyszewskiego z 1 III 1928 r.

268J. Śpiewak, Przyjaźnie i animozje, Warszawa 1965, s. 222.

269AUW, AcUW/RP 88, t. 1, podanie Z. Kownackiego z 16 II 1928 r.

270AUW, RP/WW 71, obliczenia własne na podstawie ogółu podań.

271Tamże.

272AUW, AcUW/RP 88, t. 1, podanie W. Chojnowskiego z 20 XI 1924 r. Podobnie zob. podania H. Chutkiewicza z 13 VI 1927 r. i H. Biernackiego z 6 XI 1924 r.

273AUW, AcUW/RP 88, t. 2, podanie A. Mackiewicza z 27 XI 1937 r.

274AUW, RP/WW 71, cytaty z podań J. Krompiewskiego, Z. Chudobińskiego i S. Tarczyńskiego; AcUW/RP 88, t. 1, zob. np. podania J. Krasuskiego z 12 XI 1919 r., R. Boszko z 12 XI 1924 r., H. Chodakow z 11 XII 1933 r.

275AUW, Begin Menachem, RP/Z 38382/S, podania Begina do władz UW z 15 VIII 1931 r., 14 X 1932 r., 10 II, 22 IV i 28 XI 1933 r., 15 IV 1935 r., 14 II, 23 VI i 31 VIII 1938 r., zobowiązanie spłaty pożyczki z 19 II 1936 r., pisma rektora UW do Begina z 28 I i 8 VII 1938 r.

276AAN, MWRiOP, mf. B-9254, pismo M. Kamińskiej do rektora UW z 5 XII 1938 r., s. 56–61, pismo rektora Antoniewicza do Urzędu Skarbowego ws. zadłużenia M. Kamińskiej z 12 XI 1938 r., s. 66.

277AUW, Wesołowski Stefan, WL 25269/S, podanie o przyjęcie na studia z załączonym życiorysem, kwestionariusz osobowy z 11 I 1933 r. Por.: S. Wesołowski, Od kabaretu do skalpela i lazaretu, Warszawa 2006, s. 14–15.

278AUW, Wesołowski Stefan, WL 25269/S, podanie z 1 XII 1936 r.

279W. Siła-Nowicki, Wspomnienia i dokumenty, t. 1, s. 80.

Studenci: źródła utrzymania, czesne, wydatki, zdrowie

280H. Wittlinowa, Atlas szkolnictwa wyższego, s. 31–33.

281Organizacja życia akademickiego. Przewodnik, Warszawa 1927, s. 12.

282Dzieje Uniwersytetu Warszawskiego s. 140–141.

283J. Kurcyusz, Sprawozdanie za rok 1931/1932. Towarzystwo „Bratnia Pomoc” Studentów Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1932, s. 214. Wśród studentek korzystających z pomocy finansowej rodzin 19% otrzymywało do 50 zł, 44% 50–100 zł, 27% 100–150 zł i 10% powyżej 150 zł. Analogiczne dane dla mężczyzn wynosiły: 42,5% do 50 zł, 17,5% 50–100 zł, 27% 100–150 zł, powyżej 150 zł 10,5%.

284AUW, RP/WW 71, wyliczenia własne na podstawie ogółu podań.

285J. Radożycki, Aby o nich nie zapomniano, s. 57–59.

286J. Śpiewak, Przyjaźnie i animozje, s. 324.

287AUW, AcUW/RP 88, t. 1, podanie S. Juszczaka z listopada 1930 r.

288J. Kurcyusz, Sprawozdanie za rok 1931/1932, s. 214.

289AUW, RP/WW 71, podanie S. Karwasa.

290Zob. np. ogłoszenia w „Kurierze Warszawskim” z 8 IX 1922 r. „Student wyższego kursu uniwersytetu, chrześcijanin, udzieli korepetycji za mieszkanie” i z 2 X 1938 r., a także w „Naszym Przeglądzie” z 5 XI 1933 r. „Za obiady przyjmie lekcje student”. Por.: A. Grupińska, 12 opowieści żydowskich, relacja A. Lamoty, s. 59.

291AUW, RP/WW 71, podanie I. Kwiatkowskiej.

292T. Manteuffel, Materiały do wspomnień 1918–1939, s. 8.

293AUW, AcUW/RP 88, t. 1, podanie I. Kozakiewiczówny z 14 XI 1924 r.

294AUW, AcUW/RP 88, t. 2, podanie studentki, brak danych osobowych i daty.

295AUW, AcUW/RP 88, t. 1, podanie W. Chojnowskiego z 20 XI 1924 r.

296AUW, AcUW/RP 88, t. 1, podanie K. Galińskiego z 15 IX 1922 r.

297O. Kossmann, Es begann in Polen, s. 81.

298J. Śpiewak, Przyjaźnie i animozje, s. 253–254.

299J. Giedroyc, Autobiografia, s. 23.

300AUW, AcUW/RP 88, t. 2, podanie W. Warkałły z 8 X 1930 r.

301AUW, AcUW/RP 88, t. 1, podania A. Dobrzańskiego z 9 XII 1928 r., J. Hewelke z 24 XI 1930 r.; tamże, t. 2, podanie Bolesława Tomaszewskiego z 30 XI 1938 r.; Organizacja życia akademickiego. Przewodnik, s. 12.

302Wydział Prawa w relacjach i wspomnieniach..., relacja S. Kotowskiego (1932–1937), s. 97–98.

303AUW, AcUW/RP 88, t. 2, podania H. Rychlewskiej z 20 XI 1924 r., M. Skolimowskiej z 25 X 1930 r.

304S. Wesołowski, Od kabaretu, s. 37–38; Dzieje Uniwersytetu Warszawskiego 1915–1959, s. 137.

305Wydział Prawa w relacjach i wspomnieniach..., relacja H. Nowogródzkiego (1924–1929), s. 48.

306W. Wasiutyński, Prawą stroną labiryntu, s. 80.

307R. Matuszewski, Chmury na pogodnym niebie, s. 34.

308Tamże, s. 38.

309AUW, AcUW/RP 88, t. 1, podanie A. Bronikowskiego z 4 V 1929 r.

310J. Kurcyusz, Sprawozdanie za rok 1931/1932, s. 170–171.

311AUW, AcUW/RP 88, t. 1, podanie S. Kotowicza z 14 XI 1924 r.

312B. Żongołłowicz, Dzienniki 1930–1936, Warszawa 2004, s. 380–381.

313J. Garliński, Świat mojej pamięci, s. 229–231.

314Dzieje Uniwersytetu Warszawskiego 1915–1939, s. 134–136.

315AUW, Goldberg Józef, 20834/S, formularz opłat studenckich.

316AUW, Berencwajg Dawid, WL 27323/S, formularz opłat studenckich.

317Rozporządzenie MWRiOP z 25 IX 1933 r. o opłatach w państwowych szkołach akademickich, „Dziennik Urzędowy MWRiOP” Nr 16 z 12 XII 1933 r., s. 678–680; AAN, MWRiOP, mf. B-9252, rozporządzenie z 6 VII 1936 r. o opłatach w państwowych szkołach akademickich, s. 74–75. Por. Dzieje Uniwersytetu Warszawskiego 1915–1939, s. 136, 262.

318SUW 1934-1935 – 1935/1936, s. 47; SUW 1937/1938, s. 62.

319AUW, Kott Jan, RP 40509/S, zobowiązanie spłaty z 12 II 1937 r.; pismo rektora J. Ujejskiego w sprawie umorzenia postępowania z 17 II 1933 r. Nt. jego aresztowania zob. też: R. Matuszewski, Chmury na pogodnym niebie, s. 33–34.

320Zob. przypis 137.

321Zob. np.: Gabinet Rękopisów BUW, nr inw. 2585, niedatowane notatki odręczne S. Pieńkowskiego.

322J. Tymiński, Pisane o zmierzchu. Wspomnienia z lat 1924–1985, Warszawa 1988, s. 8.

323J. Radożycki, Aby o nich nie zapomniano, s. 54.

324AUW, RP/WW 71, podania E. Grodzkiego i S. Tarczyńskiego; W. Siła-Nowicki, Wspomnienia i dokumenty, t. 1, s. 74; A. Grupińska, 12 opowieści żydowskich, relacja A. Lamoty, s. 59.

325AUW, RP/WW 71, podania K. Markiewicza, E. Grodzkiego.

326Organizacja życia akademickiego. Informator, s. 85–86; J. Kurcyusz, Sprawozdanie za rok 1931/1932, s. 176–177; Dzieje Uniwersytetu Warszawskiego 1915–1939, s. 146–151.

327APAN, Materiały Franciszka Czubalskiego III/144, t. 11, niedatowany raport o sytuacji w FDA, s. 3–7.

328SUW 1937/1938, s. 66.

329http://www.warszawskapraga.pl/object_route.php?object_id=155; dostęp: 6 XII 2013.

330S. Wesołowski, Od kabaretu, s. 27–28.

331AUW, RP/WW 71, podania S. Stępkowskiego, Z. Nędzusiaka, J. Krompiewskiego, J. Latały.

332Wydział Prawa w relacjach i wspomnieniach..., relacja C. Kunderewicza (1932–1939), s. 104.

333M. Skokowska-Rudolfowa, Odpowiedzialność i partnerstwo, [w:] XX lat pracy Koła Medyków S.S.S.M.U.J.P. w Warszawie 1915–1935, red. M. Pertkiewicz, Warszawa 2011, s. 216.

334Organizacja życia akademickiego. Informator, s. 116–117; J. Kurcyusz, Sprawozdanie za rok 1931/1932, s. 178–179.

335APAN, Materiały Franciszka Czubalskiego III/144, t. 11, niedatowany raport o sytuacji w FDA, s. 5–6.

336Organizacja życia akademickiego. Informator, s. 88.

337J.B. Saloni, Wspomnienie o ZNMS i o Leszku Raabe, [w:] Leszek Raabe we wspomnieniach przyjaciół, Warszawa 1963, s. 135.

338J. Kurcyusz, Sprawozdanie za rok 1931/1932, s. 181–182.

339APAN, Materiały Franciszka Czubalskiego III/144, t. 11, niedatowany raport o sytuacji w FDA, s. 9–14.

340J. Radożycki, Aby o nich nie zapomniano, s. 59.

341W. Siła-Nowicki, Wspomnienia i dokumenty, t. 1, s. 79–81.

342J. Garliński, Świat mojej pamięci, s. 227.

343APAN, Materiały Franciszka Czubalskiego III/144, t. 11, niedatowany raport o sytuacji w FDA, s. 3.

344B. Żongołłowicz, Dzienniki, s. 454.

345Tamże, s. 661.

346J. Śpiewak, Przyjaźnie i animozje, s. 247.

347S. Wiechecki, Czaszka w rondlu, czyli opowiadania sądowe, Kraków 2007, s. 145–146.

348Organizacja życia akademickiego. Informator, s. 116. Por. „Alma Mater” z 1–15 X 1937 r.

349J. Kurcyusz, Sprawozdanie za rok 1931/1932, s. 180.

350APAN, Materiały Franciszka Czubalskiego III/144, t. 11, niedatowany raport o sytuacji w FDA, s. 13–14.

351J. Radożycki, Aby o nich nie zapomniano, s. 57–59.

352J. Śpiewak, Przyjaźnie i animozje, s. 222.

353M. Skokowska-Rudolfowa, Odpowiedzialność i partnerstwo, s. 216.

354AUW, RP/WW 71, podania Z. Chudobińskiego, M. Miklasa, J. Krompiewskiego, T. Paciorkowskiego, S. Tarczyńskiego, K. Zabolickiego, S. Kowalczyka, J. Latały (cytat), M. Szkudlińskiego, O. Turka, J. Bakunińskiego, J. Maciejewskiego, Z. Nędzusiaka.

355AUW, AcUW/RP 88, t. 2, podanie M. Witkowskiego z 10 III 1928 r.; t. 1, podanie W. Kelasza z 19 XI 1924 r.

356Mały rocznik statystyczny 1939, s. 254.

357J. Garliński, Świat mojej pamięci, s. 226.

358AUW, RP/WW 71, podania S. Tarczyńskiego i R. Lipnera; J. Radożycki, Aby o nich nie zapomniano, s. 59.

359S. Wiechecki, Czaszka w rondlu, s. 30–31.

360J. Garliński, Świat mojej pamięci, s. 226.

361AUW, RP/WW 71, podania S. Tarczyńskiego i R. Lipnera.

362M. Prószyński, Sprawozdanie z działalności T-wa Bratnia Pomoc Studentów Uniwersytetu Warszawskiego. Złożył za okres 25 II 1929 – 1 II 1930 Mieczysław Prószyński, Warszawa 1930, s. 15.

363AUW, RP/WW 71, wyliczenia własne na podstawie ogółu podań. Kwotę 120 zł podaje również: AUW, AcUW/RP 88, t. 2, podanie W. Łukaszewicza z 12 XII 1933 r.

364Informator dla studentów z 1927 r. podawał zbliżone sumy: mieszkanie 20 zł, wyżywienie 50 zł, podręczniki i nauka 15 zł, ubranie 15 zł, komunikacja i inne 15 zł – razem 115 zł bez uwzględnienia opłat akademickich; Organizacja życia akademickiego. Przewodnik, s. 14.

365J. Kurcyusz, Sprawozdanie za rok 1931/1932, s. 180, 219–220; E. Kądziałkiewicz, Praca samopomocowa, [w:] XX lat pracy Koła Medyków, s. 53–56.

366SUW 1937/1938, s. 62–66.

367SUW 1936/1937, s. 34–37.

368S. Jasiński, Kilka uwag o gruźlicy i jej zwalczaniu wśród młodzieży akademickiej w Polsce, [w:] XX lat pracy Koła Medyków, s. 204.

369SUW 1937/1938, s. 72.

370M. Skokowska-Rudolfowa, Odpowiedzialność i pionierstwo, [w:] XX lat pracy Koła Medyków, s. 214–216.

371SUW 1937/1938, s. 72–75.

Specyfika studiów na Uniwersytecie Warszawskim

372T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski w latach 1915/16–1934/35, s. 7–49.

373B. Żongołłowicz, Dzienniki, s. 668.

374Statut tymczasowy Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1917, s. 3; Przepisy dla studentów Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa [1917], s. 1–18.

375K. Jaszczuk, Zmiany form studiowania w UW w okresie międzywojennym, opracowanie z 1990 r. w zbiorach AUW, s. 1–4.

376S. Wesołowski, Od kabaretu, s. 98.

377T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski w latach 1915/16 – 1934/35, s. 115.

378Zob. przypis 137.

379Intymny portret uczonych, wpis z 2 II 1923 r., s. 182.

380K. Zbyszewski, Niemcewicz od przodu i tyłu, Warszawa 1999, s. 14.

381Wyliczenia na podstawie: T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski w latach 1915/16 – 1934/35, s. 273–334; SUW 1934/1935 – 1935/1936, s. 20–21; SUW 1936/1937, s. 28; SUW 1937/1938, s. 54–55.

382Na podstawie danych USOS.

383H. Wittlinowa, Atlas szkolnictwa wyższego, s. 2–3.

384J. Giedroyc, Autobiografia, s. 23.

385SWP 1927/1928, s. 31.

386T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski w latach 1915/16 – 1934/35, s. 95–96. Por. np.: Spis wykładów na rok akademicki 1938–1939, Warszawa 1938, s. 6.

387J. Garliński, Świat mojej pamięci, s. 204.

388H. Wittlinowa, Atlas szkolnictwa wyższego, s. 2–3.

389J. Tymiński, Pisane o zmierzchu, s. 30.

390Wydział Prawa w relacjach i wspomnieniach..., relacje W. Szyszkowskiego (1924–1927), H. Nowogródzkiego (1924–1929), C. Kunderewicza (1932–1939), s. 16, 43–44, 103.

391T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski w latach 1915/16 – 1934/35, s. 89–93.

392W. Wasiutyński, Prawą stroną labiryntu, Gdańsk 1996, s. 80.

393J. Giedroyc, Autobiografia, s. 23–24.

394J. Tymiński, Pisane o zmierzchu, s. 32–33.

395Tamże, s. 33–34.

396R. Matuszewski, Chmury na pogodnym niebie, s. 7.

397Wydział Prawa w relacjach i wspomnieniach..., relacje H. Nowogródzkiego (1924–1929), K. Brzoski (1925–1929), Z. Gawrońskiej-Wasilkowskiej (1930–1939), s. 46, 54, 58.

398SUW 1937/1938, s. 17.

399SWP 1927/1928, s. 32–34.

400K. Jaszczuk, Zmiany form studiowania w UW, s. 2.

401Na podstawie danych USOS.

402Zob. przypis 137.

403AUW, RP/WL 1, Sprawozdanie dziekana Wydziału Lekarskiego UW za rok akademicki 1925/1926, maszynopis, s. 1, 13 (cytat).

404Tamże, s. 13–14.

405AUW, RP/WL 2, Sprawozdanie dziekana Wydziału Lekarskiego UW za rok akademicki 1926/1927, maszynopis, s. 13–14; SWL 1928/1929, s. 18–19; SWL s. 51; SWL 1930/1931, s. 58; SWL 1931/1932, s. 45; SWL 1932/1933, s. 34; SWL 1933/1934, s. 58; SWL 1934/1935, s. 64–65; SWL 1935/1936, s. 86; SWL 1936/1937, s. 11; SWL 1937/1938, s. 94–95.

406AUW, RP/WL 2, wnioski z wstępnych egzaminów kwalifikacyjnych, notatka dziekana J. Mazurkiewicza z 1 VII 1927 r.

407SWL 1929/1930, s. 51.

408Powołując się na znajomości na Wydziale Lekarskim oszuści proponowali za kilka tysięcy złotych „załatwienie” egzaminu, a następnie nic w tym kierunku nie robili. Gdy student został przypadkowo przyjęty, „mówili, że to na skutek ich starań, gdy zaś kandydat nie był przyjęty, oświadczali, że sprawy nie udało się załatwić, a pieniądze zwracali zatrzymując drobną część, rzekomo wydaną na bezskuteczne starania”. Afera z przyjmowaniem studentów na wydział lekarski, „Nasz Przegląd” z 19 X 1933 r. Śledztwo w tej sprawie prowadziła na Wydziale Lekarskim prokuratura. Zob. AUW RP/WL 26, pisma wiceprokuratora Sądu Okręgowego w Warszawie J. Firstenberga do władz UW z 1 IX i 31 XII 1932 r. oraz 5 X 1933 r.

409SWL 1929/1930, s. 52.

410AUW, RP/WL 2, pismo dziekana Konopackiego do MWRiOP z 17 X 1927 r.

411AUW, RP/WL 2, lista kandydatów do egzaminu wstępnego kwalifikacyjnego na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Warszawskiego 1927/1928 i lista kandydatów przyjętych na I rok medycyny 1927/1928.

412Tamże.

413AUW, RP/WL 2, Sprawozdanie dziekana Wydziału Lekarskiego UW za rok akademicki 1926/1927, maszynopis, s. 14; SWL s. 51.

414AUW, RP/WL 2, pismo dziekana Konopackiego do MWRiOP z 17 X 1927 r.

415Zob. przypis 405.

416Na podstawie danych USOS.

417AUW, RP/WL 1, sprawozdanie dziekana Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Warszawskiego za rok akademicki 1925/1926, s. 13; AUW, RP/WL 2, Sprawozdanie dziekana Wydziału Lekarskiego UW za rok akademicki 1926/1927, maszynopis, s. 14; SWL 1936/1937, s. 12.

418AUW, RP/WL 4, lista podań o przyjęcie na Wydział Lekarski z 8 X 1930 r.

419AUW, RP/WL 6, listy podań o przyjęcie na Wydział Lekarski z 30 IX 1933 r.

420AUW, AcUW/RP 66, wykaz dyplomów nostryfikowanych na UW w roku akademickim 1938/1939; AUW, RP/WL 1, sprawozdanie dziekana Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Warszawskiego za rok akademicki 1925/1926, s. 10; RP/WL/2, protokoły z posiedzeń Komisji Nostryfikacyjnej WL z 24 II, 24 VI i 3 XI 1927 r.; SWL 1928/1929, s. 19; SWL 1929/1930, s. 48–49; SWL 1932/1933, s. 34.

421AUW, RP/WL 3, pismo dziekana Wydziału Lekarskiego z 23 IX 1925 r.

422AUW, RP/WL 3, pismo dziekana Wydziału Lekarskiego do MWRiOP z 19 II 1926 r.

423Podobne poglądy pojawiały się w całym ówczesnym środowisku medycznym. Zob.: B. Poznańska, Środowisko lekarskie II Rzeczpospolitej, s. 236–237.

424AUW, RP/WL 8, protokół posiedzenia Rady Wydziału Lekarskiego z 28 VI 1938 r.

425AUW, RP/WL 11, rozporządzenie MWRiOP z 16 III 1928 r. ws. organizacji studiów lekarskich, s. 1–9.

426SWL 1929/1930 s. 49–50; SWL 1936/1937, s. 92–93.

427Łowicki Judym. Pamiętniki doktora Stanisława Rotstada oraz wspomnienia przyjaciół, red. H. Dusińska i J. Kapuścik, Warszawa 1998, s. 31.

428Tamże, s. 30.

429E.S. Łazowski, Prywatna wojna. Wspomnienia lekarza-żołnierza 1933–1944, Warszawa 1993, s. 23–24.

430Tamże, s. 68–69.

431SWL 1932/1933, s. 27; SWL 1935/1936, s. 36–41.

432S. Wesołowski, Od kabaretu, s. 28. Podobnie: E.S. Łazowski, Prywatna wojna, s. 30; I. Koprowska, O moim życiu i medycynie, s. 64.

433E.S. Łazowski, Prywatna wojna, s. 30.

434Rozmowa z Ignacym Adamczewskim, [w:] Fizycy wspominają, s. 13; Rozmowa z Tadeuszem Skalińskim, tamże, s. 384–385.

435Na podstawie danych USOS.

436Spis wykładów na rok akademicki 1936–1937, Warszawa 1936, s. 3–4; Spis wykładów na rok akademicki 1937–1938, Warszawa 1937, s. 5–6.

437Zob. przypis 137.

438T. Manteuffel, Materiały do wspomnień 1918–1939, s. 8–9.

439T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski w latach 1915/16 – 1934/35, s. 161–163.

440SWHUM 1927/1928, s. 80–81.

441AUW, Jabłoński Henryk, KEM 2081, protokoły egzaminów z 10 I i 20 VI 1929 r., 11 I 1930 r., 11 i 16 I oraz 26 VI 1931 r., dyplom magistra filozofii z 30 VI 1931 r.

442SWHUM 1927/1928, s. 10.

443Tamże, s. 81.

444Tamże, s. 178. Por.: A. Gieysztor, Środowisko historyczne Warszawy w okresie międzywojennym, s. 95.

445SWHUM 1933/1934, s. 9.

446Wydział Prawa w relacjach i wspomnieniach..., relacja Z. Kolankowskiego (1931–1939), s. 86.

447K. Zbyszewski, Niemcewicz od przodu i tyłu, s. 59.

448Tamże, s. 13.

449K. Kuratowski, Notatki do autobiografii, Warszawa 1981, s. 60–67.

450Rozmowa z Tadeuszem Skalińskim, [w:] Fizycy wspominają, s. 386.

451Rozmowa z Leonardem Sosnowskim, [w:] Fizycy wspominają, s. 417.

452Gabinet Rękopisów BUW, nr inw. 2604, t. 3, niedatowane wspomnienia Marii Pieńkowskiej, spisane po śmierci męża w 1953 r., s. 6–7.

453Tamże, s. 8–13. Podobnie zob.: Fragmenty rozmowy z Władysławem Kapuścińskim, [w:] Fizycy wspominają, s. 211; Rozmowy z Arkadiuszem Piekarą, tamże, s. 346.

454A.K. Wróblewski, Zarys dziejów uniwersyteckiego ośrodka fizyki na Hożej, [w:] 75 lat fizyki na Hożej, red. M. Kicińska-Habior, A.K. Wróblewski, Warszawa 1996, s. 10–13.

455SWHUM 1927/1928, s. 51.

456Gabinet Rękopisów BUW, nr inw. 4281, ankiety z zajęć W. Kuli z listopada 1937 r.

457A. Gieysztor, Środowisko historyczne Warszawy, s. 99; Rozmowa z Tadeuszem Skalińskim, [w:] Fizycy wspominają, s. 389.

458Zob. np. Fragmenty rozmowy z Władysławem Kapuścińskim, [w:] Fizycy wspominają, s. 207.

459T. Manteuffel, Materiały do wspomnień 1918–1939, s. 23.

460K. Brandys, Miesiące 1978–1981, s. 32.

461SWHUM 1927/1928, s. 31.

462A. Gieysztor, Środowisko historyczne Warszawy, s. 100.

463J. Pajewski, Przeszłość z bliska, s. 69.

464J. Giedroyc, Autobiografia, s. 23.

465J. Tymiński, Pisane o zmierzchu, s. 37; E. Jarra, Wspomnienia o Uniwersytecie Warszawskim 1915–1939, Londyn 1972, s. 28–29.

466Wydział Prawa w relacjach i wspomnieniach..., relacje K. Brzoski (1925–1929), Z. Kolankowskiego (1931–1939), s. 53 (cytat), 84–85

467J. Rosen-Przeworska, Moje uniwerki, s. 143.

468E.S. Łazowski, Prywatna wojna, s. 31.

469Wydział Prawa w relacjach i wspomnieniach..., relacja C. Kunderewicza (1932–1939), s. 105.

470Tamże, relacja W. Rostockiego (1937–1939), s. 148.

471AAN, MWRiOP, mf. B-9261, zestawienia praktyk studenckich w latach 1932/1933–1937/1938 i praktyk niewykorzystanych w roku 1936/1937 i 1937/1938, s. 18, 35–38.

472AAN, MWRiOP, mf. B-9261, zestawienie zagranicznych praktyk studenckich w roku 1937/1938, s. 46–47.

473R. Matuszewski, Chmury na pogodnym niebie, s. 74–85·

474S. Wesołowski, Od kabaretu, s. 114–121.

475Mały rocznik statystyczny 1939, s. 258–259.

476SWHUM 1929/1930, s. 13–14; SWHUM 1931/1932 s. 17; SWHUM 1932/1933, s. 13, SWHUM 1933/1934, s. 16; SWHUM 1934/1935, s. 12; SWHUM 1935/1936, s. 13–14. Był to lektoraty z języków: norweskiego, szwedzkiego, duńskiego, rumuńskiego, włoskiego, greki, rosyjskiego, węgierskiego, bułgarskiego, angielskiego, hiszpańskiego, łaciny, francuskiego, niemieckiego i czeskiego. Później uruchomiono również zajęcia z estońskiego, serbsko-chorwackiego, serbsko-łużyckiego, litewskiego, arabskiego, ormiańskiego, japońskiego oraz języków nowoindyjskich.

477Gabinet Rękopisów BUW, nr inw. 294, t. 5, notatka z I Ogólnopolskiego Zjazdu Kół Neofilologicznych w Warszawie 7–8 XII 1930 r.

478R. Matuszewski, Chmury na pogodnym niebie, s. 72–73.

479Gabinet Rękopisów BUW, nr inw. 3810, Wojciech Stopczyk, Uniwersytet Warszawski i Legia Akademicka. Wspomnienia, s. 25.

480R. Matuszewski, Chmury na pogodnym niebie, s. 73–74; I. Koprowska, O moim życiu i medycynie, s. 69–70; AUW, AcUW/RP 88, t. 1, podanie S. Brzezińskiego z 16 X 1935 r.

481AAN, MWRiOP, mf. B-9257, s. 85, pismo naczelnika Legii Akademickich płk Tomaszewskiego z 10 V 1938 r. wraz z załączonym referatem.

482SUW 1937/1938, s. 79–80.

483AAN, MWRiOP, mf. B-9257, s. 2–24, wytyczne ministra spraw wojskowych z 15 I 1938 r. Por.: AUW, RP/WHum 155, pismo kierownika przeszkolenia OPLG do dziekana Wydziału Humanistycznego z 15 VII 1938 r.; SUW 1937/1938, s. 76–77.

484AAN, MWRiOP, mf. B-9257, s. 54, pismo delegata ministra spraw wojskowych przy MWRiOP płk. Różyckiego z 26 I 1938 r.; SUW 1937/1938, s. 76.

Życie społeczne i towarzyskie studentów, obyczajowość, rozrywki

485T. Bielecki, W szkole Dmowskiego, Gdańsk 2000, s. 258.

486AUW, AcUW RP/23, zarządzenie rektora W. Antoniewicza z 5 X 1937 r.

487Organizacja życia akademickiego. Informator, s. 90.

488I. Krzywicka, Wyznania gorszycielki, Warszawa 1995, s. 81–82.

489J. Kurcyusz, Sprawozdanie za rok 1931/1932, s. 182–183.

490Tamże, s. 21–25.

491J. Sas-Wisłocki, Akademicki kodeks honorowy, Warszawa 1934, s. 17.

492K. Brandys, Miesiące 1978–1981, s. 219; W. Bayer, Koło Prawników studentów Uniwersytetu Warszawskiego 1916–1939, [w:] Wydział Prawa w relacjach i wspomnieniach..., s. 192.

493M. Natkowska, Numerus clausus, s. 155–156.

494J. Radożycki, Aby o nich nie zapomniano, s. 16–17.

495APAN, Materiały Franciszka Czubalskiego III.144, t. 55, niedatowana ulotka ONR, s. 11.

496M. Kula, Autoportret rodziny X. Fragment żydowskiej Warszawy lat międzywojennych, Warszawa 2007, s. 419–422.

497Dzieje Uniwersytetu Warszawskiego 19151939, s. 173, 197–199. Por.: P. Tomaszewski, Polskie korporacje akademickie w latach 1918–1939. Struktura, myśl polityczna, działalność, Toruń 2011, s. 445–451.

498P. Tomaszewski, Polskie korporacje akademickie, s. 454–455.

499J. Giedroyc, Autobiografia, s. 24.

500O. Kossmann, Es begann in Polen, s. 73, 86.

501T. Żukowska, Na skraju dwóch światów... Wspomnienia 1939–1953, Warszawa 2000, s. 76–77.

502P. Tomaszewski, Polskie korporacje akademickie, s. 462–463; A. Heise, Der VDH Warschau 1926–1939, s. 114–120.

503Wydział Prawa w relacjach i wspomnieniach..., relacja S. Kotowskiego (1932–1937), s. 98. Podobnie: Cz. Bobrowski, Wspomnienia ze stulecia, Lublin 1985, s. 34.

504Zob. np. S. Wesołowski, Od kabaretu, s. 28–29; J. Śpiewak, Przyjaźnie i animozje, s. 306, 324.

505W.J. Muszyński, Duch młodych. Organizacja Polska i Obóz Narodowo-Radykalny w latach 1934–1944. Od studenckiej rewolty do konspiracji niepodległościowej, Warszawa 2011, s. 21.

506J. Tymiński, Pisane o zmierzchu, s. 34.

507R. Matuszewski, Chmury na pogodnym niebie, s. 14–17; E.S. Łazowski, Prywatna wojna, s. 22.

508R. Matuszewski, Chmury na pogodnym niebie, s. 38; Wydział Prawa w relacjach i wspomnieniach. , relacje Z. Zdrójkowskiego (1935–1942), W. Rostockiego (1937–1939), s. 135, 151.

509Organizacja życia akademickiego. Informator, s. 72–73. Por. Dzieje Uniwersytetu Warszawskiego 1915–1939, s. 160–161; J. Rakowski, ZET akademicki w latach 1918–1927, s. 352.

510W. Wasiutyński, Prawą stroną labiryntu, s. 84.

511Wydział Prawa w relacjach i wspomnieniach..., relacja W. Szyszkowskiego (1924–1927), s. 32.

512Zob. np. W. Leopold, Wspomnienia, maszynopis w posiadaniu autora, s. 11–12. Dziękuję dr. Januszowi Marszalcowi i Waldemarowi Stopczyńskiemu za jego udostępnienie.

513A. Grupińska, 12 opowieści żydowskich, relacja Anny Lamoty, s. 59.

514Organizacja życia akademickiego. Informator, s. 95–96; Dzieje Uniwersytetu Warszawskiego, s. 169–173.

515J. Sas-Wisłocki, Akademicki kodeks honorowy, s. 10–14, 19–20.

516P. Tomaszewski, Polskie korporacje akademickie, s. 50–62.

517W. Wasiutyński, Prawą stroną labiryntu, s. 84–85.

518Wydział Prawa w rełacjach i wspomnieniach..., relacja L. Kos-Rabcewicza-Zubkowskiego (1932–1936), s. 110.

519Dzieje Uniwersytetu Warszawskiego, s. 172.

520http://aquilonia.pl/index.php/o-nas/historia.html; dostęp: 25 X 2013.

521L. Krzywicki, Wspomnienia, t. III, Warszawa 1959, s. 298–300.

522J. Giedroyc, Autobiografia, s. 24.

523W.J. Muszyński, Duch młodych, s. 25–29.

524SUW 1937/1938, s. 59, 81. Zaliczały się do nich: Koło Medyków, Prawników, Medyków Weterynaryjnych, Chemików, Farmaceutów, Historyków, Przyrodników, Klasyków, Polonistów, Historyków Sztuki, Archeologów Klasycznych, Prehistoryków, Geografów, Etnografów, Socjologii Pozytywnej, Językoznawcze, Slawistów, Anglistów, Pedagogiczne, Romanistów, Teologiczne (katolickie), Teologów Ewangelików, Teologów Prawosławnych, Orientalistów, Prawników Żydów, Przyrodników Żydów, Chemików Żydów, Farmaceutów Żydów, Stowarzyszenie Medyków Żydów oraz Akademickie Koło Krajoznawcze.

525Organizacja życia akademickiego. Informator, s. 70–71, 94–95.

526Dzieje Uniwersytetu Warszawskiego, s. 194–195; J. Rosen-Przeworska, Moje uniwerki, s. 140–141; O. Kossmann, Es begann in Polen, s. 83; Próba ustanowienia paragrafu aryjskiego w Kole Historyków została z trudem udaremniona w 1934 r. Zob.: T. Jabłoński, Młodość mego pokolenia, s. 305–306.

527W. Szczuciński, Członkowie Koła Medyków w ubiegłym dwudziestoleciu, [w:] XX lat pracy Koła Medyków, s. 41–42.

528R. Matuszewski, Chmury na pogodnym niebie, s. 29–34 (cytat s. 29).

529W. Wasiutyński, Prawą stroną labiryntu, s. 84.

530Organizacja życia akademickiego. Informator, s. 79. Por.: M. Natkowska, Numerus cłausus, s. 69.

531R. Matuszewski, Chmury na pogodnym niebie, s. 35, 102. Por. Statut Koła Prawników UW z 1924 r.; W. Bayer, Koło Prawników, s. 192.

532K. Bartel, Przemówienie w Senacie, s. 7.

533Mały rocznik statystyczny 1939, s. 348.

534J. Garliński, Świat mojej pamięci, s. 208. Por. też: R. Matuszewski, Chmury na pogodnym niebie, s. 25–26.

535J. Kurcyusz, Sprawozdanie za rok 1931/32, s. 172–173.

536„Akademicki Przegląd Sportowy” z 1 V 1933 r., s. 2; 15 VI 1933 r., s. 3. Por.: J. Garliński, Świat mojej pamięci, s. 207–208; R. Matuszewski, Chmury na pogodnym niebie, s. 59, 105–106; E.S. Łazowski, Prywatna wojna, s. 38–40, 52–54, 62; S. Wesołowski, Od kabaretu, s. 62–63, 103.

537M. Pertkiewicz, Od Sekcji W.F. do Referatu Obozów i W.F., [w:] XX lat pracy Koła Medyków, s. 65.

538T. Katelbach, Spowiedź pokolenia, Gdańsk 2001, s. 64.

539J. Śpiewak, Przyjaźnie i animozje, s. 307.

540J. Tymiński, Pisane o zmierzchu, s. 43.

541W. Wasiutyński, Prawą stroną labiryntu, s. 80.

542S. Wesołowski, Od kabaretu, s. 24–25.

543I. Krzywicka, Wyznania gorszycielki, s. 96–97.

544Wydział Prawa w rełacjach i wspomnieniach..., relacja J. Krośnickiego (1935–1939), s. 133.

545R. Matuszewski, Chmury na pogodnym niebie, s. 36.

546S. Wesołowski, Życie towarzyskie na medycynie, [w:] XX lat pracy Kola Medyków, s. 66–72; tegoż, Od kabaretu, s. 29, 49, 252; E.S. Łazowski, Prywatna wojna, s. 42.

547W. Borowy, Dzienniki, wpis z 28 I 1924 r.

548S. Wesołowski, Od kabaretu, s. 44.

549Tamże, s. 49–59, 62–63, 252–259; tegoż, Życie towarzyskie, s. 66–72.

550Wydział Prawa w relacjach i wspomnieniach..., relacja L. Kos-Rabcewicza-Zubkowskiego (1932–1936), s. 110–111.

551J. Pajewski, Przeszłość z bliska, s. 101–102.

552J. Rosen-Przeworska, Moje uniwerki, s. 137–138.

553L. Hirszfeld, Historia jednego życia, s. 156.

554E.S. Łazowski, Prywatna wojna, s. 25.

555J. Pajewski, Przeszłość z bliska, s. 62–63.

556E.S. Łazowski, Prywatna wojna, s. 41; R. Matuszewski, Chmury na pogodnym niebie, s. 11.

557J. Rosen-Przeworska, Moje uniwerki, s. 140–141; O. Kossmann, Es begann in Polen, s. 83.

558W. Gombrowicz, Wspomnienia polskie, s. 144.

559R. Matuszewski, Chmury na pogodnym niebie, s. 12.

560W. Broniewski, Pamiętnik 1918–1922, Warszawa 1987, wpis z 4 XII 1921 r., s. 272.

561J. Rosen-Przeworska, Moje uniwerki, s. 140.

562CBW, rękopis nr 138, Pamiętnik studenta medycyny..., wpisy z 17 VII i 16 VIII 1918 r., s. 158, 183–184.

563I. Krzywicka, Wyznania gorszycielki, s. 85–90, 102–104 (cytat), 131–132.

564M. Kamińska, Ścieżkami wspomnień, s. 134.

565W. Broniewski, Pamiętnik, wpis z 13 II 1919 r., s. 76.

566W. Gombrowicz, Wspomnienia polskie, s. 142.

567Zob. np. „Nasz Przegląd” z 17 III 1933 r.; Tajemnica pokoju Nr. 402 w Domu Akademickim, „Nasz Przegląd” z 31 VIII 1931 r.

568R. Matuszewski, Chmury na pogodnym niebie, s. 10–12.

569Intymny portret uczonych, list z 24 VI 1922 r., s. 106.

570I. Krzywicka, Wyznania gorszycielki, s. 133; E.S. Łazowski, Prywatna wojna, s. 57–62. Podobnie zob.: R. Matuszewski, Chmury na pogodnym niebie, s. 104–105.

571SUW 1937/1938, s. 69–73.

572„Biuletyn” [Centrali Akademickich Bratnich Pomocy] z maja 1930 r., s. 2.

573I. Krzywicka, Wyznania gorszycielki, s. 104–105.

574I. Koprowska, O moim życiu i medycynie, s. 74–79.

575Tamże, s. 81.

576AUW, AcUW/RP 101, matrykuła za lata 1929–1930.

577E. Jarra, Wspomnienia, s. 30–31.

578J. Garliński, Świat mojej pamięci, s. 219–220.

579T. Żukowska, Na skraju dwóch światów, s. 21.

580I. Koprowska, O moim życiu i medycynie, s. 79–85; I. Krzywicka, Wyznania gorszycielki, s. 143–144.

581J. Rosen-Przeworska, Moje uniwerki, s. 147; Z. Podkowińska, Fragmenty pamiętnika, [w:] Dzieje archeologii na Uniwersytecie Warszawskim, s. 121. Por. np.: Wydział Prawa w relacjach i wspomnieniach..., relacja Z. Zdrójkowskiego (1935–1942), s. 139.

Kultura polityczna Uniwersytetu Warszawskiego

582O. Kossmann, Es begann in Polen, s. 72–73.

583D. Mycielska, Postawy polityczne profesorów, s. 297–302; Dzieje Uniwersytetu Warszawskiego, s. 127.

584SUW 1937/1938, s. 81.

585Dzieje Uniwersytetu Warszawskiego, s. 186–192. Działalność poszczególnych ugrupowań na terenie szkół wyższych omawia szczegółowo A. Pilch, „Rzeczpospolita akademicka”.

586T. Katelbach, Spowiedź pokolenia, s. 65.

587APAN, Materiały Franciszka Czubalskiego III.144, t. 55, niedatowana ulotka Sekcji Akademickiej Stronnictwa Narodowego, s. 91.

588W. Wasiutyński, Prawą stroną labiryntu, s. 82.

589Tamże, s. 88.

590Wydział Prawa w relacjach i wspomnieniach..., relacja W. Szyszkowskiego (1924–1927), s. 26; E. Jarra, Wspomnienia, s. 21–22.

591APAN, Materiały Kazimierza Bassalika III.75, t. 6, list S. Krupko do K. Bassalika z 9 VI 1924 r.

592J. Sas-Wisłocki, Akademicki kodeks honorowy, s. 13, 67–76.

593W. Gombrowicz, Wspomnienia polskie, s. 159.

594APAN, Materiały Tadeusza Manteuffla III.192, t. 136, uchwała Sądu Honorowego Oficerów Sztabowych przy Ministerstwie Spraw Wojskowych z 22 II 1924 r. wraz z załączonymi materiałami.

595W. Borowy, Dzienniki, wpisy z 23–24 III i 3 VII 1927 r.

596W. Gombrowicz, Wspomnienia polskie, s. 160.

597B. Żongołłowicz, Dzienniki, s. 122–123, 244–245.

598St. P., U źródeł ekscesów i zajść, „Alma Mater” z 18–31 X 1937 r.

599W co wierzymy i o co walczymy, „Akademik” z 1–15 VI 1938 r.

600L. Krzywicki, Wspomnienia, t. III, s. 290.

601T. Manteuffel, Materiały do wspomnień 1918–1939, s. 14.

602W. Gombrowicz, Wspomnienia polskie, s. 22–24.

603AUW, Broniewski Władysław, RP/4366/S, karta osobowa z 30 X 1918 r. wraz z życiorysem i podaniem o wznowienie z 9 X 1921 r.

604M. Kamińska, Ścieżkami wspomnień, s. 217–218.

605T. Jabłoński, Młodość mego pokolenia, s. 315–319. Por.: A. Chojnowski, Wpływy komunistyczne na Uniwersytecie Warszawskim w latach 1918–1939, [w:] Komuniści w międzywojennej Warszawie, red. E. Kowalczyk, Warszawa 2014, s. 219–221.

606Z. Podkowińska, Moje wspomnienia o Ludwiku Sawickim, s. 38–40, 44–50.

607B. Wierzbiański, Wspomnienia warszawskie, s. 434.

608D. Mycielska, Postawy polityczne profesorów, s. 296–297.

609Organizacja życia akademickiego. Informator, s. 79. Por. L. Krzywicki, Wspomnienia, t. III, s. 288.

610APAN, Materiały Franciszka Czubalskiego III.144, t. 55, niedatowana ulotka Sekcji Akademickiej Stronnictwa Narodowego, s. 91.

611P. Tomaszewski, Polskie korporacje akademickie, s. 378–383.

612E. S. Łazowski, Prywatna wojna, s. 56.

613„Głos akademicki” z 25 XI 1931 r.

614K. Brandys, Miesiące 1978–1981, s. 217.

615Ant. Sem., Zaraza, „Akademik” z 5 III 1923 r., s. 1.

616J. Sas-Wisłocki, Akademicki kodeks honorowy, s. 17–18.

617S. Rudnicki, Obóz Narodowo Radykalny. Geneza i działalność, Warszawa 1985, s. 308. Przeciwnego zdania jest W.J. Muszyński, który utrzymuje: „Antyżydowskość narodowców nie wynikała z pogardy rasistowskiej i ślepej nienawiści, lecz jej źródłem były kwestie ekonomiczne, społeczne i polityczne. Prowadzący politykę antyżydowską ONR konsekwentnie stał na straży wartości chrześcijańskich, odcinał się od jakichkolwiek związków z ideologią rasistowską, traktującą Żydów jako rasę niższą”; W.J. Muszyński, Duch młodych, s. 197.

618M. Szpakowska, „Wiadomości Literackie” prawie dla wszystkich, Warszawa 2012, s. 238–241.

619Z.A. Michalski, Przez okopy, t. I, s. 216, 219, 254, 257–258.

620R. Matuszewski, Chmury na pogodnym niebie, s. 35, 102.

621CBW, rękopis nr 138, Pamiętnik studenta medycyny Uniwersytetu Warszawskiego Pesacha Rajmana, wpis z 22 V 1917 r., s. 4–6.

622W. Broniewski, Pamiętnik, s. 41.

623Intymny portret uczonych, list z 19 XII 1922 r., s. 157–158.

624M. Rutkowska-Kurcyuszowa, Kamyki Dawida. Wspomnienia, Katowice 2005, s. 44–45.

625Wydział Prawa w relacjach i wspomnieniach..., relacja H. Pielińskiego (1934–1938), s. 121.

626Tamże, relacja Z. Zdrójkowskiego (1935–1942), s. 140.

627L. Krzywicki, Wspomnienia, t. III, s. 318.

628W. Siła-Nowicki, Wspomnienia i dokumenty, t. I, s. 69.

629M. Natkowska, Numerus clausus, s. 130–131.

630J. Barański, Lata młodości i walki, London [1983], s. 55–56.

631L. Krzywicki, Wspomnienia, t. III, s. 310.

632M. Natkowska, Numerus clausus, s. 79–82, 102.

633B. Żongołłowicz, Dzienniki, s. 245, 252.

634SUW 1936/1937, s. 39–40.

635AUW, AcUW/RP 19, notatka audytora D. Teleżyńskiego z 8 VIII 1939 r., s. 4.

636AUW, AcUW/RP 112, sprawozdanie audytora D. Teleżyńskiego z 4 VIII 1939 r.

637M. Kula, Sprawa docenta Rajchmana, dok. V, list studentki B. Tokarskiej do A. Rajchmana z 4 XI 1936 r., [w:] Rozdział wspólnej historii. Studia z dziejów Żydów w Polsce ofiarowane profesorowi Jerzemu Tomaszewskiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, Warszawa 2001, s. 233–236.

638Tamże, dok. VI, list T. Kotarbińskiego do A. Rajchmana z 7 XI 1936 r., s. 236–238.

639L. Hirszfeld, Historia jednego życia, s. 253.

640AUW, Asterblum Cywja, RP 48277/S, odpisy decyzji rektora S. Pieńkowskiego z 8 II 1936 r. o zawieszeniu w prawach studenta i orzeczenia Komisji Dyscyplinarnej dla Studentów UJP z 28 IV 1939 r. Por. Studentka prawa oskarżona o zelżenie narodu polskiego, „Nasz Przegląd” z 17 X 1936 r.

641M. Kula, Sprawa docenta Rajchmana, dok. I, pismo rektora W. Antoniewicza do A. Rajchmana z 5 XI 1936 r.; dok. II, pismo A. Rajmana do L. Berensona z 15 XI 1936 r., s. 226–231.

642AUW, AcUW RP/23, zarządzenie rektora W. Antoniewicza z 5 X 1937 r.

643SUW 1937/1938, s. 8.

644Zob. np. AUW, AcUW RP/69, list otwarty prof. T. Kotarbińskiego, Z. Szymanowskiego i S. Czarnowskiego z 30 I 1936 r.

645M. Natkowska, Numerus clausus, s. 167.

646L. Hirszfeld, Historia jednego życia, s. 252.

647Rozmowa z Tadeuszem Skalińskim, [w:] Fizycy wspominają, s. 391.

648M. Natkowska, Numerus clausus, s. 147–149.

649A. Gieysztor, Środowisko historyczne Warszawy, s. 101.

650A. Grupińska, 12 opowieści żydowskich, relacja A. Lamoty, s. 59.

651W. Borowy, Dzienniki, wpis z 6 XII 1938 r.

652Na froncie akademickim. Prof. Kotarbiński wykłada stojąc, „Nasz Przegląd” z 29 X 1937 r.; Zajścia antyżydowskie na Uniwersytecie J. P. w Warszawie, „Nasz Przegląd” z 6 XI 1937 r.; Wczorajsze zajścia na Uniwersytecie J.P. w Warszawie, „Nasz Przegląd” z 19 XI 1937 r.; Prof. Michałowicz – obywatel na posterunku, „Nasz Przegląd” z 24 XI 1937 r. Por. M. Natkowska, Numerus clausus, s. 148–149.

653D. Mycielska, Postawy polityczne profesorów, s. 328–329.

654Z. Dymecki, Wieczny wstyd prof. Michałowicza, „Alma Mater” z 1–15 XI 1937 r.

655S. Boczyński, Panom Profesorom ku rozwadze, „Alma Mater” z 1–15 XII 1937 r.

656AUW, AcUW/RP 77, pismo R. Rybarskiego do rektora W. Antoniewicza z 4 III 1938 r. wraz z odpowiedzią z 10 III 1938 r.

657M. Natkowska, Numerus clausus, s. 150–151.

658S. Rudnicki, Obóz Narodowo Radykalny, s. 305.

659SUW 1937/1938, s. 102; L. Hirszfeld, Historia jednego życia, s. 253–254.

660AUW, RP/WL 2, Odpis pisma Żydowskiego Stowarzyszenia Medyków UW do Rady Wydziału Lekarskiego z 4 II 1927 r., protokoły posiedzeń komisji Rady Wydziału z 5, 8, 11 i 17 II 1927 r. wraz z załączonymi odpisami listów E. Lotha do J. Modrakowskiego z 10 i 11 II 1927 r. oraz jego niedatowanym oświadczeniem.

661BUW, Gabinet Dokumentów Życia Społecznego, nr inw. 5/1228, niepodpisana ulotka z 30 X 1931 r.

662Tamże, nr inw. 5/1227, niepodpisana ulotka z 3 XI 1931 r.

663APAN, Materiały Franciszka Czubalskiego III/144, t. 18, protokół zebrania Zakładu Medycyny Sądowej z 19 I 1933 r. wraz z załącznikami, s. 16–19.

664A. Śródka, Odrodzony Uniwersytet Warszawski, [w:] Dzieje nauczania medycyny i farmacji w Warszawie (17891950), red. M. Łyskanowski, A. Stapiński, A. Śródka, Warszawa 1990, s. 269–271. Biogram Lotha na stronie internetowej poświęconej lekarzom Powstania Warszawskiego zawiera kuriozalne zdanie: „Jesienią 1938 r. kierował wyprawą naukową do Ugandy, skąd przywiózł bogatą kolekcję małp i czaszek Murzynów”; http://lekarzepowstania.pl/tajne-studia-medyczne/wykladowcy/profesor-edward-loth-1884–1944/; dostęp: 18 IV 2014.

665D. Mycielska, Postawy polityczne profesorów, s. 329.

666M. Kridl, Przypomnienie starych i prostych prawd, „Wiadomości Literackie” nr 45 z 31 X 1937 r.

667W. Borowy, Dzienniki, wpisy z 20 VI 1925 r., 17 VI 1926 r., 22 V i 3 XII 1938 r.

668M. Szpakowska, „Wiadomości Literackie” prawie dla wszystkich, s. 85–86.

669Wydział Prawa w relacjach i wspomnieniach..., relacja A. Stelmacha (1931–1935), s. 67.

670A. Hertz, Wyznania starego człowieka, Warszawa 1991, s. 357.

671J. Pajewski, Przeszłość z bliska, s. 84–85. Sparodiował to później Julian Tuwim w wierszu przewrotnie wyśmiewającym wiarę we wszechpotężne wpływy wolnomularzy, który opowiada, jak Askenazy nocą przybywa do Piłsudskiego, aby wydać mu rozkazy: „Widno jeszcze w Belwederze. / Stary marzy przy herbacie, / Demon wchodzi bez pukania. /«No, Piłsudski, jak się macie?» / – Rad staratsia! rżnie Marszałek / I pod daszkiem rękę trzyma. / «Co z Hubisztą?» Przeniesiony. / «Gdzie Hallery?» Już ich nima”.

672A. Rajchman, Głos Aleksandra Rajchmana, „Nasz Dziennik” z 19 XI 1937 r.

673M. Natkowska, Numerus clausus, s. 169.

674A. Gieysztor, Środowisko historyczne Warszawy, s. 100–101.

675T. Manteuffel, Materiały do wspomnień 1918–1939, s. 23–24.

676L. Krzywicki, Wspomnienia, t. III, s. 292.

677Zob. np. W.J. Muszyński, Duch młodych, s. 42.

678J.J. Lipski, Antysemityzm ONR-Falangi, [Warszawa 1985], s. 7, 76–77. Przekonanie to podziela w gruncie rzeczy sympatyzujący z ówczesną prawicą W.J. Muszyński, Duch młodych, s. 98.

679M. Fuks, Żydzi w Warszawie. Życie codzienne. Wydarzenia. Ludzie, Poznań–Daszewice 1992, s. 357.

680L. Krzywicki, Wspomnienia, t. III, s. 320.

681B. Żongołłowicz, Dzienniki, s. 253.

682W. Wasiutyński, Prawą stroną labiryntu, s. 102. Por.: Z. Przetakiewicz, Od ONR-u do PAX-u. (Wspomnienia), Warszawa 1994, s. 18.

683„Śmiecie padały nie na zwłoki Żyda”, „Nasz Przegląd” z 26 XI 1937 r. Por.: M. Natkowska, Numerus clausus, s. 9.

684M. Natkowska, Numerus clausus, s. 123.

685J. Barański, Lata młodości i walki, s. 10–12, 36–49.

686J. Kurcyusz, Sprawozdanie za rok 1931/1932, s. 19–22.

687J. Barański, Lata młodości i walki, s. 58.

688AUW, Berman Jakub, RP 9247/S; Goldberg Józef, RP 20834/S; Danielak Fajga 52625/S.

689M. Natkowska, Numerus clausus, s. 123–124.

690A. Pilch, „Rzeczpospolita akademicka”, s. 260–261; A. Chojnowski, Wpływy komunistyczne na Uniwersytecie Warszawskim, s. 218–219.

691B. Żongołłowicz, Dzienniki, s. 430.

692L. Krzywicki, Wspomnienia, t. III, s. 314.

693SUW 1936/1937, s. 11.

694AUW, AcUW RP/69, sprawozdanie z nadzwyczajnego walnego zebrania Towarzystwa Bratnia Pomoc z 23 XI 1936 r. oraz relacje rektora W. Antoniewicza, prorektora F. Czubalskiego i kwestora A. Lachowicza nt. przebiegu blokady z 30 XI 1936 r.

695 Kolejne odsłony antysemickich awantur szczegółowo omawia M. Natkowska, Numerus clausus, passim.

696Wydział Prawa w relacjach i wspomnieniach..., relacja C. Kunderewicza (1932–1939), s. 106.

697M. Natkowska, Numerus clausus, s. 78.

698W. Borowy, Dzienniki, wpis z 6 XII 1938 r.

699K. Brandys, Miesiące 1978–1981, s. 224. Por.: B. Wierzbiański, Wspomnienia warszawskie, s. 425.

700Gabinet Dokumentów Życia Społecznego BUW, DU XVII.P28 (3053), ulotka z 7 V 1926 r.

701L. Krzywicki, Wspomnienia, t. III, s. 341.

702Student Olejniczak – działacz z pod znaku ONR’u, pod zarzutem zamachu na pochód „Bundu” w dniu 1-go maja, „Nasz Przegląd” z 28 XI 1937 r. Świadomie mija się z prawdą dowodzący bojówką ONR Zygmunt Przetakiewicz, który twierdzi, że nic nie było mu wiadomo o ofiarach tego napadu i pogłoski takie pojawiły się dopiero po wojnie. Zob.: Z. Przetakiewicz, Od ONR-u do PAX-u, s. 24.

703AUW, Jamontt Władysław, RP 39907/S, karta osobowa z 10 IX 1932 r. z adnotacją o rozpoczęciu i zakończeniu postępowania dyscyplinarnego, pismo komisarza Policji Państwowej T. Banko do dziekana Wydziału Prawa z 4 X 1934 r., pismo rektora F. Czubalskiego do dziekana Wydziału Prawa z 18 II 1936 r.

704J. Marszalec, Morderstwo na Makowieckich i Widerszalu. Stara sprawa, nowe pytania, nowe wątpliwości, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” nr 2, Warszawa 2006, s. 32–52.

705M. Natkowska, Numerus clausus, s. 50, 60–62. O okolicznościach napadu na Handelsmana zob.: T. Jabłoński, Młodość mego pokolenia, s. 305–306.

706L. Krzywicki, Wspomnienia, t. III, s. 309.

707B. Żongołłowicz, Dzienniki, s. 244.

708E.S. Łazowski, Prywatna wojna, s. 56.

709W. Leopold, Wspomnienia, s. 2.

710J. B. Saloni, Wspomnienie o ZNMS, s. 142.

711L. Krzywicki, Wspomnienia, t. III, s. 338.

712J. Kurcyusz, Sprawozdanie za rok 1931/1932, s. 19–20.

713Trudno zgodzić się natomiast z tezą, iż odpowiedzialność za ów stan rzeczy spada na piłsudczyków ze względu na dokonany przez nich zamach stanu, albo tłumaczyć go znużeniem młodzieży nieskutecznością parlamentaryzmu, co czyni W.J. Muszyński, Duch młodych, s. 39, 81–86.

714K. Brandys, Miesiące 1978–1981, s. 224, 227.

715S. Boczyński, O numerus nullus, „Alma Mater” z 1–15 X 1937 r.

716T. Bielecki, W szkole Dmowskiego, s. 257.

717J. Grabowski, Megafony warczą!, „Akademik” z 14 XII 1937 r.

718M. Kamińska, Ścieżkami wspomnień, s. 130.

719J. Kurcyusz, Sprawozdanie za rok 1931/1932, s. 5–6, 80–82.

720Wydział Prawa w relacjach i wspomnieniach..., relacja W. Szyszkowskiego (1924–1927), s. 31 (cytat); J. Rosen-Przeworska, Moje uniwerki, s. 139–146; Z. Podkowińska, Fragmenty pamiętnika, s. 122–131.

721I. Koprowska, O moim życiu i medycynie, s. 64–65.

722W. Leopold, Wspomnienia, s. 10–11.

723E. Jarra, Wspomnienia, s. 30–31.

724J. Tymiński, Pisane o zmierzchu, s. 35.

725H. Kolendo, Kadra naukowa Uniwersytetu Warszawskiego w latach 1915–1939, s. 202.

726Intymny portret uczonych, list z 27 VII 1927 r., s. 255.

727Wydział Prawa w relacjach i wspomnieniach..., relacje W. Szyszkowskiego (1924–1927), Z. Kolankowskiego (1931–1939), s. 22, 73.

728J. Tymiński, Pisane o zmierzchu, s. 35–36.

729Wydział Prawa w relacjach i wspomnieniach..., relacje A. Stelmacha (1931–1935), J. Krośnickiego (1935–1939), Z. Zdrójkowskiego (1935–1942), s. 66, 128, 137.

730Tamże, relacja Z. Gawrońskiej-Wasilkowskiej (1930–1939), s. 60.

731J. Rosen-Przeworska, Moje uniwerki, s. 143–144.

732J. Tymiński, Pisane o zmierzchu, s. 36.

733Wydział Prawa w relacjach i wspomnieniach..., relacja H. Pielińskiego (1934–1938), s. 120.

734Tamże, relacja J. Krośnickiego, s. 131 (1935–1939).

735Z.A. Michalski, Przez okopy, t. I, s. 219.

736J. Rosen-Przeworska, Moje uniwerki, s. 142–143, 149.

737E. Gellner, Narody i nacjonalizm, Warszawa 1991, s. 81–85, 134–136.

738Tamże, s. 48.

 

UNIWERSYTET WARSZAWSKI W II RZECZYPOSPOLITEJ

 

Odrodzenie i działalność w okresie okupacji niemieckiej oraz wojen o granice i utrwalenie niepodległości (1915–1920)

1Zob. J. Pajewski, Pierwsza wojna światowa 1914–1918, Warszawa 1991, s. 286–290.

2Prócz tego istniały dwa inne obszary podlegające zarządowi niemieckiemu, w postaci etapów dowództwa frontu wschodniego (tzw. Ober-Ost): dawna gubernia suwalska (ok. 12,5 tys. km2 i ok. 124 tys. mieszkańców) oraz północna część oderwanej w 1912 r. guberni chełmskiej (ok. 6,4 tys. km2 i ok. 320 tys. osób). Łącznie pod panowaniem Rzeszy znalazło się 2/3 obszaru i mniej więcej połowa ludności Kongresówki, w granicach z 1910 r. – por. A. Stempin, Próba „moralnego podboju” Polski przez Cesarstwo Niemieckie w latach I wojny światowej, Warszawa 2013, s. 105–109; A. Wrzyszcz, Gubernia chełmska. Zarys ustrojowy, Lublin 1997, s. 53 n., 188 oraz Historia Polski w liczbach, red. F. Kubiczek, A. Jezierski, A. Wyczański, t. I, Państwo i społeczeństwo, Warszawa 2003, s. 171. O austro-węgierskim gubernatorstwie generalnym Lublin – J. Lewandowski, Królestwo Polskie pod okupacją austriacką 1914–1918, Warszawa 1980, s. 38–154.

3W następnych kwartałach i latach projekt „Mitteleuropy” ewoluował. Jego szczytową formę stanowił plan nowej organizacji tej części kontynentu sformułowany w marcu 1918 r. w związku z rokowaniami pokojowymi z Rosją Sowiecką w Brześciu nad Bugiem. Docelowo obejmował on strefę bałkańską oraz obszar od Łotwy i Litwy, przez Białoruś po całą Ukrainę. Miejsce Polski ulegało w nim fluktuacji: od jednego z filarów po element niepewny, wymagający szachowania przez sąsiadów, także zależnych od Niemiec – por. J. Pajewski, Pierwsza wojna światowa..., s. 85–86, 90–91, 306, 668; tegoż, Odbudowa państwa polskiego 1914–1918, Warszawa 1985, wyd. III, passim. Nowe, szerokie ujęcie tego kompleksu spraw daje A. Stempin, Próba „moralnego podboju”..., passim.

4Nt. ewakuacji Uniwersytetu do Rostowa nad Donem zob. J. Schiller-Walicka, Uniwersytet Cesarski. Między edukacją a polityką 1869–1917, [w:] Dzieje Uniwersytetu Warszawskiego w XIX w., red. T. Kizwalter, Warszawa 2016, s. 670–671. W nowym miejscu podjął on działalność jako czterowydziałowy Impieratorskij Warszawskij uniwiersitiet w g[orodie] Rostowie-na-Donu. W 1917 r. zakład przemianowano na Uniwersytet Doński, któremu rok później nadano imię działacza kozackiego, historyka i pedagoga Mitrofana Bogajewskogo. W latach 1925–1934 uczelnia nosiła nazwę Północnokaukaskiego Uniwersytetu Państwowego, potem krótko Rostowsko-nad-Dońskiego Uniwersytetu Państwowego, by w 1935 r. otrzymać imię ówczesnego premiera ZSRS Wiaczesława Mołotowa. Po oficjalnym potępieniu patrona, w latach 1957–1982 funkcjonował pod nazwą Rostowskiego Uniwersytetu Państwowego, by następnie (do 1991 r.) nosić miano innego dygnitarza sowieckiego Michaiła Susłowa. Od 2006 r. jest to Południowy Uniwersytet Federalny (JuFU) – zob. m.in. Obszczaja informacija, http://sfedu.ru/www/stat_pages22.show?p=INF/ab0 (dostęp: 2 XI 2014, kopia w posiadaniu autora).

5Komisją kierował prawnik, prof. Walenty Miklaszewski, a jej Sekcją Uniwersytecką filozof, prof. Adam A. Kryński – [W sprawie Uniwersytetu], b.m. i r.w., b.w., nadb. z: „Gazeta Lekarska” 1915, nr 46, s. 1–2; E. Jarra, Wspomnienia o Uniwersytecie Warszawskim 1915–1939, Londyn 1972, s. 5–6; M.M. Drozdowski, Warszawa w latach 1914–1939, Warszawa 1991, s. 117. Ze spuścizny projektowej tego czasu por. J. Brudziński, W sprawie organizacji ogólnej Uniwersytetu, a Wydziału Lekarskiego w szczególności, Warszawa 1915; S. Orłowski, W sprawie Instytutów Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Warszawskiego. Uwagi i dezyderaty, Warszawa–Lublin–Łódź 1915, nadb. z: „Medycyna i Kronika Lekarska” 1915, nr 28, s. 179–182; nr 29, s. 190–193; nr 30, s. 194–204.

6[W sprawie Uniwersytetu], s. 2.

7Członkowie: prof. Leon Kryński, dr Stanisław Orłowski, lek. Jan Pawiński, lek. Adam Puławski, dr Kazimierz Rzętkowski, lek. Alfred Sokołowski.

8Członkowie: dr Dominik Anc, dr Stanisław Bukowiecki, dr Władysław Holewiński, dr Eugeniusz Jarra, dr Stanisław Kacperski, dr Franciszek Ochimowski, dr Alfons Parczewski.

9Członkowie: prof. A.A. Kryński, dr Gabriel Korbut, dr Jan Karol Kochanowski, dr Tadeusz Kochanowski, dr Józef Siemieński, dr Władysław Weryha. W. Smoleński ustąpił ze stanowiska nie godząc się na uzależnienie finansowe uczelni od okupanta.

10Członkowie: dr Jan Krassowski, dr Jan Lewiński, dr Stefan Mazurkiewicz, dr Jan Sosnowski, dr Ludwik Szperl, dr Zygmunt Wóycicki.

11K. Konarski, Dzieje szkolnictwa w b[ylym] Królestwie Kongresowym 1915–1918, Kraków–Warszawa 1923, s. 123 n.

12Dowodzi tego każda niemal kwerenda prowadzona w oparciu o ocalały na szczęście z pożóg wojennych katalog kartkowy BUW. Począwszy od 1915 r. widać znaczący przyrost publikacji tego typu: parę arkuszy druku, struktura podręcznikowa, bibliografia (w niej zaś prace polskie oraz niemieckie, austriackie, francuskie).

13W. Stummer, Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie, [w:] Uniwersytet Warszawski 1808–1818 – 1958. Universitas Varsoviensis 1808–1818 – 1958, red. A. Gieysztor, M. Strzemieński, Warszawa 1958, s. 24, 36.

14K. Stołyhwo, I. „Muzeum Antropologiczne” w Warszawie. II. Sprawozdanie ze stanu Gabinetu Archeologicznego Uniwersytetu Warszawskiego w r[oku] 1915, Warszawa 1917, nadb. z: „Pamiętnik Fizjograficzny”, t. XXIV (1917), s. 4–5.

15A. Stempin, Próba „moralnego podboju”.., s. 194–196.

16B. Hutten-Czapski, Sześćdziesiąt lat życia politycznego i towarzyskiego, Warszawa 1936, t. II, s. 297–298 (uzup. M.P.D.).

17Statut tymczasowy Uniwersytetu Warszawskiego i ustawy tymczasowe wydziałów, Warszawa 1915. Postępowanie młodzieży miały regulować sygnowane przez W. von Kriesa Przepisy dla studentów Uniwersytetu Warszawskiego, [Warszawa 1915].

18E. Jarra, Wspomnienia o Uniwersytecie Warszawskim..., s. 11.

19W skład Senatu akademickiego weszli ponadto: dr Józef Wierusz-Kowalski (prorektor), dr Ignacy Koschembar-Łyskowski (sędzia), dr Antoni Kostanecki (przedstawiciel Wydziału Prawa i Nauk Państwowych), dr Józef Kallenbach i dr Jan Łukasiewicz (przedstawiciele Wydziału Filozoficznego) oraz dr Zygmunt Wóycicki i dr Edward Loth (przedstawiciele Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego) – Spis wykładów w semestrze zimowym 1915/1916 r. i w semestrze letnim 1916 r., Warszawa 1916, [s. 3]. Nazwy wydziałów zostały ustalone dopiero w listopadzie.

20[W sprawie Uniwersytetu], s. 2–3; T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski w latach 1915/16 – 1954/55. Kronika, Warszawa 1936, s. 8. Przeciw Brudzińskiemu występował Zygmunt Dziembowski-Pomian, ziemianin z Poznańskiego i były poseł do Reichstagu, współpracownik administracji okupacyjnej – M. Handelsman, Z papierów rektora Brudzińskiego, [Warszawa 1928], s. 3–4, nadb. z: „Przegląd Historyczny” 1928, z. 2, s. 187–188; A. Stempin, Próba „moralnego podboju”, s. 142, 189.

21[W sprawie Uniwersytetu], s. 3.

22Przebieg uroczystości np. w: T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski w latach 1915/16 – 1954/55, s. 8–10; B. Hutten-Czapski, Sześćdziesiąt lat życia..., t. II, s. 301–302; E. Jarra, Wspomnienia o Uniwersytecie Warszawskim..., s. 11–12. Brała w niej udział trzyosobowa delegacja Komendy Legionów Polskich. Teksty oficjalne – Otwarcie Uniwersytetu i Politechniki w Warszawie[:] 1915, [Warszawa–Warschau 1915]; Ks. A. Szlagowski, Mowa wypowiedziana podczas uroczystego nabożeństwa w Królewskiej Katedrze Metropolitalnej z powodu otwarcia Uniwersytetu i Politechniki Warszawskiej dnia 15 listopada 1915 r., Warszawa 1915.

23J. Brudziński, Otwarcie Uniwersytetu Warszawskiego. Dnia 15 listopada 1915 roku. Mowa Rektora doktora medycyny..., [Warszawa] 1916, s. 1–3 (uzup. M.P.D.).

24Tamże, s. 9–10 (uzup. M.P.D.).

25Tamże, s. 21–22 (uzup. M.P.D.).

26Tamże, s. 22–23 (uzup. M.P.D.).

27E. Jarra, Wspomnienia o Uniwersytecie Warszawskim..., s. 12.

28S. Kutrzeba, Uniwersytety warszawskie. Odczyt wygłoszony na uroczystym zebraniu profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego w auli Collegii Novi 15 listopada 1915 roku jako w dniu ponownego otwarcia Uniwersytetu w Warszawie, Kraków 1915, s. 3–16.

29Por. S. Starzyński, Przyczynek do polskiej kroniki uniwersyteckiej, Kraków 1916, s. 9–13. Do 1808 r. jako daty inicjującej w istocie powstanie UW odwołuje się współcześnie, zgodnie z twierdzeniami niektórych badaczy, Wydział Prawa i Administracji – zob. O Wydziale, http://wpia.uw.edu.pl/wydzial/o-wydziale (dostęp: 10 IX 2015, kopia w posiadaniu autora).

30M. Handelsman, Z papierów..., s. 5–6. Por. też: M. Handelsman, Brudziński Polikarp Józef, PSB, t. III, (Brożek Jan – Chwalczewski Franciszek), Kraków 1937, s. 12; J. Piłsudski, List do rektora Uniwersytetu Warszawskiego Józefa Brudzińskiego, [w:] tegoż, Pisma zbiorowe. Wydanie prac dotychczas drukiem ogłoszonych, t. IV, oprac. W. Lipiński, Warszawa 1937, s. 88–89; B. Hutten-Czapski, Sześćdziesiąt lat życia..., t. II, s. 355 n.

31M. Handelsman, Z papierów..., s. 8–22.

32E. Jarra, Wspomnienia o Uniwersytecie Warszawskim..., s. 17. Dodać tu wypada, że ten wybitnie zasłużony dla stolicy lekarz, uczony i pedagog nie doczekał się do dziś upamiętnienia w przestrzeni publicznej miasta, jeśli nie liczyć niewielkiej sali w Pałacu Kazimierzowskim i kamienia w Ogrodzie Botanicznym.

33Tamże, s. 10–11.

34Tamże, s. 622–623. W przypadku UW nastąpiło to 13 V 1931. Doktorat przyznał Wydział Lekarski.

35Ks. A. Szlagowski, Mowa wypowiedziana..., s. 8–11; T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski w latach 1915/16 – 1934/35, s. 10–15; ks. Z. Obertyński, Wskrzeszenie Warszawskiego Wydziału Teologicznego. (Na podstawie kroniki Uniwersytetu i materiałów archiwalnych), Warszawa 1938, s. 3–21, nadb. z: „Wiadomości Archidiecezjalne Warszawskie” 1938, nr 4, s. 190–214; A. Stempin, Próba „moralnego podboju”..., s. 398–410. W związku z tą sprawą wysuwano m.in. postulat powołania zamiast Wydziału Teologicznego na UW odrębnej uczelni katolickiej, w nieokreślonej faktycznie przyszłości – zob. J. Poray, Kilka uwag w sprawie Wydziału Teologicznego na Uniwersytecie Warszawskim, Warszawa 1915, na prawach rękopisu, s. 3.

36Spis wykładów w semestrze zimowym 1915/l916 r..., s. 7–17.

37T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski w latach 1915/16 – 1934/35, s. 273.

38Archiwum Uniwersytetu Warszawskiego (dalej AUW), AcUW/RP 95, Album Uniwersytetu, t. I, k. 1.

39J. Brudziński, Wykłady propedeutyki lekarskiej w Uniwersytecie Warszawskim w przeszłości i zadanie ich w chwili obecnej. Wykład wstępny z propedeutyki lekarskiej w dn. 1 kwietnia 1916 r., Warszawa 1916, nadb. z: „Gazeta Lekarska” 1916, nr 16, s. 3, 5–6, 8, 11–12. Inny przykład – W. Tatarkiewicz, Z dziejów filozofii na Wszechnicy warszawskiej (Pierwszy wykład na Uniwersytecie warszawskim 18 listopada 1915 roku), Warszawa 1916, nadb. z: „Przegląd Filozoficzny” 1915, z. III-IV, s. 197–207.

40A. Jarosz-Nojszewska, Wyższa Szkoła Handlowa 1915–1933, [w:] Historia Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie 1906–2006, red. W. Morawski, Warszawa 2006, s. 43–44. Uchwały Wydziału Oświecenia KO m. Warszawy z 21 i 28 X 1915 r. potwierdziły, iż kursy są uczelniami wyższymi. Jej studenci otrzymali – z wzajemnością – prawo uczestnictwa w wykładach UW i PW.

41K. Dunin-Wąsowicz, Warszawa 1914–1918, Warszawa 1989, wyd. II, s. 163; M.M. Drozdowski, Warszawa w latach 1914–1939, s. 119; S. Mauersberg, Szkolnictwo, [w:] Encyklopedia Historii Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1999, s. 439.

42Academy of Fine Arts in Warsaw, [Warszawa] b.m.w., s. [7] – http://www.asp.waw.pl/V_FIFD/OTHER/kalendarium.pdf (plik PDF w posiadaniu autora).

43Należy też dla porządku wymienić osiem zakładów prywatnych o charakterze półwyższym: Wyższe Handlowe Kursy Żeńskie, Wyższe Kursy Pedagogiczne dla Kobiet, Wyższe Kursy Pedagogiczne Żeńskie Katolickiego Związku Kobiet, Konserwatorium Muzyczne, Szkoła Muzyczna Warszawskiego Towarzystwa Muzycznego, Szkoła Mechaniczno-Techniczna im. Hipolita Wawelberga i Stanisława Rotwanda, Warszawska Szkoła Dramatyczna, Szkoła Dziennikarska przy Towarzystwie Literatów i Dziennikarzy – K. Dunin-Wąsowicz, Warszawa 1914–1918, s. 163.

44Obliczenie autora na podstawie: tamże; M.M. Drozdowski, Warszawa w latach 1914–1939, s. 119.

45Tamże, s. 118–119.

46T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski w latach 1915/16 – 1934/35, s. 15–16.

47Statut Uniwersytetu Warszawskiego i ustawy wydziałów, Warszawa 1916, s. 5 n.

48T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski w latach 1915/16 – 1934/35, s. 275.

49Tamże, s. 275. Wykładowców było już 50, adiunktów 2, asystentów 41, lektorów 4.

50Wskazówki dotyczące studiów na wydziale prawa i nauk państwowych, [Warszawa 1917]. Na tym polu przejawiała się też działalność finansowa – zob. AUW, AcUW/RP 88, relikty dokumentacji Fundacji Stypendialnej im. Włodzimierza Młockiego z 1917 r. Przykłady zachowanej spuścizny naukowej tego czasu znajdują się w aktach ogólnych poszczególnych wydziałów (AUW, RP/WMP 150, dr S. Lencewicz, „Ogólne zagadnienia oświatowo-wychowawcze”, 27 XII 1916, rękopis; SN 2, k. 1–43, księga protokołów Koła Polonistów Studentów Uniwersytetu Warszawskiego za okres 29 II 1916–17 II 1918).

51Ilustruje to m.in. opublikowana korespondencja – [I. Moszczeńska], Przyczynek do dziejów odrodzenia Uniwersytetu Warszawskiego w latach 1915–1918 (odbicie w listach...), oprac. J. Rzepecki, „Roczniki Uniwersytetu Warszawskiego”, VIII (1968–1969), s. 72–75. Zob. też J. Rabski, Na drodze walki o duszę młodego pokolenia. Stenogram odczytu uzupełniony aneksem z dokumentami, Warszawa 1936, s. 3–4. Autor ten wskazuje, że jeszcze w 1915 r. powstało na UW zorientowane antyniemiecko Koło im. Maurycego Mochnackiego, grupujące zresztą nieliczną mniejszość spośród deklarujących poglądy polityczne młodych akademików. 4 XI 1916 r. zaledwie 18 osób opowiedziało się przeciw udziałowi w uroczystości zapowiedzianej na dzień następny.

52Możliwe stało się zakładanie stowarzyszeń innych niż naukowe i samopomocowe, jak np. działającej w oparciu o obowiązującą od 8 VI 1916 r. regulację prowizoryczną Studenckiej Kasy Chorych UW – por. Statut tymczasowy Studenckiej Kasy chorych Uniwersytetu Warszawskiego, [Warszawa 1916]. Dopuszczalne było też odbywanie zebrań poza UW – T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski w latach 1915/16 – 1934/35, s. 17. Zob. też Ogólne przepisy dla stowarzyszeń studenckich na Uniwersytecie i Politechnice w Warszawie, Warszawa 1916. Z materiałów dotyczących aktywności korporacji – AUW, SS 2, „Lista Weletów Warszawskich w latach 1916–1939” (załącznik 2 do opracowania Tadeusza Kokeliego „Szkic historyczny korporacji «Welecja»”, maszynopis z 1978 r.).

53Por. W. Suleja, Tymczasowa Rada Stanu, Warszawa 1998, s. 198–199. Następczynią TRS była Komisja Przejściowa, urzędująca do 18 I 1918 r.

54A. Jezierski, C. Leszczyńska, Historia gospodarcza Polski, Warszawa 1999, wyd. II, s. 225. W ten sposób stworzono możliwość inflacyjnego finansowania wydatków odbudowującego się państwa, co pozwalało m.in. na rozbudowę szkolnictwa.

55Zob. Z.J. Winnicki, Rada Regencyjna Królestwa Polskiego i jej organy (1917–1918), Wrocław 1991, s. 29–69.

56T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski w latach 1915/16 – 1934/35, s. 17–18.

57O przebiegu i skutkach protestu – tamże, s. 18–22; K. Dunin-Wąsowicz, Warszawa 1914–1918, s. 164; A. Stempin, Próba „moralnego podboju”..., s. 209–216; T. Katelbach, Strajk akademicki w Warszawie 1917, Warszawa 1938, passim; B. Hutten-Czapski, Sześćdziesiąt lat życia..., t. II, s. 420–428.

58Statut tymczasowy Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1917, nadb. z: „Dziennik Urzędowy [Departamentu] Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego” 1917, nr 2. Głównym autorem dokumentu był prawnik i historyk dr J. Kucharzewski. Projekt przedłożono do akceptacji von Beselerowi – T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski w latach 1915/16 – 1934/35, s. 22–23. Uzupełniały go Przepisy dla studentów Uniwersytetu Warszawskiego, [Warszawa 1917], oraz Ogólne przepisy dla stowarzyszeń studenckich na Uniwersytecie Warszawskim, [Warszawa 1917].

59Statut liczył 44 paragrafy i nie miał preambuły. Paragraf 1 głosił, że UW „ma za zadanie krzewić nauki i umiejętności, doskonalić je i do użytku społeczności zastosowywać. Do tego celu [...] przede wszystkim dąży, dając młodzieży bezstronne i niezależne wykształcenie wyższe, mające przysparzać ojczyźnie światłych i użytecznych obywateli i ukształconych do właściwych zawodów pracowników oraz przysposabiać uczonych we wszystkich gałęziach wiedzy [...]”.

60T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski w latach 1915/16 – 1934/35, s. 23–24, 277. Pomiędzy nimi byli i tacy, którzy mieli możność studiować na innych uczelniach, np. rosyjskich – por. AUW, RP/WP 113, akta osobowe studentów Wydziału Prawa, legitymacja studencka Stanisława Frejlicha, studenta Cesarskiego Uniwersytetu Moskiewskiego, datowana 17 IX 1916 r. Studentów uczyło: 53 wykładowców, 2 adiunktów, 46 asystentów i 4 lektorów. Ich liczba wzrosła więc tylko nieznacznie.

61Z racji zgonu (18 XII) pierwszego rektora odnowionej uczelni, 12 I 1918 r. urząd prorektora przejął dr J. Łukasiewicz – T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski w latach 1915/16 – 1934/35, s. 276.

62B. Kłapkowski, Kostanecki Antoni, [w:] PSB, t. XIV, Kopernicki Izydor – Kozłowska Maria, Wrocław–Warszawa–Kraków 1968–1969, s. 328–330.

63Por. m.in. Rozporządzenie wykonawcze co do przyjmowania słuchaczów nadzwyczajnych do Uniwersytetu Warszawskiego, jako uzupełnienie paragr[afu] 36 Statutu Tymczasowego Uniwersytetu Warszawskiego, [Warszawa 1918] z 23 I 1918 r., oraz: Przepisy ogólne o egzaminach na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Warszawskiego, [Warszawa 1918] z 19 I 1918 r.; Regulamin egzaminu prawno-historycznego na Wydziale prawa i nauk politycznych Uniwersytetu Warszawskiego, [Warszawa 1918] z 26 II 1918 r.; Regulamin końcowego egzaminu państwowego na Wydziale prawa i nauk politycznych Uniwersytetu Warszawskiego dla absolwentów nauk prawnych innych uniwersytetów, [Warszawa 1918] z 29 IV 1918 r.; Przepisy ogólne o egzaminach farmaceutycznych na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Warszawskiego, [Warszawa 1918] z 10 V 1918 r.

64Ks. Z. Obertyński, Wskrzeszenie Warszawskiego Wydziału Teologicznego, s. 21–26. Zob. też Ustawa tymczasowa wydziału teologicznego Uniwersytetu Warszawskiego, [Warszawa] 1918, nadb. z: „Dziennik Urzędowy Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego” 1918, nr 4; Przepisy dodatkowe dla studentów Wydziału Teologicznego [Uniwersytetu Warszawskiego], [Warszawa 1918] z 28 II 1918 r.

65E. Jarra, Wspomnienia o Uniwersytecie Warszawskim..., s. 6.

66AUW, RP/WMP 135, książka inwentarza ruchomego Seminarium Prawa Cywilnego, k. 1–17 (zapisy z 1918 r.).

67T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski w latach 1915/16 – 1934/35, s. 24; K. Dunin-Wąsowicz, Warszawa 1914–1918, s. 60 n. Szersze tło: W. Pobóg-Malinowski, Najnowsza historia polityczna Polski, t. 2, 1914–1939, wyd. III, Opole 1990, s. 112–129; J. Pajewski, Odbudowa..., s. 233–239; A. Chwalba, Historia Polski 1795–1918, Kraków 2001, s. 588–589.

68Spis wykładów i wykładających w semestrze zimowym 1918/1919 r., Warszawa 1918, zawierał 16 przedmiotów na Wydziale Teologicznym, 34 na Wydziale Prawa i Nauk Politycznych, 35 na Wydziale Lekarskim (i Studium Weterynarii), 25 na Studium Farmaceutycznym tegoż Wydziału i 123 na Wydziale Filozoficznym (z czego 55 w Sekcji Humanistycznej i 68 w Sekcji Matematyczno-Przyrodniczej).

69T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski w latach 1915/16 – 1934/35, s. 25; Projekt statutu dla Uniwersytetu Warszawskiego. Opracowany przez Komisję ministerialną w r[oku] 1918, [Warszawa] 1918; [Wyciąg ze Statutu tymczasowego Uniwersytetu Warszawskiego...], [Warszawa 1918].

70Tamże, s. 6; T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski w latach 1915/16 – 1934/35, s. 25.

71Tamże, s. 278. Prorektorem został mineralog, prof. Stanisław J. Thugutt.

72Tamże, s. 26.

73Powstanie II Rzeczypospolitej. Wybór dokumentów 1866–1925, red. H. Janowska, T. Jędruszczak, Warszawa 1984, wyd. II, s. 415 n.

74T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski w latach 1915/16 – 1934/35, s. 26 n.

75Tamże, s. 26–27.

76Tamże, s. 27; R. Gawkowski, Studencki pułk. 36 pułk piechoty Legii Akademickiej – jego powstanie i walki o niepodległość, [Warszawa 1998], s. 5–13.

77Tamże, s. 13–24.

78T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski w latach 1915/16 – 1934/35, s. 28–33.

79Tamże, s. 33–34. Autor cytowanego opracowania, jako 22-letni student I roku historii, spełnił obowiązek obywatelski w szeregach 210. pułku artylerii polowej, tracąc w wypadku podczas służby prawą rękę. Należał do grona najwybitniejszych mediewistów polskich i wychowawców młodzieży akademickiej.

80Tamże, s. 35–36.

Uniwersytet Warszawski i Uniwersytet Józefa Piłsudskiego w Warszawie w systemie polskiego szkolnictwa wyższego 1918–1939

81Poświęcona jest temu praca B. Jaczewskiego, Polityka naukowa państwa polskiego w latach 1918–1939, Wrocław 1978.

82Po ostatniej reorganizacji składał się on z czterech komórek: Wydziału Nauki (od 1932 r. naczelnik Bolesław Kielski), Referatu Ustrojowo-Programowego (od 1926 r. kierownik dr Zygmunt Zagórowski), Referatu Administracyjnego (od 1936 r. kierownik Czesław Lubicz-Łapiński) i Referatu ds. Młodzieży Szkół Wyższych (od 1931 r. kierownik mgr Stanisław Kulesiński), a p.o. dyrektora był od 1936 r. prof. Józef Patkowski (przedtem, od 1934 r. prof. Jan S. Bystroń). Departament załatwiał „w zakresie nauki sprawy związane z organizacją nauki i popieraniem polskiej twórczości naukowej w kraju i za granicą, sprawy ochrony przyrody i opieki nad zabytkami bibliotecznymi, przedhistorycznymi i paleontologicznymi, w zakresie szkolnictwa wyższego – sprawy ustawodawstwa, organizacji oraz nadzoru nad wykonywaniem ustaw i przepisów oraz opieki nad młodzieżą akademicką – „Rocznik Polityczny i Gospodarczy” (dalej: RPiG), s. 226. Zob. też [ks.] B. Żongołłowicz, Dzienniki 1930–1936, oprac. D. Zamojska, Warszawa 2004, passim.

83Zajmował się sprawami: nadzoru nad pracami ustawodawczymi ministerstwa, jednolitej wykładni przepisów, budżetowymi, fundacyjnymi, budownictwa szkolnego, statystycznymi, zarządu wydawnictwami oraz obsługą kancelaryjno-administracyjno-gospodarczą.

84Nie licząc jednak zawieszonej w latach 1918–1922 Warszawskiej Szkoły Sztuk Pięknych oraz Wydziału Sztuk Pięknych USB – W. Baraniewski, Szkolnictwo artystyczne, [w:] Encyklopedia Historii Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1999, s. 443; Academy of Fine Arts..., s. [10].

85Szkoły wojskowe przeważnie dwuletnie, kształcące oficerów służby stałej (zawodowych), przemianowane w 1928 r. na szkoły podchorążych, wymagały od kandydatów matur, ale nie miały charakteru wyższych uczelni. W podchorążówkach inżynierii (zał. 1923 w Warszawie) i marynarki wojennej (zał. 1922, najpierw w Toruniu, od 1938 r. w Bydgoszczy) nauka trwała trzy lata, a w stołecznej Oficerskiej Szkole Sanitarnej (potem Szkole Podchorążych Sanitarnych) pięć lat – por. m.in. Zarys dziejów wojskowości polskiej (1864–1939), red. P. Stawecki, Warszawa 1990, s. 439–441, 534–535 (to samo dotyczyło szkół oficerów zawodowych innych służb mundurowych). Świadectwa dojrzałości wymagała też 3-letnia Szkoła Handlu Morskiego i Techniki Portowej w Gdyni, istniejąca w latach 1929–1933 – zob. A. Tarkowska, Gdynia między wojnami. Opowieść o narodzinach i życiu miasta 1918–1939, Łódź [2009], s. 70; S. Kitowski, Gdynia. Miasto z morza i marzeń. Illustrated Tale of Gdynia. Gdynia. A city born from Sea and Dreams, Gdynia 2005, wyd. IV, s. 152–153. Natomiast utworzona w 1920 r. Państwowa Szkoła Morska w Tczewie (od 1931 r. w Gdyni), cztero- lub trzyipółletnia, kształcąca pracowników żeglugi morskiej i zawodów pokrewnych, miała status „zakładu naukowo-wychowawczego typu licealnego” – RPiG, s. 250. Również Państwowa Szkoła Górnicza i Państwowa Szkoła Hutnicza (obie w Dąbrowie Górniczej), Państwowa Szkoła Przemysłowa w Bielsku i Państwowa Szkoła Górnicza w Katowicach zaliczały się do zakładów szczebla średniego – tamże, s. 467. Ponadto w Wolnym Mieście Gdańsku działała Wyższa Szkoła Handlowa, utrzymywana przez Macierz Szkolną – tamże, s. 428.

86Wielkość szacunkowa. Brak ścisłych danych na ten temat w literaturze.

87Por. M. Andrzejewski, Kultura, oświata (1920–1945), [w:] Historia Gdańska, red. E. Cieślak, t. IV/2,1920–1945, red. tegoż, Sopot b.r.w., s. 273–274; E. Kołodziej, Dzieje Polonii w zarysie 1918–1939, Warszawa 1991, s. 128.

88W końcu lat 30. konserwatoria i szkoły muzyczne szczebla wyższego działały w Bydgoszczy (2), Katowicach (państwowe), Kołomyi (filia), Krakowie, Lwowie (2), Łodzi, Poznaniu (państwowe), Przemyślu (filia), Radomiu (filia), Stanisławowie (2, w tym filia), Stryju (2 filie), Śniatyniu (filia), Tarnopolu (filia), Toruniu, Warszawie (państwowe i 4 filie), Wilnie, Złoczowie (filia) oraz Wolnym Mieście Gdańsku – RPiG, s. 574–576.

89W końcu lat 30. katolickie seminaria wyższe istniały w następujących miejscowościach: Kraków (4 arcybiskupie, 8 zakonnych – dominikańskie i jezuickie o uprawnieniach fakultetów papieskich, z prawem nadawania stopni naukowych), Lublin (biskupie i 2 zakonne), Przemyśl (2 biskupie, w tym greckokatolickie), Dobromil (biskupie i zakonne greckokatolickie), Dubno (zakonne obrządku wschodnio-bizantyńskiego), Gniezno (arcybiskupie), Janów Podlaski (biskupie), Kielce (biskupie), Kruszewo (zakonne), Krystynopol (zakonne greckokatolickie), Lwów (arcybiskupie), Łomża (biskupie), Łódź (biskupie), Osieczno (zakonne), Pelplin (biskupie), Płock (biskupie), Poznań (biskupie), Potulice (zakonne), Sandomierz (biskupie), Suchary (zakonne), Tarnów (biskupie), Warszawa (arcybiskupie), Wilno (arcybiskupie), Włocławek (biskupie), Wronki (zakonne). Absolwenci większości z nich mogli, wedle regulacji z 1931 r., ubiegać się o magisterium wydziałów teologicznych uniwersytetów. Liczbę alumnów można szacować na ok. 2,5 tys. łącznie. Duchowni prawosławni i ewangeliccy studiowali na UW, natomiast żydowscy w seminarium Tachkemoni w Warszawie – tamże, s. 441–442; „Mały Rocznik Statystyczny”, X (1939), reprint: Warszawa 1989, s. 354; Seminaria duchowne, [w:] Encyklopedia Historii..., s. 402. Ponadto w roku akademickim 1938/1939 działało w stolicach archidiecezji i diecezji 13 (Warszawa, Tarnów, Płock, Wilno, Lwów, Łuck, Włocławek, Pińsk, Kraków, Siedlce, Kielce, Łódź, Radom; dalsze w organizacji) trzyletnich Instytutów Wyższej Kultury Religijnej, afiliowanych przy Instytutach Akcji Katolickiej, a zatrudniających profesorów wydziałów teologicznych i wyższych seminariów duchownych – RPiG, s. 436–437.

90Wedle zreformowanego w latach 30. programu poza liceami pedagogicznymi, seminariami dla nauczycieli przedszkolnych i rzemiosł, zaliczały się do nich wymagające matur pedagogia (11) z 1138 słuchaczy oraz 4 zakłady specjalne – RPiG, s. 463–464.

91Tamże, s. 527–529, 538–539. Jako przykład aktywności może posłużyć tarnowskie TPN – T. Opas, B. Jaśkiewicz, Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Tarnowie. Historia powstania i działalności, „Nauka Polska”, 1979, nr 11, s. 101–110.

92RPiG, s. 531–532, 536–566; Polska współczesna. XX rok niepodległości Rzeczypospolitej Polskiej w wykresie i słowie, t. I, Województwo warszawskie, Warszawa 1938, s. 143–145; Encyklopedia Historii..., passim.

93Ustawa z dnia 13 lipca 1920 r. o szkołach akademickich, „Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej” (dalej DURP), 1920, nr 72, poz. 494.

94Prawo polityczne Rzeczypospolitej Polskiej 1918–1939. Wybór źródeł, oprac. W. Sudnik, Warszawa 2002, s. 71.

95Minister chciał w ten sposób „nie dawać takim potworzonym i tworzącym się w uniwersytetach mafiom broni w rękę do utrącania ludzi” – M. Rataj, Wskazania obywatelskie i polityczne. Wybór pism i przemówień z lat 1919–1938, oprac. S. Lato, Warszawa 1987, s. 111–112.

96Ustawa z dnia 13 lipca 1920 r. o szkołach akademickich, DURP, 1920, nr 72, poz. 494. Omówienie w: S. Mauersberg, Szkolnictwo, s. 439–440.

97R. Jakubów, Akademia Handlowa w Krakowie, Akademia Handlowa w Poznaniu i Akademia Handlu Zagranicznego we Lwowie, [w:] Encyklopedia Historii..., s. 13–14; M. Czajka, Instytut Nauk Judaistycznych w Warszawie, [w:] Encyklopedia Historii..., s. 133.

98W. Sienkiewicz, Instytut Naukowo-Badawczy Europy Wschodniej, [w:] Encyklopedia Historii..., s. 133.

99Prawda o Szkole Wawelberga, oprac. Z. Reicug, W. Sikorski, Warszawa 1938, s. 3–5; R. Jakubów, Państwowa Szkoła Budowy Maszyn i Elektrotechniki im. H. Wawelberga i S. Rotwanda, [w:] Encyklopedia Historii..., s. 280. Wskutek przewlekłych zabiegów, od jesieni 1937 r. „wawelberczycy” mogli pro foro interno uznawać się za studentów lub pracowników szkoły wyższej nieakademickiej, lecz w zestawieniach oficjalnych szkół wyższych z 1939 r. zakład nadal nie występował – RPiG, s. 250, 508, 514.

100Zarys dziejów wojskowości..., s. 441.

101Centrum Wyższych Studiów Wojskowych miało przygotowywać generałów i pułkowników wszystkich rodzajów broni, będących zarazem absolwentami Wyższej Szkoły Wojennej lub jej odpowiedników za granicą, „do roli wyższych d[owódców] drogą pogłębiania i uzupełniania wiadomości [...] i rozszerzania ich wiedzy ogólnej do ram niezbędnych do roli kierowniczej w wojnie współczesnej”. Kurs trwał zrazu 10 miesięcy, a w 1926 r. został zintensyfikowany i skrócony do 6–8 miesięcy. Program uzupełniono o zagadnienia związane z pracą pokojową, adresując go przede wszystkim do dowódców związków taktycznych i kandydatów na te stanowiska – Zarys dziejów wojskowości..., s. 441–442, 534; Centrum Wyższych Studiów Wojskowych, [w:] Encyklopedia wojskowa, red. O. Laskowski, t. I, A – Custozza, Warszawa 1931, reprint: Warszawa 1996, s. 607–608.

102Centralny Instytut Wychowania Fizycznego, [w:] Encyklopedia wojskowa, s. 598. CIWF powstał „z potrzeby kształcenia nauczycieli i instruktorów dla szkół wszelkiego typu”. Zob. też: P. Rozwadowski, Państwowy Urząd Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego 1927–1939, Warszawa 2000.

103Academy of Fine Arts..., s. [12].

104S. Czerwiński, Przemówienie na otwarciu Oddziału Wolnej Wszechnicy Polskiej w Łodzi w dn. 28 października 1928 r., [w:] tegoż, O nowy ideał wychowawczy, Warszawa 1934, wyd. II, s. 105–108. W podobnym duchu, zwracając uwagę na podejmowanie zadań naukowych „nie przez organa władzy państwowej, ale przez placówkę społeczną”, szef resortu wypowiedział się półtora roku później uznając, że inicjatywa wileńskich kręgów naukowych stanowi dowód „istnienia w naszym społeczeństwie zdrowych i silnych państwowotwórczych pierwiastków”. – Przemówienie na uroczystości otwarcia Instytutu Badań Naukowych Europy Wschodniej w Wilnie w dn. 23 lutego 1930 r. (tamże, s. 144–145). O źródłach projektów reformatorskich zob. Konstytucja a wychowanie publiczne. Odczyt wygłoszony w Wilnie w dn. 28 listopada 1929 r. (tamże, s. 40–55).

105I.P. Maj, Działalność Instytutu Wschodniego w Warszawie 1926–1939, Warszawa [2007], s. 90–92.

106RPiG, s. 580–581; M. Ślusarska, Teatr, [w:] Encyklopedia Historii..., s. 456.

107RPiG, s. 508, 514.

108A. Podolska-Meducka, Szkoła Główna Handlowa. 1933–1939, [w:] Historia Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie 1906–2006, red. W. Morawski, Warszawa 2006, s. 65–67.

109RPiG, s. 480–482, 527–529; Polska współczesna..., s. 143–144.

110Pierwsze projekty w tej materii narodziły się w latach 1923–1925, za rządów tzw. większości narodowej: w drugim gabinecie Wincentego Witosa i drugim gabinecie Władysława Grabskiego – zob. S. Głąbiński, Wspomnienia polityczne, cz. I–III, Pelplin 1939, s. 534; S. Grabski, Pamiętniki, oprac. W. Stankiewicz, Warszawa 1989, t. 2, s. 242–243.

111J. Jędrzejewicz, W służbie idei. Fragmenty pamiętnika i pism, Londyn 1972, s. 123–163. Por. [ks.] B. Żongołłowicz, Dzienniki 1930–1936, s. 209 n.

112W. Jędrzejewicz, Wspomnienia, oprac. J. Cisek, Wrocław 1993, s. 216–217. Należy pamiętać, że pełny kurs w nowym systemie (i to tylko w zakresie gimnazjum i liceum ogólnokształcącego) odbył przed wybuchem II wojny światowej jedynie rocznik 1920, składający maturę na kwartał przed napaścią Niemiec na Polskę. Poza tym zmiany programowe dokonane przez prof. W. Świętosławskiego, następcę W. Jędrzejewicza, wypaczyły istotę liceum jako szkoły przygotowującej do studiów na uczelniach – tamże, s. 233.

113Pierwsze przejawy sprzeciwu miały miejsce podczas akcji protestacyjnej przeciw uwięzieniu byłych posłów w więzieniu  w Brześciu nad Bugiem, w postaci listu otwartego, który podpisało łącznie 320 profesorów (głównie z UJ, PW, UP, PW i SGGW) – zob. D. Mycielska, Postawy polityczne profesorów wyższych uczelni w dwudziestoleciu międzywojennym, [w:] Inteligencja polska w XIX i XX wieku. Studia 4, red. R. Czepulis-Rastenis, Warszawa 1985, s. 304–312.

114Ustawa z dnia 15 marca 1933 r. o szkołach akademickich, DURP, 1933, nr 29, poz. 247. Krótka analiza – S. Mauersberg, Szkolnictwo, s. 440–441.

115D. Mycielska, Postawy polityczne profesorów..., s. 306, 310.

116Por. T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski w latach 1915/16 – 1934/35, s. 50; W. Świętosławski, Uwagi o projekcie nowej ustawy o szkołach akademickich, Warszawa 1932, na prawach rękopisu, s. 7 (interpunkcja zmieniona).

117T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski w latach 1915/16 – 1934/35, s. 51–54.

118Tamże, s. 57–58. Por. też SUW 1932/1933, s. 23–24.

119W. Świętosławski, Uwagi o projekcie..., s. 3–10.

120Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 24 lutego 1928 o stosunku służbowym profesorów państwowych szkół akademickich i pomocniczych sił naukowych tych szkół, DURP, 1928, nr 24, poz. 204, znowelizowane 27 X 1932 (DURP, 1932 r., nr 94, poz. 819).

121J. Jędrzejewicz, W służbie idei..., s. 167.

122SUW 1933/1934, s. 7. W tym momencie UW miał 22 katedry nieobsadzone, a 4 unieruchomione. O nominacji przyszłej żony ministra, Cezarii Baudouin de Courtenay, 1o voto Vasmer, 20 voto Ehrenkreutz, na katedrę etnologii i etnografii Polski mocno krytycznie pisze ks. Żongołłowicz (Dzienniki 1930–1936, s. 543).

123O stosunkach między kolejnymi rektorami a MWRiOP zob. tamże, np. s. 66, 163, 381, 477.

124D. Mycielska, Postawy polityczne profesorów..., s. 317–320.

125T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski w latach 1915/16 – 1934/35, s. 58.

126E. Jarra, Wspomnienia o Uniwersytecie Warszawskim..., s. 19.

127[Ks.] B. Żongołłowicz, Dzienniki 1930–1936, s. 422. Tam również obszernie o przebiegu prac nad ustawą i toczących się wokół niej sporach (s. 381, 413–472).

128RPiG, s. 534. Szerzej o współpracy sił zbrojnych ze światem nauki – M. Jabłonowski, Wobec zagrożenia wojną. Wojsko a gospodarka Drugiej Rzeczypospolitej w latach 1935–1939, Warszawa 2001, s. 248–264.

129W. Świętosławski, Przemówienie na I. posiedzeniu Rady Nauk Ścisłych i Stosowanych 29 listopada 1936 r., Kraków 1936, s. [5–6].

130Por. m.in. W. Świętosławski, Przyrost ludności w Polsce i jego konsekwencje, Warszawa 1937, nadb. z: „Oświata i Wychowanie” (dalej: OiW), 1937, z. 7, s. 11–16. Z rozważań ministra wynikało, że skutkiem wyżu demograficznego liczebność roczników młodzieży (19–22 lata) wchodzących na rynek pracy w 1945 r. będzie o 87% wyższa niż w roku sporządzenia analizy. Oznaczało to, że przełom dekad przyniesie wielki wzrost liczby uczniów w szkołach średnich, zawodowych i wyższych.

131Ustawa z dnia 2 lipca 1937 r. o zmianie ustawy z dnia 15 marca 1933 r. o szkołach akademickich, DURP, 1937, nr 52, poz. 406. Obowiązywała ona w praktyce od roku akademickiego 1937/1938.

132Zarys dziejów wojskowości..., s. 647.

133Por. RPiG, s. 467; Prawda o Szkole Wawelberga, s. 36. Była to dawna szkoła zawodowa, wyróżniona, podobnie jak „Wawelberg i Rotwand”, przymiotnikiem honorowym w nazwie. S. Mauersberg (Szkolnictwo, s. 440) zalicza PWSBMiE do grupy szkół wyższych.

134Szkoły te funkcjonowały już w roku akademickim 1937/38 – zob. RPiG, s. 516, z powołaniem się na „dane tymczasowe” MWRiOP. Placówek tych nie wykazano jednak we wcześniejszym zestawieniu opisowym (s. 512), choć o pierwszej wspomniano w rozdziale Miasta (s. 385), a o ostatniej pośród wymienionych rozporządzeń (s. 450). Główna Szkoła Gospodarstwa Domowego we Lwowie była przypuszczalnie zreformowanym Prywatnym Żeńskim Instytutem Gospodarczego Kształcenia Kobiet w Snopkowie k. Lwowa – por. przyp. 142.

135RPiG, s. 450, 523–524; T. Wawrzyński, Centralny Instytut Wychowania Fizycznego, [w:] Encyklopedia Historii..., s. 55–56.

136A. Glimos-Nadgórska, Szkolnictwo i oświata pozaszkolna, [w:] Województwo śląskie (1922–1939). Zarys monograficzny, red. F. Serafin, Katowice 1996, s. 491. Tak jak warszawska i poznańska PWSBMiE, była ona dawną szkołą zawodową, wyróżnioną nazewniczo z racji osiągniętego poziomu (zał. 1922).

137I.P. Maj, Działalność Instytutu Wschodniego..., s. 142 n. Powodem głównym były trudności finansowe, lecz poważną rolę odegrały narastające różnice zdań pomiędzy dawnymi protektorami uczelni i związanymi z nią osobistościami a instancjami państwowymi, które od 1936 r. stopniowo usztywniały kurs w dziedzinie polityki narodowościowej. Wszystko to przyniosło gruntowną reorganizację Instytutu Wschodniego, rezygnację z działalności dydaktycznej, poddanie placówki ściślejszemu nadzorowi ze strony Ministerstwa Spraw Zagranicznych i Oddziału II Sztabu Głównego WP, a w rezultacie zmiany personalne.

138W wydawnictwie przygotowanym do druku w 1937 r. (Polska współczesna..., s. 145), wymienione są jako „wyższe szkoły”; w wydanym w 1939 r. RPiG (s. 512) figurują jako akademie, lecz nadal w kategorii „nie wykonujące praw”.

139R. Jakubów, Akademia Nauk Politycznych w Warszawie, [w:] Encyklopedia Historii..., s. 14.

140Por. A. Glimos-Nadgórska, Szkolnictwo i oświata pozaszkolna, s. 491, 495, 502. Poza Katowicami pedagogia (zob. przyp. 90) istniały w Kielcach, Krakowie, Krzemieńcu, Lublinie, Lwowie, Poznaniu, Toruniu, Wilnie i Warszawie. Zajęcia w nich rozpoczęły się jesienią 1937 r. – Polska współczesna..., s. 127. Po 1945 r. w oparciu o część z nich (np. Kielce, Kraków) utworzono wyższe szkoły pedagogiczne, przekształcone w ostatnich dziesięcioleciach w uniwersytety.

141Zob. A. Tarkowska, Gdynia między wojnami..., s. 72 n. Niewykluczone, że zostałby wykorzystany projekt całego kompleksu Szkoły Handlu Morskiego i Techniki Portowej, opracowany w końcu lat 20., a zrealizowany tylko fragmentarycznie – M. Sołtysik, Gdynia. Miasto dwudziestolecia międzywojennego. Urbanistyka i architektura, Warszawa 1993, s. 165–167.

142Zob. materiał propagandowy z epoki: Polska współczesna..., s. 199 n. Jednymi z pierwszych miały być, znajdujące się od 1938 r. w stadium reorganizacji zakłady typu wyższego, Państwowa Wyższa Szkoła Gospodarstwa Wiejskiego w Cieszynie i Prywatny Żeński Instytut Gospodarczego Kształcenia Kobiet w Snopkowie k. Lwowa (tamże, s. 134; RPiG, s. 472).

143[W. Świętosławski], Przemówienie P[ana] Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego oraz referaty wygłoszone na posiedzeniu Państwowej Rady Oświecenia Publicznego w dniu 30 listopada 1938 r., Warszawa 1939, nadb. z: OiW, 1938, z. 10, s. 11.

144[W. Świętosławski], Przemówienie P[ana] Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego wygłoszone na posiedzeniu Komisji Budżetowej Sejmu w dniu 26 stycznia 1939 roku, Warszawa 1939, nadb. z: OiW, 1939, z. 2, s. 28–29 (uzup. M.P.D.).

145K. Bartel, Przemówienie w Senacie przy budżecie Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w dniu 13 marca 1939 r., Warszawa 1939, s. 5 (uzup. M.P.D.).

146Szerzej: Polska współczesna..., s. 199–221. Przykład tzw. Centralnego Okręgu Przemysłowego: J. Ostrowski, Widły Wisły i Sanu, Warszawa 1938, s. 7–49, 111–132, 135–233; M.P. Deszczyński, Rzeszów na mapie gospodarczej II Rzeczypospolitej, [w:] Rzeszów dawny i współczesny. Gospodarka, red. K. Kaszuba, A. Szromnik, Rzeszów 2005, s. 105–111.

147[W. Świętosławski], Przemówienie P[ana] Ministra W[yznań] R[eligijnych] i O[świecenia] P[ublicznego] prof. dr. ... na Komisji Budżetowej Sejmu w dniu 3 lutego 1938 roku, Warszawa 1938, nadb. z: OiW, 1938, z. 2, s. 7, 11; RPiG, s. 451–452.

148W roku akademickim 1937/1938 MWRiOP przyznało stypendia po 1200 zł 20 aplikantom, zaś piętnaście innych instytucji udzieliło wsparcia, w przeciętnej wysokości 415 zł, dalszym 94 osobom – RPiG, s. 518–520. Kwoty te można szacować na 20–60% kosztów utrzymania studenta w Wolnym Mieście Gdańsku (nie licząc czesnego). Projektowi stypendialnemu towarzyszyła akcja propagandowa „Studiuj w Gdańsku” – E. Kołodziej, Dzieje Polonii w zarysie..., s. 128–129.

149Por. np. informator Stypendia na dalsze wyższe studia w Anglii dła absolwentów z Polski na rok 1938–1939, [Warszawa 1937].

150Np. zajmujący się teorią ekonomii systemów totalitarnych, a zatrudniony na Uniwersytecie Stefana Batorego i kierujący działem studiów gospodarczych Instytutu Europy Wschodniej prof. Stanisław Swianiewicz współpracował z Osteuropa Institut we Wrocławiu i Institut für Osteuropeische Wirtschaft Uniwersytetu w Królewcu. Przebywał też w Berlinie, Kilonii i Hamburgu – S. Swianiewicz, W cieniu Katynia, Warszawa 1990, s. 15–26. Nb. do współpracy o charakterze analitycznym usiłował pozyskać kierowaną przez niego placówkę attachat wojskowy Cesarstwa Japonii w Warszawie. Po konsultacjach z rektorem prof. Stefanem Ehrenkreutzem, MSZ i Oddziałem II SG WP „jeden ze stypendystów instytutu [...] zgodził się [...] robić dla attachatu japońskiego opracowania sowieckiej sytuacji gospodarczej na zasadzie swojej prywatnej umowy z czynnikami japońskimi” (tamże, s. 155–157).

151Przykładowo w czerwcu 1935 r. przebywał w Polsce minister oświaty Szwecji Arthur Engberg. W trakcie pobytu podpisano protokół w sprawie współpracy kulturalnej między Polską a Szwecją, mocą którego powołano w obu krajach specjalne komitety koordynujące zaplanowane działania, także na polu nauki. W roku następnym rewizytował gościa prof. Świętosławski, a z wykładami pojechali tam wkrótce filolog klasyczny prof. Tadeusz Zieliński i historyk prof. Oskar Halecki – P. Jaworski, Polska niepodległa wobec Skandynawii 1918–1939, Wrocław 2001, s. 205–206. Należy tu podkreślić rolę, jaką w procesie zbliżenia odgrywały stowarzyszenia społeczne i inicjatywy osobiste naukowców – vide przykłady z Bułgarii i Włoch: Dokumenty i materiały do historii stosunków polsko-bułgarskich, red. W. Balcerak, t. I, 1918–1944, Wrocław 1982; Document per la storia delle relazioni itało-połacche (1918–1940). Dokumenty dotyczące historii stosunków polsko-włoskich (1918–1940 r.), a c.d./oprac. M. di Simone, N. Eramo, A. Fiori, J. Stoch, [Roma] 1998, t. I–II.

152Kierowane np. do przyszłych współpracowników politycznych „ruchu prometejskiego” – por. I.P. Maj, Działalność Instytutu Wschodniego..., s. 45.

153Zob. P. Stawecki, Oficerowie dyplomowani wojska Drugiej Rzeczypospolitej, Wrocław 1997, s. 13–20, 22–29, 33. W przypadku Wyższej Szkoły Wojennej była to współpraca z École Supérieure de Guerre, wynikająca m.in. z obsadzenia do 1928 r. kluczowych stanowisk w uczelni warszawskiej przez oficerów francuskich.

154Przykłady – AUW, AcUW/RP 118, minuta pisma rektora [prof. I. Koschembahra-Łyskowskiego] i Senatu UW do zarządu Instytutu Franklina w Filadelfii z 3 [VII] 1924 r. oraz adres jubileuszowy To The University College London, [Warszawa 1927].

155Warunki pracy takiej osoby przedstawił Hiranmoy Ghosal, pracownik Instytutu Orientalistycznego UW, jedyny Hindus, który w okresie międzywojennym przebywał dłuższy czas w Polsce – H. Ghosal, Księga Walhalli, Warszawa 1971, s. 54, 63–64, 77–78.

156Zob. skrypt wykładu prof. Kazimierza Michałowskiego Wykopaliska polskie w Egipcie – SUW 1937/1938, s. 106–108.

157Por. AUW, AcUW/RP 119, kopia pisma kierownika Instytutu Orientalistyki UJP prof. Ananiasza Zajączkowskiego do rektora Antoniewicza z 21 IV 1937 r. Przykładowy wykaz jednorazowych stypendiów – SUW 1930/1931, s. 16.

158E. Jarra, Wspomnienia o Uniwersytecie Warszawskim..., s. 23–24 (uzup. M.P.D.; pisownia poprawiona).

159Były to: Austria, Belgia, Brazylia, Bułgaria, Czechosłowacja, Dania, Egipt, Estonia, Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Japonia, Jugosławia, Indie, Kanada, Litwa, Łotwa, Niemcy, Norwegia, Palestyna, Portugalia, Rumunia, Stany Zjednoczone Ameryki, Syria, Szwajcaria, Szwecja, Turcja, Wielka Brytania, Włochy, Związek Południowej Afryki, Związek Sowiecki.

160Por. Zarys dziejów wojskowości..., s. 485–486, 489–490 492–46; SUW 1937/1938, s. 75–77. 30 IV 1938 Legia Akademicka UJP liczyła 876 studentów I i II roku.

161Wiązał się z tym udział pracowników uczelni w kształceniu młodych dyplomatów, pełniących służbę na pierwszej linii obrony interesów państwa na płaszczyźnie międzynarodowej.

162Sprawozdanie z inauguracji prac Instytutu [Prawa Lotniczego i Zagadnień Gospodarczych Lotnictwa przy Wydziale Prawa Uniwersytetu Warszawskiego] z dnia 20 października 1938 r., Warszawa 1938, s. 4–5. Goście, m.in. minister komunikacji płk dypl. w st. sp. Juliusz Ulrych oraz dowódca lotnictwa gen. pil. inż. Ludomił Rayski, mogli z tej okazji wysłuchać erudycyjnego wykładu kierownika instytutu, nb. związanego z endecją, prof. Romana Rybarskiego „Lotnictwo w życiu krajów zamorskich”.

163Obszerna dokumentacja w: AUW, AcUW/RP 81, t. 1–2. Najstarszy dokument to ściśle tajne pismo okólne szefa Biura Personalnego MWRiOP dr. Antoniego Owsionki z 20 IX 1932 r. (k. 2). Na cele opl-pgaz., nie licząc wydatków osobowych i biurowych, preliminowano w roku akademickim 1939/1940 niemałą sumę 162 425 zł.

164Por. H. Ghosal, Księga Walhalli, s. 63 n.

165Tylko w ciągu 4 tygodni (31 III–28 IV 1939) 1207 pracowników zadeklarowało 190 500 zł na POP oraz 27 350 zł na FON. Przeciętna preliminowana darowizna wyniosła więc ok. 180 zł – AUW, AcUW/RP 81, t. 2, k. 213, notatka kwestora UJP wz. kierownika Rachuby Wacława Łapińskiego z 29 IV 1939 r. Zob. też AUW, RP/WP 104.

166Szczątek dokumentacji dotyczącej spraw mobilizacji osobowej – AUW, AcUW/RP 114.

167Dane za: S. Mauersberg, Szkolnictwo, s. 443, skorygowane przez autora. Wedle „danych tymczasowych MWRiOP” zawartych w RPiG (s. 451) było to 48,2 tys. osób w roku akademickim 1937/1938. Różnica wynika z doliczenia słuchaczy wyższych szkół wojskowych, duchownych i muzycznych.

168Dane dla roku akademickiego 1936/1937 za: Z. Zaniewicki, L’organisation de renseignement supérieur en Pologne, Paris [1938], nadb. z: L’organisation de l’enseignement supérieur, Paris 1938, s. 16.

169Nowsze konkluzje – S. Mauersberg, Szkolnictwo, s. 443.

170Z. Landau, Michał Kalecki, [w:] Encyklopedia Historii..., s. 145; K. Leowski, Michał Kalecki (1899–1970), [w:] Poczet wybitnych profesorów SGH–SGPiS 1906–1986, red. A. Minkiewicz, Warszawa 1986, s. 61–102.

171M.M. Drozdowski, Warszawa w latach 1914–1939, s. 378–379, 381–388; R. Mączewski, Warszawa między wojnami. Opowieść o życiu Stolicy 1918–1939, Łódź–Warszawa 2009, s. 127–129.

172Uniwersytet Jagielloński dysponował nawet większą liczbą wydziałów i jednostek afiliowanych, ale za to mniejszą liczbą katedr (123 wobec 148 w UJP). Młodemu i dość dużemu Uniwersytetowi Poznańskiemu (107 katedr) brakowało wydziałów teologicznych, farmaceutycznego i weterynaryjnego, natomiast Uniwersytet Stefana Batorego miał za sobą dłuższy niż UW/UJP okres bezwzględnej przerwy w działalności (1832–1919) i rozwijał się mniej dynamicznie niż UP (95 katedr). UJK liczył 96 katedr – AUW, AcUW/RP 50, k. 1, kopia elaboratu „Dane do ustalenia klucza podziału kredytów par. 16”, maszynopis b.d. [1938].

173Zob. T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski w latach 1915/16 – 1934/35, s. 49; RPiG, s. 491–496 (skład na rok akademicki 1937/1938); Dzieje Uniwersytetu Warszawskiego 1915–1939, red. A. Garlicki, Warszawa 1982, s. 312–315 (obejmuje też wykaz dziekanów) oraz ks. E. Bursche, Wydział Teologii Ewangelickiej, [Warszawa 1925]; Uroczystość otwarcia Studium Teologii Prawosławnej Uniwersytetu Warszawskiego dnia 8 lutego 1925 roku, Warszawa 1926.

174Por. T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski w latach 1915/16 – 1934/35, s. 39–40; Uniwersytet Warszawski. Ustawy i rozporządzenia M[inisterstwa] W[yznań] R[eligijnych] i Ośw[iecenia] Publ[icznego], dotyczące szkól akademickich (ze szczególnym uwzględnieniem Wydziału Lekarskiego, Oddziału Farmaceutycznego i Studium Weterynarii), oraz Statut Uniwersytetu Warszawskiego, Regulamin Senatu Akademickiego i Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1925.

175Statut Uniwersytetu Warszawskiego, Regulamin Senatu Akademickiego i Wydziału Lekarskiego..., s. 265–311. Zachowane szczątki dokumentacji dotyczącej relacji z władzami zob.: AUW, AcUW/RP 22 oraz zespół akt MWRiOP w zasobie Archiwum Akt Nowych w Warszawie.

176Memoriał w sprawie projektu ustawy o ustroju szkolnictwa, Warszawa 1928, s. 11.

177J. Mazurkiewicz, Mowa J[ego] M[agnificencji] Rektora Uniwersytetu Warszawskiego prof. dr. ... wygłoszona w dniu otwarcia roku szkolnego 1921/22 w Auli Uniwersytetu Warszawskiego, [Warszawa] b.r.w., s. 5; J. Ujejski, I. Myśl polska sto lat temu. Wykład wygłoszony podczas uroczystej inauguracji roku akademickiego 1932–33 w dniu 23 października 1932. II. Przemówienie do młodzieży przed aktem immatrykulacji, Warszawa 1933 (podkr. oryg.).

178W. Antoniewicz, Przemówienie wygłoszone podczas uroczystej inauguracji roku akademickiego 1936–37 w dniu 18 października 1936, Warszawa 1936, s. 8–10 (interpunkcja zmieniona).

179Por. S. K[onopka], Odsłonięcie portretu Marszalka Józefa Piłsudskiego w auli Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1934, nadb. z: „Lekarz Wojskowy” 1934, nr 10, s. 5–27. W trakcie uroczystości przemawiał rektor Pieńkowski, dziekan Wydziału Lekarskiego prof. Franciszek Czubalski oraz komendant Centrum Wyszkolenia Sanitarnego gen. dr Jan Kołłątaj-Srzednicki.

180SUW 1934/1935–1935/1936, s. 25–28. Por. też. T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski w latach 1915/16 – 1934/35, s. 58–59 (interpunkcja zmieniona).

181Por. AUW, AcUW/RP 18, k. 1, „Statut Uniwersytetu Józefa Piłsudskiego w Warszawie”, [Warszawa 1938]; SUW 1937/1938, s. 16. Co interesujące, najprawdopodobniej nigdy nie nastąpił formalny powrót do nazwy „Uniwersytet Warszawski” mocą ustawy lub dekretu. Rezygnacja z Piłsudskiego jako patrona nastąpiła de facto już w latach II wojny światowej, gdy działająca w konspiracji uczelnia przestała posługiwać się nazwą przyjętą w 1935 r. Zachowana dokumentacja z lata 1945 r. (AUW, BR/S-1) wskazuje, iż powrotu do niej nie brano również pod uwagę po zakończeniu wojny, co nie wydaje się zresztą szczególnie zaskakujące. W latach 80. do miana „Uniwersytet Józefa Piłsudskiego” odwoływało się chętnie Niezależne Zrzeszenie Studentów, lecz po 1989 r. władze uczelni uznały, iż zmiana nazwy dokonała się w sposób wiążący w okresie 1939–1944.

182Uroczystego aktu dopełnił marszałek E. Śmigły-Rydz – SUW 1936/1937, s. 8.

183Tamże, s. 18.

184SUW 1934/1935 – 1935/1936, s. 30.

185SUW 1937/1938, s. 91–102. (podkr. oryg.). Tamże wystąpienia obu doktorów honoris causa.

186Zob. zestawienie Doktoraty honorowehttp://www.uw.edu.pl/uniwersytet/historia (odczyt z 10 III 2015 r.) oraz sprawozdania rektorów z poszczególnych lat. Kopie niektórych dyplomów – AUW, AcUW/RP 115. E. Jarra (Wspomnienia o Uniwersytecie Warszawskim..., s. 16) tak zapamiętał uroczystość z udziałem F. Focha z 1923 r.: „Wysokie sfery ministerialne słuchać nawet nie chciały o jego wizycie w Uniwersytecie, podając wśród licznych powodów odmowy również... rzekome cierpienia pęcherzowe Marszałka. Wówczas Senat Akademicki udał się wprost do Ambasadora Francji [Hector André de Panafieu] i ku swej wielkiej satysfakcji otrzymał odpowiedź, że Foch zażądał stanowczo wstawienia do programu półgodzinnej wizyty w Uniwersytecie. Nieczęsto bywał on tak zapchany młodzieżą, jak dnia owego i nieczęsto ręce jej tak gorąco składały się do oklasku, jak na widok krępej, wąsatej postaci nowoczesnego pogromcy Hunów. Witający go imieniem młodzieży student, mimo otrzaskania z podobnymi występami, nie mógł z wrażenia dokończyć mowy. Odpowiadając prostymi słowami Marszałek położył główny nacisk na to, że po wywalczeniu niepodległości, najważniejszym zadaniem będzie obrona jej przed wrogami” (interpunkcja zmieniona).

187T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski w latach wojny i okupacji. Kronika 1939/40 – 1944/45, Warszawa 1948, nadb. z: Straty Kulturalne Warszawy, red. W. Tomkiewicz, Warszawa 1948, s. 9.

Rozwój infrastruktury

188Dokumentacja w tej sprawie zob.: AUW, AcUW/RP 94.

189Tamże, bpg (po k. 57), list prof. W. Sierpińskiego i prof. S. Mazurkiewicza z Gabinetu i Seminarium Matematycznego do rektora UW ks. prof. A. Szlagowskiego z 1 VII 1927 r.

190Tamże, k. 102, „Spis przedmiotów inwentarza ruchomego, zapisanego w księdze inwentarzowej Zarządu Gmachów Uniwersytetu Warszawskiego, ks[ięga] inwen[tarzowa] A” z 4 VII 1927 r., maszynopis, załącznik do pisma Zarządu Gmachów Uniwersytetu Warszawskiego do rektoratu UW.

191Trzynaście na terenie głównym (nr hipoteki 394), jedenaście w Ogrodzie Botanicznym oraz gmachy: Obserwatorium Astronomicznego (Al. Ujazdowskie 6/8), Anatomicum (ul. T. Chałubińskiego 5), dawny Medycyny Sądowej (ul. W. Oczki 2), obecny Medycyny Sądowej (ul. W. Oczki 1), Apteki Wzorcowej (ul. W. Oczki 3), Kliniki Dermatologicznej (ul. Koszykowa 82a), Kliniki Psychiatrycznej (ul. Konwiktorska 7) i Instytutu Fizyki (ul. Hoża 69).

192Gmach Kliniki Pediatrycznej przy ul. Marszałkowskiej 24.

193Tamże, k. 101, „Wykaz objektów majątku państwowego, zapisanych w księgach inwentarzowych A Zarządu Gmachów Uniwersytetu Warszawskiego” z 4 VII 1927 r., maszynopis, załącznik do pisma Zarządu Gmachów UW do rektoratu.

194Tamże, k. 99–100, pismo kierownika BUW dr. Z. Batowskiego do rektora ks. prof. A. Szlagowskiego z 14 XI 1927 r. Płótno H. Siemiradzkiego, też rewindykowane z ZSRS, zaginęło podczas II wojny światowej – J. Miziołek, Uniwersytet Warszawski. Dzieje i tradycja, Warszawa 2005, s. 188–189. O Gabinecie Rycin obszernie – Z. Batowski, Zbiór graficzny w Uniwersytecie Warszawskim. Z 49 ilustracjami, Warszawa 1928. Autor zapisał: „Po 91 latach bezprawie zostało naprawione. Na zasadzie Traktatu ryskiego wróciło od razu wszystko, nie bez pewnych jednak braków, których widocznie nie dało się zrewindykować. [...] Wiadomo, że przezwyciężyć trzeba było wiele trudności, czynionych ze strony rosyjskiej Delegacji naszej przy odbiorze należności, mimo że obiekt wydania był niesporny i dokładnie określony, a akcja rewindykacyjna umiejętnie przeprowadzona” (s. 8–9).

195Por. np. AUW, AcUW/RP 94, oszacowanie mienia Zakładu Geologicznego UW z 9 XI 1927 r., sygnowane przez kierownika ZG UW prof. Jana Lewińskiego. Majątek wyceniono na 162 186 zł.

196AUW, AcUW/RP 94, k. 60, pismo bardzo pilne dyrektora Obserwatorium Astronomicznego prof. M. Kamieńskiego do rektora ks. prof. A. Szlagowskiego z 13 X 1927 r.

197AUW, AcUW/RP 94, k. 43, pismo prof. Jana Baudoina de Courtenay’a do rektoratu UW z 1 VII 1927 r.

198AUW, AcUW/RP 94, k. 39. Podobnie zob. k. 48–50, kopia pisma kierownika Seminarium Filologii Germańskiej prof. Zygmunta Łempickiego do Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z 5 XI 1927 r. wraz z załącznikiem.

199T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski w latach 1915/16 – 1934/35, m.in. s. 67, 86–87, 96–98, 121–137, 181–199, 216–228, 247–251, 260–263 (omówienia zakładów poszczególnych wydziałów).

200Tamże, s. 270–271. Autor ten pisał: „Biblioteka [...] została uznana za bibliotekę okręgową warszawską (województwa: warszawskie, łódzkie i lubelskie). Charakter biblioteki okręgowej ma jednak szereg niewygód, zmusza bowiem [...] książnicę o charakterze przede wszystkim naukowym, do przechowywania całej produkcji drukowanej okręgu warszawskiego”. To, co było wtedy niedogodnością, po zniszczeniach lat 1939–1945 stało się błogosławieństwem dla badaczy zajmujących się okresem międzywojennym.

201W. Stummer, Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie, [w:] Uniwersytet Warszawski 1808–1818 – 1958..., s. 38; SUW 1925/1926, s. 13. Większość rękopisów rewindykowanych z ZSRS przekazano powstającej Bibliotece Narodowej Józefa Piłsudskiego – T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski w latach 1915/16 – 1934/35, s. 271.

202Sprawozdanie Zakładu Geograficznego Uniwersytetu Warszawskiego. Compterendu de l’Institut de Géographie de l’Universite de Varsovie, Warszawa 1924, s. 3–6.

203Nawet takich jak przyszły wybitny oficer dyplomowany por./kpt. Roman Umiastowski, który usiłował sfinalizować na UW studia przerwane służbą na froncie i wznawiane na Uniwersytecie Poznańskim. W 1924 r. opublikował on znakomitą Geografię wojenną Rzeczypospolitej Polskiej i ziem ościennych – P.M. Żukowski, Roman Umiastowski. Szkic biograficzny, [w:] R. Umiastowski, Dziennik wojenny 18 IX 1939 – 19 IX 1945, oprac. P.M. Żukowski, Warszawa 2009, s. 29–35.

204W tym przypadku, w kolejności znaczenia, drogą darów, wymiany i zakupów. Przykłady przyrostów: SWHUM 1927/1928, s. 30, 32–33, 37–38, 53, 57–60, 65, 67, 72–74, 77, 79; SWL 1928/1929, s. 8–9; SWP 1929/1930, s. 36–41, 46–47, 58; SWTE 1931/1932 s. 25–29; SWTK 1934-1935, s. 17–18; SWM-P 1937/1938, s. 20, 22–23, 27–28, 31, 34–35, 40–41, 43, 46–49, 55–56, 59; Sprawozdanie z działalności Wydziału Farmaceutycznego Uniwersytetu Józefa Piłsudskiego w Warszawie za rok akademicki 1937/38, [Warszawa 1938], maszynopis powielony w zbiorach AUW, s. 11–14.

205Na temat stopniowego polepszania się warunków pracy innych jednostek UW zob. serie sprawozdań wydziałowych przechowywane w AUW oraz: W. Grzywo-Dąbrowski, Zakład Medycyny Sądowej Uniwersytetu Warszawskiego, [w:] Sprawozdanie z czynności Zakładu Medycyny Sądowej Uniwersytetu Warszawskiego za 10-łecie 1921–1930 r. Compte rendu de l’Institut Médico-Légal a Varsovie pendant la période de 10 ans 1921–1930, Warszawa 1932, s. 3–7; T. Janiszewski, Sprawozdanie z działalności Zakładu Higieny [Uniwersytetu Warszawskiego i Uniwersytetu Józefa Piłsudskiego] za czas od lutego 1930 do września 1937 r., Warszawa 1938, nadb. z: „Lekarz Polski” 1938, nr 1, s. 2–5, 15–19; Dziesięciolecie Zakładu Psychologii Wychowawczej Uniwersytetu Józefa Piłsudskiego [w Warszawie] 1928–1938. Sprawozdanie opracowane przez Konwersatorium przy Zakładzie Psychologii Wychowawczej, red. M. Żebrowska, J. Kunicka, Warszawa 1938, s. 11 n. Źródłem aktowym ilustrującym stan wyposażenia pracowni chemicznych UW jest spuścizna inwentaryzacji dokonana na przełomie lat 1938/1939 w związku z przygotowaniami do biernej obrony przeciwlotniczej – AUW, AcUW/RP 81, k. 90n. Trzeba tu dodać, że z racji niedorozwoju wytwórczości krajowej urządzenia precyzyjne potrzebne w badaniach i dydaktyce można było początkowo zakupić jedynie za granicą, co wobec dążenia do ograniczenia przywozu i odpływu walut obcych przysparzało dodatkowych trudności. W latach 30. nastąpiła na tym polu poprawa, związana z rozwojem przemysłu w kraju, a tym samym obniżenia cen takiego sprzętu.

206T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski w latach 1915/16 – 1934/35, s. 44.

207Majątek w pow. łukowskim, należący do Fundacji Stypendialnej im. Włodzimierza Młockiego założonej jeszcze w 1861 r., mającej na celu pomoc wybijającej się na polu naukowym młodzieży akademickiej. W 1933 r. został on oddany w dzierżawę „obywatelowi ziemskiemu” Zygmuntowi Strzeszewskiemu – por. np. AUW, AcUW/RP 87 i 88; SWP 1928/1929, s. 27.

208Por. liczący 34 pozycje wykaz zapisów, funduszy stypendialnych i fundacji uniwersyteckich: SUW 1937/1938, s. 60–61. Największy składnik spośród 357,7 tys. zł sumy (bez nieruchomości) stanowił zapis M. Górnickiego, opiewający na 120,1 tys. zł w papierach wartościowych, który w roku akademickim 1937/38 dał 5506,12 zł dochodu. W listopadzie 1938 r. powstała Fundacja Naukowa im. płk. Józefa Becka (tamże, s. 9–10), dysponująca 70 tys. zł ze składek pracowników służb zagranicznych na stypendia dla osób „specjalnie poświęcających się historii dyplomacji polskiej”.

209T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski w latach 1915/16 – 1934/35, s. 48; Zarządzenie Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z dn. 14 lipca 1931 r. w sprawie zatwierdzenia statutu fundacji Smoguleckiej imienia Bogdana Hutten-Czapskiego, „Monitor Polski” 1931, poz. 284. Jak z prostotą zapisał dawny kurator we wspomnieniach: „Od czasu mej młodości wiedziałem, że – głównie w Stanach Zjednoczonych Ameryki – ludzie zamożni, nie mający bliższych krewnych, znaczną część swego majątku przeznaczają na cele społeczne. Uznałem celowość takiej dobrowolnej ofiary [...] i postanowiłem również ze swej strony przyczynić się do poparcia celów kulturalnych. Podczas wojny doszedłem do przekonania, że w kierowaniu tą fundacją powinny mieć udział warszawskie uczelnie wyższe, u których kolebki stałem”. B. Hutten-Czapski, Sześćdziesiąt lat życia..., t. II, s. 621–624. Donator uzyskał w dowód wdzięczności doktoraty honoris causa PW (nauki techniczne) oraz UW (medycyna). Otrzymał też Order Odrodzenia Polski I klasy.

210Por. np. dokumentację planu finansowo-gospodarczego na rok akademicki 1939/1940 – AUW, AcUW/RP 54, k. 11. O utworzeniu Funduszu w 1932 r. – B. Jaczewski, Polityka naukowa państwa polskiego..., s. 149–150. Dane na temat ostatnich budżetów wykonanych – SUW 1937-1938, s. 30–35.

211T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski w latach 1915/16 – 1934/35, s. 45.

212„Co do innych potrzeb Uniwersytetu, to potrzeba przede wszystkim budować” – I. Koschembahr-Łyskowski w SUW 1924/1925, s. 18. Już wtedy dostrzeżono konieczność wzniesienia nowego gmachu BUW.

213O tej sprawie nieco obszerniej: SUW 1926/1927, s. 8–9.

214SUW 1928/1929, s. 16–17 (podkr. oryg.).

215SUW 1929/1930, s. 26–27; SUW 1930/1931, s. 31–32.

216SUW 1933/1934, s. 12–13. Można dodać, że pożar, który w październiku 1935 r. strawił poddasze Gmachu Pomuzealnego, był swoistym „dzwonem na trwogę” – zob. dokumentację fotograficzną w zbiorach Narodowego Archiwum Cyfrowego w Warszawie, sygn. 1-N-2392-1 do 6 oraz 1-N-2393-1 do 3.

217T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski w latach 1915/16 – 1934/35, s. 45–46; SUW 1933/1934, s. 15; SUW 1934/1935 – 1935/1936, s. 19–20, 42–43.

218Zasadnicze materiały w tej sprawie: AUW, AcUW/RP 50, k. 14 n., „Preliminarz budżetowy remontu kapitalnego 1938/39”; AcUW/RP 52, k. 49 n. „Preliminarz budżetowy remontu kapitalnego 1939/40”; AcUW/RP 55, k. 25 n. „Preliminarz budżetowy remontu kapitalnego 1940/41”.

219Tamże, sygn. AcUW/RP 52, k. 39 n., kopia „Wykazu niezbędnych remontów, które winny być wykonane w roku 1939/40 z planu finansowo-gospodarczego grupa II – Administracja – Rektor” z 14 VI 1939 r., sygnowanego przez intendenta A. Zielińskiego. Do najważniejszych czynności zaliczono w tym dokumencie: remonty Zakładu Anatomii Patologicznej, Zakładu Farmacji Stosowanej, Obserwatorium Astronomicznego, Seminarium Filologii Klasycznej, wymianę ogrodzenia Ogrodu Botanicznego, modernizację sieci wodociągowej na terenie głównym (wraz z zainstalowaniem hydrantów przeciwpożarowych i budową studni artezyjskiej) oraz budowę składnicy sprzętu przeciwpożarowego, przeciwchemicznego i sanitarnego. Z kolei z zestawienia (k. 61) „Preliminarza budżetowego remontu kapitalnego na rok 1939/40” wynika, że główne pozycje w podgrupie „remontów gruntownych” stanowiła była Szkoła Główna (400 tys. zł) i Pałac Kazimierzowski (100 tys. zł), a w kategorii „Przebudowy i nadbudowy” przestrzeń między gmachami na terenie głównym (85 tys. zł) oraz Klinika Psychiatryczna (75 tys. zł) i BUW (50 tys. zł).

220A.K. Wróblewski, 75 lat fizyki na Hożej, „Wiedza i Życie” 1996, nr 1, s. 36–37.

221B. Kaczorowski, T. Lis, Uniwersytet Warszawski. Przewodnik historyczny, Warszawa 1983, powiel., s. 17; J. Miziołek, Uniwersytet Warszawski..., s. 206.

222Szeroko: Własnymi siłami. 9 czerwca 1928 r., Warszawa 1928; Komitet budowy gmachu dla Wydziału Farmaceutycznego Uniwersytetu Warszawskiego 1925–1932, Warszawa 1932.

223Z. Wielogórski, Historia Wydziału Chemii [Uniwersytetu Warszawskiego] http://www.chem.uw.edu.pl/historia.php?group=fchem&head=Historia (odczyt z 3 III 2015 r., kopia w posiadaniu autora).

224O warunkach lokalowych Wydziału Lekarskiego por. m.in. S. Orłowski, W sprawie Instytutów Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Warszawskiego..., passim; A. Cyzewicz [właśc.: Czyżewicz], Rzut oka na dzieje i zadania kliniki położniczo-ginekologicznej Uniwersytetu Warszawskiego. Przemówienie wstępne przy otwarciu tej kliniki w dniu 14 stycznia 1921 r., [Warszawa] 1921, s. 10; W obronie szkół akademickich. Odezwa Senatu Akademickiego Uniwersytetu Warszawskiego w sprawie gmachów Wydziału Lekarskiego oraz Studium Weterynarii w Grochowie, [Warszawa 1925], passim; Z. Michalski, Sprawozdanie z działałności kliniki wewnętrznej Uniwersytetu Warszawskiego w szpitalu św. Ducha za siedmiolecie 1918–1925 oraz rys historyczny tej kliniki, [Warszawa 1926], nadb. z: „Polskie Archiwum Medycyny Wewnętrznej”, t. III, z. 2, s. 212 n.; SWL 1928/1929, s. 3–8; W. Grzywo-Dąbrowski, Zakład Medycyny Sądowej, passim; H. Bukowiecki, O funkcji społecznej uniwersytetów i osiągnięciach organizacyjnych Wydziału Farmaceutycznego Uniwersytetu Warszawskiego, [Warszawa 1948], nadb. z: „Farmacja Polska” 1948, nr 2, 3 i 4, passim.

225Por. [J. Gordziałkowski], Uczelnia Weterynaryjna w Warszawie, jej przeszłość, stan obecny i dalsze losy, Warszawa [1924], nadb. z: „Wiadomości Weterynaryjne”, nr 45 (1924), s. 2–5; W obronie..., passim; K. Millak, Walka o Wydział Weterynaryjny Uniwersytetu Warszawskiego i jej tło 1918–1927 (La lutte pour la création de la Faculté Vetérinaire de l’Université à Varsovie et son fond 1918–1927), Warszawa 1948, s. 11–12.

226Zob. W. Pietrusiewicz, Stowarzyszenie Mieszkaniowe Spółdzielcze Profesorów Uniwersytetu Warszawskiego, [Warszawa] 2009 – http://sewerynow.waw.pl/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=3&Itemid=3 (odczyt z 3 III 2015 r., kopia w posiadaniu autora).

227O wymienionych obiektach w ujęciu retrospektywnym – M. Leśniakowska, Architektura w Warszawie. Lata 1918–1939, Warszawa 2002, wyd. II, s. 29, 46, 62, 112–113, 115, 123, 183; J. Zieliński, Atlas dawnej architektury ulic i placów Warszawy. Śródmieście historyczne, t. 1–15, Warszawa 1995–2011, passim, oraz portal internetowy Warszawa1939.pl.

228W pierwszym przypadku, nastąpiło to już w roku akademickim 1918/1919, dzięki, jak stwierdził pamiętający te czasy autor, „osobistemu poparciu Naczelnika Państwa, Józefa Piłsudskiego” – T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski w latach 1915/16 – 1934/35, s. 45. Por. też: W obronie..., s. 1–2. Wedle drugiego źródła Wojsko Polskie ostatecznie ustąpiło obszar na północ od ul. Koszykowej znacznie później, żywiąc przy tym nadzieję na przejęcie od UW terenów na Grochowie, gdzie zamierzano umieścić Szkołę Gazową.

229AUW, AcUW/RP 52, k. 79–80, kopia „Preliminarza budżetowego Uniwersytetu Józefa Piłsudskiego w Warszawie na rok 1939–40”, s. 34–36. Korespondowała z tym, nie stroniąc jednak od podkreślenia dokonań uczelni na polu remontowo-budowlanym, wypowiedź rektora uczyniona w obecności generalnego inspektora sił zbrojnych marszałka E. Śmigłego-Rydza – SUW 1936/1937, s. 19–22; SUW 1937/1938, s. 37, 40–48.

230Chodziło o budynek przy ul. Wawelskiej, mający pomieścić Zakład Chemii Fizjologicznej, Zakład Fizjologiczny, Zakład Farmakologii i Zakład Patologii Ogólnej.

231Tamże, k. 10, kopia pisma L. K.9480/39 rektora prof. W. Antoniewicza do ministra prof. W. Świętosławskiego z 30 VIII 1939 r., s. 3. W zestawieniu do „Preliminarza budżetowego remontu kapitalnego na rok 1939/40” (k. 61) w podgrupie „Nowe budowle” figurują, obok nowego Gmachu Chemii (2 mln zł), także kosztowne pozycje: Klinika Chorób Nerwowych (450 tys. zł), Gmach Farmaceutów (255 tys. zł), budowa psiarni (117 tys. zł). Wyczerpującą listę dezyderatów BUW zawiera kopia pisma jej dyrektora W. Borowego do rektora prof. W. Antoniewicza z 9 V 1938 r. (AUW, AcUW/RP 79, s. 19–26), którego znamienne pierwsze zdanie brzmi: „Biblioteka Uniwersytecka w obecnej sytuacji lokalowej nie może istnieć nadal”. Niezależnie od widma zamknięcia z braku miejsca magazynu już w 1940 r. (m.in. wobec problemów z pomieszczeniem prasy i czasopism wielkoformatowych oraz dubletów), dyrektor postulował jak najszybsze podjęcie decyzji o lokalizacji nowego gmachu, a także przeprowadzenie prac zwiększających bezpieczeństwo przeciwpożarowe i przeciwlotnicze, np. w drodze wykonania stropu żelbetowego oraz schronów dla najcenniejszych zbiorów, kartotek i katalogów.

232Zob. dyskusyjną próbę ujęcia tej problematyki: J. Trybuś, Warszawa niezaistniała. Niezrealizowane projekty urbanistyczne i architektoniczne Warszawy dwudziestolecia międzywojennego, Warszawa 2012.

233Nb. był to projekt światopoglądowo pluralistyczny, bowiem przy ówczesnej ul. Opaczewskiej stał już gmach Wolnej Wszechnicy Polskiej.

234AUW, AcUW/RP 79, s. 27–31, kopia niedatowanej [1939 r.] i niesygnowanej notatki „Ogólnouniwersyteckie potrzeby budowlane”. Zob. też SUW 1937/1938, s. 48–49.

235Warto zwrócić uwagę, że fundusze na Gmach Chemii znalazły się, być może wskutek zbiegu okoliczności, w okresie skumulowania się wpływów wspomnianej grupy chemików (por. s. 378), rozpoczętym w grudniu 1935 r. objęciem przez prof. W. Świętosławskiego teki w gabinecie Mariana Zyndrama-Kościałkowskiego.

236Por. ceny gruntów, wynoszące w 1939 r. w okolicy terenu głównego UW od 250 do 500 zł za 1 m2. Dla porównania, na Bielanach, gdzie rozbudowywała się AWF, koszt 1 m2 wynosił 15–20 zł – Żoliborz. Obrazy z dziejów. Dzielnica Żoliborz na dawnych mapach, planach i zdjęciach w zbiorach Archiwum Państwowego m.st. Warszawy, oprac. P.E. Weszpiński, Warszawa 1998, s. 50. W ręku władz miejskich znajdowało się w 1929 r. zaledwie 20% gruntów (przy czym 11 lat wcześniej odsetek ten był niższy aż 10-krotnie), z czego lwia część właśnie w dzielnicach nowych – E. Szwankowski, Warszawa. Rozwój urbanistyczny i architektoniczny, Warszawa 1952, s. 281; M.M. Drozdowski, Warszawa w latach 1914–1939, s. 79–80.

 

UNIWERSYTET CZASU WOJNY

 

Wprowadzenie

1C. Berezowski, Ochrona prawno-międzynarodowa zabytków i dziel sztuki w czasie wojny, Warszawa 1948, s. 44–49, 54–55, 94–95, 100–103, 108–109, 136–137.

2C. Madajczyk, Trzecia Rzesza i życie kulturalne na terytoriach przez nią okupowanych, [w:] Inter arma non silent Musae. Wojna i kultura 1939–1945, red. C. Madajczyk, Warszawa 1977, s. 178, 184; C. Łuczak, Losy polskiej nauki i nauczania akademickiego w okresie hitlerowskiej okupacji, Poznań 1981, s. 3, 4, 6; Podstępne uwięzienie profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego i Akademii Górniczej (6 XI 1939). Dokumenty, oprac. J. Buszko, I. Paczyńska, Kraków 1995.

3Armia Krajowa w dokumentach, t. I: Wrzesień 1939 – czerwiec 1941, Londyn 1970, s. 112–113 (17).

4Archiwum Akt Nowych (AAN), Delegatura Rządu RP na Kraj, 202/VII-3, Sytuacja inteligencji polskiej pod rządami okupacyjnymi, k. 47.

5W. Lewandowski, Sytuacja aprowizacyjna ludności Warszawy w latach wojny 1939–1942 r., s. 1–8, maszynopis w posiadaniu autora. Władysław Lewandowski, ur. 1905 r., zm. 7 V 1945 r. w Neuenbürg k. Karlsruhe po uwolnieniu z obozu; przed 1939 r. pracownik Ministerstwa Skarbu, delegowany do Biura Ekonomicznego Prezydium Rady Ministrów, od 1937/1938 kierownik Sekcji Ekonomicznej Zarządu m.st. Warszawy.

6Archiwum Zakładu Historii Ruchu Ludowego (dalej jako AZHRL), M 71–25, Z pobytu w Warszawie (od 3 do 13 V 1940 r.). Sytuacja polityczna i ekonomiczna mieszkańców Warszawy, k. 31; M. Walczak, Szkolnictwo wyższe i nauka polska w latach wojny i okupacji 1939–1945, Wrocław 1978, s. 104.

7T. Szarota, Okupowanej Warszawy dzień powszedni. Studium historyczne, Warszawa 2010, s. 93–95; W. Kula, Dziennik czasu okupacji, oprac. N. Assorodobraj-Kula i M. Kula, Warszawa 1994, s. 13–14 (6 V 1941 r.), 22 (25 V 1941 r.)

8K. Wyka, Gospodarka wyłączona, [w:] Życie na niby. Pamiętnik po klęsce, Kraków 1984, s. 151–153; K.L. Koniński, Uwagi 1940–1942, Poznań 1987, s. 155 (11 XI 1941 r.); Z. Klukowski, Zamojszczyzna, t. I, 1918–1943, Warszawa 2008, s. 248 (3 IX 1941 r.).

9A. Strzeżek, Od konsumpcji do konspiracji czyli warszawskie lokale gastronomiczne 1939–1944, Warszawa 2012, s. 87, 166.

10C. Madajczyk, Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce, Warszawa 1970, t. II, s. 26–27; T. Szarota, Okupowanej Warszawy dzień powszedni, s. 94–95, 99–100, 103, 115–119; W. Bartoszewski, Lata wojenne Stanisława Herbsta, [w:] Na drodze do niepodległości, Paryż 1987, s. 106–107; A. Zahorski, O Ludwiku Widerszalu (1909–1944), „Kronika Warszawy” 1980, nr 2, s. 116–117.

11S. Kisielewski, Abecadło Kisiela. Testament Kisiela, Warszawa 2011, s. 50–51.

12W. Kula, Dziennik czasu okupacji, s. 45 (23 VII 1942 r.).

13Z. Klukowski, Zamojszczyzna, s. 289 (4 VIII 1942 r.); J.W. Gomulicki, „Diabeł i zboże”, [w:] Walka o dobra kultury 1939–1945. Warszawa 1939–1945, red. S. Lorentz, Warszawa 1970, t. II, s. 71.

14Kronika Naukowa, [w:] „Kwartalnik Historyczny” 1946, nr 3–4, s. 755–756.

15W. Kula, Dziennik czasu okupacji, s. 8 (1 XI 1939 r.), 24–25 (30 V 1941 r.), 38 (21 VII 1942 r.).

16S. Swieżawski, Wielki przełom 1907–1945, Lublin 1989, s. 388–391.

17R. Jarocki, Rozmowy z Lorentzem, Warszawa 1981, s. 236–238; S. Lorentz, Zapiski do autobiografii, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 1979, nr 4, s. 744–745.

18Z dziejów podziemnego Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1961, s. 16, 18–19 (T. Kotarbiński).

19A. Lauterbach, Zniszczenie i odbudowa Warszawy zabytkowej, „Kronika Warszawy” 1971, nr 4, s. 47.

20F. Goetel, Czas wojny, Londyn 1955, s. 50.

Wrzesień 1939 r. i okres tzw. półtolerancji

21Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego (BUW), Gab. Rękopisów, sygn. 2177, materiały dot. działalności Zastępczego I Szpitala Okręgowego, zorganizowanego przez E. Lotha na terenie UW we wrześniu 1939, k. 1–8.

22T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski w latach wojny i okupacji. Kronika 1939/1940 – 1944/1945, Warszawa 1948, s. 255.

23T. Manteuffel, Moja praca w Archiwum Akt Nowych podczas okupacji, [w:] Walka o dobra kultury, t. I, s. 571.

24T. Makowiecki, Warszawska Biblioteka Uniwersytecka 1939–1944, Frankfurt am Main 1947, s. 3–4.

25T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski..., s. 256.

26Archiwum Uniwersytetu Warszawskiego (AUW), WL-12. Relacje z udziału dydaktyków WL w tajnym nauczaniu i pracach badawczych w okresie okupacji, zbierane przez Dziekanat WL, 1945, t. 2, wykaz i oszacowanie strat spowodowanych wojną z niemcami [sic], 20 VI 1945 r., NN, k. 23–24.

27AZHRL, Archiwum Stanisława Kota (ASK), 47, Prowizoryczne zestawienie strat wojennych Państwa Polskiego sporządzone na koniec lutego 1940 r. (pierwsze przybliżenie), k. 36–42.

28M. Walczak, Szkolnictwo wyższe i nauka polska, s. 56; T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski..., s. 254–255.

29Ludzie nauki i nauczyciele polscy podczas II wojny światowej. Księga strat osobowych, Warszawa 1995, s. 19–21.

30AZHRL, ASK, 71, Działalność władz okupacyjnych na terytorium Rzeczypospolitej w okresie 1 IX 1939 – 1 XI 1940, k. 104–105, opubl.: Działalność władz okupacyjnych na terytorium Rzeczypospolitej w okresie 1 IX 1939 – 1 XI 1940. Raport z archiwum politycznego prof. Stanisława Kota, oprac. J. Gmitruk, J. Mazurek, Warszawa 1999; M. Walczak, Szkolnictwo wyższe i nauka polska, s. 57; C. Łuczak, Losy polskiej nauki, s. 7.

31Raporty Ludwiga Fischera, gubernatora dystryktu warszawskiego, 1939–1944, oprac. K. Dunin-Wąsowicz i in., Warszawa 1987, s. 181–182, raport z 15 IV 1940 za okres 1 III – 10 IV 1940, s. 279, raport z 10 III 1941 za luty 1941; E.C. Król, Grabież polskich szkół wyższych w okresie okupacji hitlerowskiej, „Przegląd Historyczny” 1979, nr 3, s. 490; C. Madajczyk, Polityka III Rzeszy, t. I, s. 105, 108, 118–119, 124–125, 150, 153, 158–159, 161; S. Piotrowski, Dziennik Hansa Franka, Warszawa 1956, r. II.

32T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski..., s. 257–258.

33A. Mężyński, Kommando Paulsen, październik–grudzień 1939 r., Warszawa 1994, s. 11.

34[S. Sawicka], Likwidacja Ogrodu Botanicznego w Warszawie, „Przegląd Spraw Kultury” 1943, nr 1; E.C. Król, Grabież polskich szkół wyższych, s. 479–481, 486–489, 495.

35AZHRL, ASK, M 72–40, MSW. Sprawozdanie ze stanu oświaty i kultury na ziemiach polskich za okres od 1 IV do 30 VI 1942, 1943, k. 24–25; BUW, Gab. Rękopisów, sygn. 2294, anonimowa relacja o zniszczeniach dokonanych przez Niemców we wrześniu 1939 r. na terenie UW, [prawdopodobnie 1941], k. 39–40.

36BUW, Gab. Rękopisów, sygn. 2204, materiały do Kroniki Uniwersytetu Warszawskiego z lat 1939/40–1944/1945 zebrane i przygotowane do druku przez T. Manteuffla, notatka nt. administracyjnej działalności UW w 1939–1941, k. 79–80; T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski..., s. 259–260.

37AUW, WL, Dypl. Okupacja, sygn.: 3–3725, 39 940–42 912, 9122–30 391, 30 412–39 892, 42 979–49 107.

38BUW, Gab. Rękopisów, sygn. 2203, materiały dot. tajnego nauczania w latach 1939–1944, zebrane przez T. Manteuffla, relacja W. Antoniewicza, k. 86; S.K. Kozłowski, Włodzimierz Antoniewicz, profesor z Warszawy, Warszawa 2009, s. 299–300.

39T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski..., s. 259.

Uniwersytet w konspiracji

40B. Gralak, Szkolnictwo wyższe i nauka polska pod okupacją niemiecką i radziecką 1939–1945, Zgierz 2010, s. 46; Z dziejów podziemnego..., s. 140–141 (W. Leopold), 287 (T. Sołtan).

41Ludzie nauki..., s. 34; B. Gralak, Szkolnictwo wyższe i nauka polska, s. 42; M. Walczak, Szkolnictwo wyższe i nauka polska, s. 72; Z dziejów podziemnego..., s. 39–40 (K. Dąbrowska), 143–144 (W. Leopold).

42M. Walczak, Szkolnictwo wyższe i nauka polska, s. 72; A. Kamiński, Diariusz podręczny 1939–1945, oprac. A. Palarczykowa, J. Stoksik, Warszawa 2001, s. 194–195 (3 XI 1942 r.)

43BUW, Gab. Rękopisów, sygn. 2586, nr 6 (numery pakietów/zakładek), materiały S. Pieńkowskiego, papiery nt. nauki, oświaty i kultury w Polsce w 1939–1945, pismo M. Koczwary do T. Manteuffla nt. Kroniki UW, 28 V 1948 r.; Z dziejów podziemnego..., s. 143–144 (W. Leopold); T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski..., s. 262–264.

44BUW, Gab. Rękopisów, sygn. 2203, W. Karpowiczówna, Materiały do historii tajnego nauczania. Tajne komplety Uniwersytetu Warszawskiego w r. 1940–1944, k. 6–8; tamże, relacja M. Koczwary, 24 XI 1946, k. 139–142; tamże, relacja M. Gieysztora o organizacji, stanie osobowym i działalności UW w latach 1940–1944, 6 XI 1946, k. 2–5; T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski..., s. 262–264; M. Walczak, Szkolnictwo wyższe i nauka polska, s. 75; J. Pniewski, Wspomnienia autobiograficzne, [w:] Fizycy wspominają. Zbiór 25 rozmów i wspomnień fizyków polskich opublikowanych pierwotnie w „Postępach Fizyki” i w „Kwartalniku Historii Nauki i Techniki”, wstęp Adam Sobiczewski, przypisy A.K. Wróblewski, red. A.M. Kobos, Kraków 2014, s. 616.

45S. Salmonowicz, Polskie państwo podziemne. Z dziejów walki cywilnej 1939–1945, Warszawa 1994, s. 164 n.; G. Górski, Administracja Polski Podziemnej w latach 1939–1945. Studium historyczno-prawne, Toruń 1995, s. 150–155.

46BUW, Gab. Rękopisów, sygn. 2203, W. Karpowiczówna, Materiały do historii tajnego nauczania. Tajne komplety Uniwersytetu Warszawskiego w r. 1940–1944, k. 6–8.

47B. Gralak, Szkolnictwo wyższe i nauka polska, s. 48; T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski..., s. 261–262; Z dziejów podziemnego..., s. 30–31 (H. Hiż).

48M. Lenczewski, Studium Teologii Prawosławnej na Uniwersytecie Warszawskim w latach 1925–1939, Warszawa 1992.

49T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski..., s. 265–266.

50BUW, Gab. Rękopisów, sygn. 2203, ks. J. Szeruda, odpowiedź na kwestionariusz w sprawie tajnego nauczania, 23 X 1945 r., k. 24; T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski..., s. 266.

51BUW, Gab. Rękopisów, sygn. 2203, pismo dziekana WP S. Zaleskiego do p.o. rektora UW S. Pieńkowskiego, 31 VII 1945 r., k. 39; tamże, C. Berezowski, odpowiedź na kwestionariusz, 24 X 1945 r., k. 26; tamże, S. Zaleski, odpowiedź na kwestionariusz, 29 X 1945 r., k. 40–42; T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski..., s. 266–270; Z. Krzemiński, Historia warszawskiej adwokatury, Warszawa 2005, s. 172–177; S.W. Kasznica, Druga wojna światowa. Wspomnienia spisane na podstawie codziennych notatek, wstęp i oprac. Marta Szczesiak-Ślusarek, Warszawa-Poznań 2013, passim.

52BUW, Gab. Rękopisów, sygn. 2203, Konspiracyjny okres Wydz. Prawa UW, 1940–44 r. (Sprawozdanie), oprac. Koło Prawników Wydziału Prawa UW, [prawdopodobnie 1946], k. 222–227.

53BUW, Gab. Rękopisów, sygn. 2203, H. Modzelewski, Historia XII kompletu prawa UW, k. 228; tamże, H. Modzelewski, sprawozdanie z działalności Wydziału Prawa – lista słuchaczy, godła i adresy lokali, k. 222–228; tamże, S. Śliwiński, odpowiedź na kwestionariusz, 8 XI 1945 r., k. 34–37.

54BUW, Gab. Rękopisów, 2203, W. Antoniewicz, odpowiedź na kwestionariusz, 6 XI 1945 r., k. 82–85; T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski..., s. 289; tenże, Rola Marcelego Handelsmana w życiu naukowym Warszawy, „Przegląd Historyczny” 1959, z. 1, s. 8; tenże, Kronika odbudowy Instytutu Historycznego UW 1945/46 – 1947/48, „Roczniki Uniwersytetu Warszawskiego” 1958, s. 114; E. Pawlikowska, W służbie historiografii i bibliotekarstwa – Ryszard Przelaskowski, [w:] Twórcy nowoczesnego bibliotekarstwa polskiego, red. B. Kocowski, Warszawa 1974, s. 286.

55T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski..., s. 280–282; J. Krzyżanowski, Z dziejów wojennych polonistyki, „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1960, nr 3.

56Z dziejów podziemnego..., s. 60–61, 63 (J. Pelc), 118–119 (J. Krzyżanowski).

57Tamże, s. 121, 124–125 (J. Krzyżanowski).

58Tamże, s. 75–76 (J. Pelc), 129–130 (J. Krzyżanowski).

59T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski..., s. 297; Z dziejów podziemnego..., s. 118–119, 121–122 (J. Krzyżanowski).

60BUW, Gab. Rękopisów, sygn. 2203, W. Borowy, odpowiedź na kwestionariusz, 10 XII 1945 r., k. 88–90; tamże, k. 91–97, spis ćwiczeń prowadzonych przez prof. Borowego; Z dziejów podziemnego..., s. 78–86 (J. Pelc), 119 (J. Krzyżanowski), 173–179 (W. Leopold).

61BUW, Gab. Rękopisów, sygn. 2203, W. Tatarkiewicz, odpowiedź na kwestionariusz, 14 XI 1945 r., k. 135; W. Tatarkiewicz, Zapiski do autobiografii, [w:] T. i W. Tatarkiewiczowie, Wspomnienia, Poznań 2011, s. 91, 223, 231; A. Franaszek, Miłosz. Biografia, Kraków 2011, s. 336; Z dziejów podziemnego..., s. 88–92 (J. Pelc).

62Tamże, s. 76–77, 99–101 (J. Pelc).

63Tamże, s. 68–71 (J. Pelc).

64Tamże, s. 169–171 (W. Leopold).

65Tamże, s. 180–182 (W. Leopold).

66Tamże, s. 166–168 (W. Leopold).

67Tamże, s. 73, 86–87 (J. Pelc), 149–152, 159–161, 163, 166, 179 (W. Leopold), 307–308 (T. Sołtan).

68BUW, Gab. Rękopisów, sygn. 2203, notatka o sekcji pedagogicznej, prawd. B. Nawroczyński, k. 137; T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski..., s. 286–287.

69BUW, Gab. Rękopisów, sygn. 2203, B. Suchodolski, odpowiedź na kwestionariusz, 3 XI 1945 r., k. 134; tamże, S. Ossowski, odpowiedź na kwestionariusz, 18 X 1945 r., k. 133; patrz też: E. Stawowy, Dylematy i wybory ideowe Bogdana Suchodolskiego, „Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Politologica”, folia 129, IX (2013), s. 187–191.

70Z dziejów podziemnego..., s. 25–27 (H. Hiż), 40–46, 50–52 (K. Dąbrowska).

71BUW, Gab. Rękopisów, sygn. 2203, notatka T. Manteuffla, k. 126–127 (czystopis); tamże, T. Manteuffel, odpowiedź na kwestionariusz, 7 X 1945 r., k. 122–125 (brudnopis); T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski..., s. 282–286; Z dziejów podziemnego..., s. 208–211, 214–216, 220–221 (T. Manteuffel).

72Z dziejów podziemnego..., s. 213–214 (T. Manteuffel).

73Tamże, s. 241, 243–245 (K. Dunin-Wąsowicz).

74BUW, Gab. Rękopisów, sygn. 2203, T. Manteuffel, odpowiedź na kwestionariusz, 7 X 1945 r., k. 122–125 (brudnopis); Z dziejów podziemnego..., s. 210 (T. Manteuffel).

75T. Manteuffel, Kronika odbudowy Instytutu Historycznego UW 1945/46 – 1947/48, s. 108.

76Z dziejów podziemnego..., s. 245–247 (K. Dunin-Wąsowicz).

77Tamże, s. 211–212 (T. Manteuffel).

78BUW, Gab. Rękopisów, 2203, W. Antoniewicz, odpowiedź na kwestionariusz, 6 XI 1945 r., k. 82–85; Z dziejów podziemnego..., s. 233 (J. Karwasińska).

79Tamże, s. 232–233 (J. Karwasińska), 250–251, 267–268, 270 (K. Dunin-Wąsowicz).

80Tamże, s. 255–257 (K. Dunin-Wąsowicz).

81BUW, Gab. Rękopisów, 2203, W. Antoniewicz, odpowiedź na kwestionariusz, 6 XI 1945 r., k. 82–85; W. Antoniewicz, Studia w zakresie archeologii przedhistorycznej i wczesnodziejowej w tajnym Uniwersytecie Warszawskim podczas okupacji niemieckiej, „Biuletyn Historii Sztuki i Kultury” 1946, nr 1/2, s. 119–122; S.K. Kozłowski, Włodzimierz Antoniewicz, s. 155–157, 161–163, 172, 176; Z dziejów podziemnego..., s. 219 (T. Manteuffel).

82BUW, Gab. Rękopisów, sygn. 2203, J. Karwasińska, odpowiedź na kwestionariusz, k. 98–112; Z dziejów podziemnego..., s. 226–232 (J. Karwasińska).

83Tamże, s. 221–223 (T. Manteuffel).

84T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski..., s. 286–287.

85BUW, Gab. Rękopisów, sygn. 2203, M. Ossowska, odpowiedź na kwestionariusz, 17 X 1945 r., k. 130–132; T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski..., s. 287–288.

86BUW, Gab. Rękopisów, sygn. 2203, M. Ossowska, odpowiedź na kwestionariusz, 17 X 1945 r., k. 130–132.

87BUW, Gab. Rękopisów, sygn. 2203, T. Kotarbiński, odpowiedź na kwestionariusz, 8 X 1945 r., k. 115; Z dziejów podziemnego..., s. 20 (T. Kotarbiński).

88BUW, Gab. Rękopisów, sygn. 2203, W. Tatarkiewicz, odpowiedź na kwestionariusz, 14 XI 1945 r., k. 135.

89BUW, Gab. Rękopisów, sygn. 2203, K. Kumaniecki, relacja nt. sekcji filologii klasycznej, k. 119–120; T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski..., s. 287–288.

90Tamże, s. 288–289.

91BUW, Gab. Rękopisów, sygn. 2203, J. Krzyżanowski, Studium Slawistyczne UW czasu wojny, 1 X 1946 r., k. 118; T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski..., s. 288–289.

92BUW, Gab. Rękopisów, sygn. 2586, nr 18, materiały S. Pieńkowskiego, zaświadczenie S. Pieńkowskiego dla M. Koczwary, 15 XII 1947 r.; T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski..., s. 290–293; tamże, sygn. 2203, W. Karpowiczówna, Materiały do historii tajnego nauczania. Tajne komplety Uniwersytetu Warszawskiego w r. 1940–1944, k. 6–8.

93BUW, Gab. Rękopisów, sygn. 2203, relacja M. Koczwary, 24 XI 1946 r., k. 139–142.

94BUW, Gab. Rękopisów, sygn. 2203, relacja M. Gieysztora o organizacji, stanie osobowym i działalności UW w 1940–44, 6 XI 1946 r., k. 2–5.

95Za wskazówki bibliograficzne i cenne uzupełnienia dziękuję Panu prof. Andrzejowi Kajetanowi Wróblewskiemu.

96T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski..., s. 291–293; J. Pniewski, Wspomnienia autobiograficzne, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 1988, nr 33, s. 273–276.

97J. Pniewski, Wspomnienia autobiograficzne, [w:] Fizycy wspominają, s. 614.

98Rozmowa z Ignacym Adamczewskim, [w:] Fizycy wspominają, s. 16.

99Tamże, s. 16.

100Z. Ziółkowska, Fizyka teoretyczna w Polsce do 1939 r.: geneza i rozwój, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 1987, nr 2, s. 313–341; A.K. Wróblewski, 75 lat fizyki na Hożej, „Wiedza i Życie” 1996, nr 1, s. 2, 4–5; W. Kapuściński, Stefan Pieńkowski 28 VII 1883 – 20 XI 1953, „Postępy Fizyki” 1963, z. 6, s. 623; W.M. Ścisłowski, Czesław Białobrzeski (1878–1953), „Postępy Fizyki” 1954, z. 4, s. 418–419; K. Kozłowski, Powojenni nestorzy gdańskiej fizyki. Ignacy Adamczewski (1907–2000), „Pismo Politechniki Gdańskiej” 2004, nr 4, s. 16; AUW, WL-12, t. 2, relacja A. Wolskiej, 11 VI 1945 r., k. 41.

101T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski..., s. 293–294.

102Tamże, s. 294–295.

103BUW, Gab. Rękopisów, sygn. 2204, list W. Sierpińskiego do T. Manteuffla z 30 VI 1948 r., k. 77; T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski..., s. 293–294.

104Tamże, s. 294–295; Chowałem się za plecami Kopernika. Z prof. Januszem Paszyńskim rozmawia dr Robert Gawkowski, „Uniwersytet Warszawski” nr 2 (46), marzec 2010, s. 38–39.

105AUW, WL-12, t. 2, dane dot. tajnego nauczania studentów Akademii Stomatologicznej w Zakładzie Anatomii Prawidłowej UW, przygotowane przez Z. Pękałę i B. Wojciechowskiego, k. 39; BUW, Gab. Rękopisów, sygn. 2203, relacja M. Koczwary, 24 XI 1946 r., k. 139–142; T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski..., s. 295.

106AUW, WL-11, k. 17–69, 75–79, 84–88; tamże, WL-12, t. 2, relacja L. Paszkiewicza nt. udziału pracowników Zakładu Anatomii Patologicznej WL w tajnym nauczaniu medycyny podczas okupacji niemieckiej, 1 VI 1945 r., k. 1–2; tamże, udział M. Grzybowskiego w nauczaniu tajnym, 13 VI 1945 r., k. 26; tamże, Zakład Anatomii Prawidłowej UW, dane przygotowane przez B. Wojciechowskiego, Z. Pękałę, Z. Wojciechowskiego, 16 VI 1945 r., k. 38; tamże, notatka W. Gądzikiewicza, k. 46; BUW, Gab. Rękopisów, sygn. 2586, nr 6, materiały S. Pieńkowskiego, pismo M. Koczwary do T. Manteuffla dot. Kroniki UW, 28 V 1948 r.; T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski..., s. 270–279.

107AUW, WL-12, t. 2, sprawozdanie z działalności Rady WL z czasów okupacji do czasu uruchomienia UW w 1945 r., k. 48–51; tamże, relacja J. Zaorskiego, 12 VI 1945 r., k. 45; tamże, WL-13, Tajne nauczanie – Prywatna Szkoła Zawodowa dla Pomocniczego Personelu Sanitarnego J. Zaorskiego, t. 3, k. 110, 129, 130; BUW, Gab. Rękopisów, sygn. 2203, wywiad z J. Zaorskim, k. 77–78; tamże, sygn. 2203, notatka w materiałach J. Zaorskiego, k. 79–80; BUW, Gab. Rękopisów, sygn. 2203, list J. Zaorskiego do T. Manteuffla z 22 IV 1948 r., k. 76; T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski..., s. 270–276.

108AUW, WL-12, t. 2, dane dot. tajnego nauczania i pracy naukowej I Kliniki Chorób Wewnętrznych, 5 VI 1945 r., NN, k. 20–22.

109AUW, WL-12, t. 2, II Klinika Chorób Wewnętrznych UW przy Szpitalu Dzieciątka Jezus, sprawozdanie W. Orłowskiego z 4 VI 1945 r., k. 7–9; tamże, sprawozdanie W. Orłowskiego z prac naukowych z 5 VI 1945 r., k. 11–15; BUW, Gab. Rękopisów, sygn. 2203, sprawozdanie W. Orłowskiego, k. 71–72; W. Orłowski, Tajne nauczanie chorób wewnętrznych na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Warszawskiego, w szczególności w II Klinice Chorób Wewnętrznych w latach 1939–1945, „Polski Tygodnik Lekarski” 1946, nr 25, s. 804805; J. Roguski, Tajne nauczanie studentów medycyny w latach 1939–1944 w Oddziale Chorób Wewnętrznych Szpitala Wolskiego w Warszawie, „Polski Tygodnik Lekarski” 1946, nr 5; J. Rutkowski, Tajne nauczanie studentów medycyny podczas okupacji niemieckiej (1939–1944) w I i II Oddziale Chirurgicznym Szpitala Dzieciątka Jezus w Warszawie, „Polski Tygodnik Lekarski” 1946, nr 48.

110AUW, WL-12, t. 2, relacja S. Altenbergera nt. nauczania studentów medycyny w Klinice Okulistycznej UW, 3 IX 1945 r., k. 3–4.

111AUW, WL-12, t. 2, sprawozdanie A. Dobrzańskiego z tajnego nauczania i pracy naukowej Kliniki otolaryngologicznej UW, k. 5–6; A. Dobrzański, Tajne nauczanie i praca naukowa w Klinice Otolaryngologicznej Uniwersytetu Warszawskiego w czasie okupacji niemieckiej, „Otolaryngologia Polska” 1947, nr 1.

112AUW, WL-12, t. 2, nauczanie tajne i praca naukowa w Klinice Psychiatrycznej UW, oprac. przez J. Mazurkiewicza, 8 VI 1945 r., k. 28–29.

113AUW, WL-12, t. 2, relacja J. Zweibauma, 9 VI 1945 r., k. 47; Ludzie nauki..., s. 32; T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski..., s. 277–279; L. Hirszfeld, Historia jednego życia, Kraków 2011, s. 317–325; T. Szarota, Okupowanej Warszawy dzień powszedni, s. 98.

114BUW, Gab. Rękopisów, sygn. 2586, nr 6, materiały S. Pieńkowskiego, pismo M. Koczwary do T. Manteuffla dot. Kroniki UW, 28 V 1948 r.; tamże, sygn. 2203, list M. Koczwary, kierownika Zakładu Farmakologii UJ, do T. Manteuffla z 24 XI 1946 r., k. 143; tamże, sygn. 2203, A. Koss, odpowiedź na kwestionariusz, k. 175; T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski..., s. 295–296.

115K. Millak, Uczelnia Weterynaryjna w Warszawie 1840–1965, Warszawa 1965, s. 143–148; J. Tropiło, biogram Ernesta Syma, „Polski Słownik Biograficzny” 2009, t. 46/2, z. 189, s. 225; E. Mikulaszek, Ernest Sym (1893–1950). Wspomnienie pośmiertne, „Rocznik Towarzystwa Naukowego Warszawskiego” 1950, t. 43, s. 216–219.

116B. Gralak, Szkolnictwo wyższe i nauka polska, s. 162–163, 326, 336–339, 350; M. Małecki, Tajny uniwersytet (Tajne nauczanie na Uniwersytecie Jagiellońskim w czasie okupacji niemieckiej), [w:] Ne cedat Academia. Kartki z dziejów tajnego nauczania na Uniwersytecie Jagiellońskim 1939–1945, oprac. M. i A. Zarębowie, Kraków 1975, s. 523.

117BUW, Gab. Rękopisów, sygn. 2586, nr 18, materiały S. Pieńkowskiego, zaświadczenie S. Pieńkowskiego dot. działalności S. Wóycickiego, zastępcy kierownika Wydziału Ogrodownictwa m.st. Warszawy, 21 IX 1946 r.(?); S.K. Kozłowski, Włodzimierz Antoniewicz, s. 155–157, 161–163, 172, 176, 299–300.

118BUW, Gab. Rękopisów, sygn. 2578, materiały S. Pieńkowskiego, Instytut Fizyki Doświadczalnej UW, sprawozdania z prac wykonanych w Zakładzie Pomiarów Fizycznych w 1940–1942 (materiały wyłącznie z paginacją wytwórcy).

119S. Wachowiak, Czasy, które przeżyłem, Warszawa 1991, s. 195, 290; M. Walczak, Walka ekonomiczna narodu polskiego 1939–1945, Warszawa 1983, s. 217–218, 225; T. Szarota, Okupowanej Warszawy dzień powszedni, s. 130–133.

120BUW, Gab. Rękopisów, sygn. 2586, nr 11, materiały S. Pieńkowskiego; T. Szarota, Okupowanej Warszawy dzień powszedni, s. 94–95, 99–100, 115–119.

121G. Górski, Administracja Polski Podziemnej, s. 155–163; W. Grabowski, Delegatura Rządu RP na Kraj 1940–1945, Warszawa 1995, s. 106; M. Walczak, Szkolnictwo wyższe i nauka polska, s. 78, 107, 124; Rzeczpospolita Polska czasu wojny. Dziennik Ustaw RP i Monitor Polski 1939–1945, red. A.K. Kunert, Warszawa 1995 (skorowidz).

122AZHRL, ASK, M 72–37, Położenie inteligencji polskiej w czasie okupacji, b.d., k. 1–2, opubl.: W kraju i na emigracji. Materiały z londyńskiego archiwum ministra prof. Stanisława Kota, oprac. J. Gmitruk, Z. Hemmerling, J. Sałkowski, Warszawa 1989, s. 204–206 (tu sygn. 38); BUW, Gab. Rękopisów, sygn. 2586, nr 11, materiały S. Pieńkowskiego; Ministerstwo Kultury i Sztuki w dokumentach 1918–1998, Warszawa 1998, s. 198–202 (74), Sprawozdanie z działalności Funduszu Kultury Narodowej w roku 1942, s. 202–205 (75), Sprawozdanie Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, Wydział dla spraw kulturalnych.

123P. Mitzner, Mój Ojciec – konspirator, „Zeszyty Historyczne” 1998, nr 125, s. 17–66; M. Walczak, Szkolnictwo wyższe i nauka polska, s. 132; R. Jarocki, Uparty wysiłek [Stefan Kieniewicz], [w:] tegoż: Widzieć jasno bez zachwytu, Warszawa 1982, s. 109; R. Jarocki, Zrozumieć innych [Aleksander Gieysztor], [w:] tegoż, Widzieć jasno bez zachwytu, s. 28.

124AAN, Delegatura Rządu RP na Kraj, Departament Oświaty i Kultury (DOiK), sygn. 202/VII, t. 1, k. 2; BUW, Gab. Rękopisów, sygn. 2586, materiały S. Pieńkowskiego, nr 2; M. Walczak, Szkolnictwo wyższe i nauka polska, s. 76, 91–92, 94; B. Gralak, Szkolnictwo wyższe i nauka polska, s. 160, 168, 176, 343–345, 347, 349, 352, 356, 361–369; Ludzie nauki..., s. 33; Z dziejów podziemnego..., s. 143–144 (W. Leopold); J. Ślaski, Polska walcząca, Warszawa 1990, s. 300.

125B. Gralak, Szkolnictwo wyższe i nauka polska, s. 347–348; Z dziejów podziemnego..., s. 142–143 (W. Leopold).

126A. Symonowicz, Wspomnienia z tajnego Wydziału Prawa Uniwersytetu Warszawskiego w okresie okupacji, „Palestra” 1958, nr 3/4, s. 31; G. Mazur, Biuro Informacji i Propagandy SZP-ZWZ-AK 1939–1945, Warszawa 1987, s. 30–33, 56–57, 91, 124–129; A. Gieysztor, „Chrobot”, [w:] Stanisław Herbst. Historyk i regionalista, red. J. Kazimierski, Warszawa 1996, s. 91–95; M. Walczak, Szkolnictwo wyższe i nauka polska, s. 83.

127M. Walczak, Szkolnictwo wyższe i nauka polska, s. 94–95; B. Gralak, Szkolnictwo wyższe i nauka polska, s. 465–466; A. Birkenmajer, Co władze okupacyjne wiedziały o polskim tajnym nauczaniu w tzw. Generalnej Guberni?, „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1947, nr 1, s. 151; T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski..., s. 267–268.

128M. Walczak, Szkolnictwo wyższe i nauka polska, s. 50, 52, 83, 308–310; Mały rocznik statystyczny Polski. Wrzesień 1939–czerwiec 1941, Londyn 1941, s. 137–139 (tabl. 1, 3), 142 (13), 145 (19), 147 (25), 149 (33), 156 (5).

129T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski..., s. 298–299; B. Gralak, Szkolnictwo wyższe i nauka polska, s. 162; Z dziejów podziemnego..., s. 286 (T. Sołtan).

130Tamże, s. 34–36 (H. Hiż).

131BUW, Gab. Rękopisów, sygn. 2586, materiały S. Pieńkowskiego, nr 2; M. Walczak, Szkolnictwo wyższe i nauka polska, s. 91–92, za: AAN, Delegatura Rządu RP na Kraj, DOiK, sygn. 202/VII, t. 1, k. 2; B. Gralak, Szkolnictwo wyższe i nauka polska, s. 43, 167–168, 171, 173, 176, 182, 183; Ludzie nauki..., s. 34; Z dziejów podziemnego..., s. 192 (W. Leopold).

132R. Jarocki, Opowieść o Aleksandrze Gieysztorze, s. 88, 103; tenże, Sztuka i krew 1939–1945. Opowieść o ludziach i zdarzeniach, Warszawa 2012, s. 70–73.

133AUW, WL-12, t. 2, sprawozdanie z działalności Rady WL z czasów okupacji do czasu uruchomienia UW w 1945, k. 48–51; M. Walczak, Szkolnictwo wyższe i nauka polska, s. 84, 88, 98–101; Z. Ziółkowska, Fizyka teoretyczna w Uniwersytecie Warszawskim w latach 1939–1951, 1990, s. 1–5.

134W. Tatarkiewicz, Zapiski do autobiografii, [w:] T. i W. Tatarkiewiczowie, Wspomnienia, s. 222, 224–225, 226.

135S. Pieńkowski, Nauka polska w czasie okupacji, „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1947, nr 1, s. 119; M. Walczak, Nauka i szkolnictwo wyższe, s. 78, 107, 124, 125; Z. Klukowski, Zamojszczyzna, s. 380 (10 X 1943); K. Piwocki, Prace polskich historyków sztuki w czasie wojny, „Biuletyn Historii Sztuki i Kultury” 1946, nr 3–4, s. 135–153, np·: Zygmunt Batowski (pałac Potockich w Warszawie, Marceli Bacciarelli, Tadeusz Kuntze), Gerard Ciołek (historia ogrodownictwa w Polsce), Tadeusz Dobrowolski (Śląsk, muzealnictwo), Wacław Husarski (polska sztuka nowoczesna, Kazimierz Dolny i jego zabytki), Alfred Lauterbach (pałac Bruhla), Stanisław Lorentz (pałac Prymasowski w Warszawie, Natolin), Tadeusz Makowiecki (pałac Łazienkowski), Bohdan Marconi (materiały do falsyfikatów obrazów od XVIII w·), Zygmunt Miechowski (pałac w Kozienicach), Zygmunt Mocarski (polska sztuka fotograficzna), Jan Morawiński (galeria wilanowska), Ksawery Piwocki (rodzima twórczość w historii sztuki), Tadeusz Przypkowski (psychologia kolekcjonerstwa i bibliofilstwa), Bohdan Guerquin (słownik zamków polskich), Jerzy Remer (zabytkoznawstwo, studia konserwatorskie), Tymoteusz Sawicki (Marcin Zaleski), Juliusz Starzyński (upowszechnianie sztuki), Jerzy Szablowski (vademecum inwentaryzatora), Adolf Szyszko-Bohusz (mury obronne Krakowa), Władysław Tatarkiewicz (estetyka, architektura klasycystyczna), Władysław Tomkiewicz (grobowce barokowe i rokokowe w Polsce), Mieczysław Treter (malarstwo polskie XIX w·), Michał Walicki (plastyka gotycka na Mazowszu), Antoni Wieczorkiewicz (ogrody w Polsce), Jan Zachwatowicz (rotunda gnieźnieńska); patrz też: Wykaz prac z działu nauk matematyczno-przyrodniczych wykonanych w Polsce w okresie okupacji niemieckiej 1939–1945, Kraków 1947, s. 145–146.

136BUW, Gab. Rękopisów, sygn. 2586, nr 14–16, materiały S. Pieńkowskiego; tamże, sygn. 2203, W. Antoniewicz, odpowiedź na kwestionariusz, 6 XI 1945 r., k. 82–85, cyt. [w:] S.K. Kozłowski, Włodzimierz Antoniewicz, s. 159–160; G. Górski, Administracja Polski Podziemnej, s. 155–163.

137L. Kołakowski, Neutralność i wartości akademickie, [w:] tegoż, Moje słuszne poglądy na wszystko, Kraków 2011, s. 124–125.

138Z dziejów podziemnego..., s. 18–20 (T. Kotarbiński); T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski..., s. 262–264.

139Z dziejów podziemnego..., s. 34–36 (H. Hiż), 43, 49, 54, 55 (K. Dąbrowska), 182 (W. Leopold), 282 (K. Dunin-Wąsowicz).

140Tamże, s. 33–34 (H. Hiż), 284, 285 (T. Sołtan); R. Jarocki, Opowieść o Aleksandrze Gieysztorze, Warszawa 2001, s. 85; T. Manteuffel, Rola Marcelego Handelsmana w życiu naukowym Warszawy, „Przegląd Historyczny” 1959, z. 1, s. 11; Ludzie nauki..., s. 32; W. Chrzanowski, Pół wieku polityki. Rozmowa, Warszawa 1997, s. 108–120 (podrozdział: Uniwersytet).

141P. Majewski, Z frontu walki cywilnej. Przyczynek do dziejów Kierownictwa Walki Cywilnej i Kierownictwa Walki Podziemnej na obszarze Generalnego Gubernatorstwa w latach 1939–1945, „Kwartalnik Historyczny” 2012, nr 4, s. 693–749; tenże, Kolaboracja, której nie było. Problem postaw społeczeństwa polskiego w warunkach okupacji niemieckiej 1939–1945, „Dzieje Najnowsze” 2004, nr 4.

142Instrukcje Walki Cywilnej, oprac. P. Majewski, „Dokumenty i Materiały Archiwum Polski Podziemnej 1939–1956” nr 3, 1995, s. 89–109; A. Rybicka, Instytut Niemieckiej Pracy Wschodniej. Institut für Deutsche Ostarbeit. Kraków 1940–1945, Warszawa 2002, s. 153; R. Gawkowski, Jerzy Modrakowski. Rektor bez Uniwersytetu. Poczet rektorów Uniwersytetu Warszawskiego, „Uniwersytet Warszawski” 2012, nr 2, s. 54; W. Kapuściński, Stefan Pieńkowski 28 VII 1883 – 20 XI 1953, s. 623; S.K. Kozłowski, Włodzimierz Antoniewicz, s. 155–157, 161–163, 172, 176, 287–303; por.: K. Jażdżewski, Pamiętniki. Wspomnienia polskiego archeologa w XX wieku, Łódź 1995.

143Z dziejów podziemnego..., s. 20 (T. Kotarbiński), 126 (J. Krzyżanowski).

144BUW, Gab. Rękopisów, sygn. 2203, W. Borowy, odpowiedź na kwestionariusz, 10 XII 1945 r., k. 88–90.

Biblioteka Uniwersytecka

145Podrozdział przygotowany na podstawie: A. Mężyński, Biblioteki Warszawy w latach 1939–1945, Warszawa 2010.

146A. Romańska, Kształtowanie zbiorów Biblioteki, [w:] Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie w latach 1945–1980, red. nauk. A. Mężyński, współprac. A. Bednarz, Warszawa 1998, s. 81–83.

147W. Sokołowska, Dzieje Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego 1939–1945, Warszawa 1960, s. 106–107.

148Biblioteki naukowe w Generalnym Gubernatorstwie w latach 1939–1945. Wybór dokumentów źródłowych, wybór i oprac. A. Mężyński, współpraca H. Łaskarzewska, Warszawa 2003, s. 76 (27), 215–216 (94), 237, 241 (1).

149W. Sokołowska, W Bibliotece Uniwersyteckiej 1939–1944, [w:] Walka o dobra kultury, t. I, s. 305; T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski..., s. 296–297.

150K. Świerkowski, Biblioteki warszawskie w latach 1939–1945, [w:] Warszawa lat wojny i okupacji 1939–1944, 1972, z. 2, s. 328; Biblioteki naukowe w Generalnym Gubernatorstwie w latach 1939–1945, s. 377, 381 (16).

151Z dziejów podziemnego..., s. 64–66 (J. Pelc).

152A. Romańska, Kształtowanie zbiorów biblioteki, s. 88; K. Jażdżewski, Pamiętniki..., s. 158.

Ostatnie miesiące – powstanie i akcja pruszkowska

153Podrozdział opracowany na podstawie: P. Majewski, Akcja pruszkowska. Ochrona zbiorów kulturalnych w powstaniu warszawskim i po jego upadku, „Rocznik Warszawski” 2004, s. 201–235; A. Mężyński, Biblioteki Warszawy w latach 1939–1945.

154R. Gawkowski, Kampus uniwersytecki w czasach II wojny światowej, [w:] Kultura artystyczna Uniwersytetu Warszawskiego. Ars et educatio, oprac. J. Miziołek, Warszawa 2003, s. 325–336, z wykorzystaniem wypowiedzi por. rez. Władysława Mroczkowskiego.

155W. Borowy, Okres Powstania 1944 r. w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie. Relacja Bohdana Korzeniewskiego spisana przez Wacława Borowego, Warszawa 1965, s. 17, 20, 26–31.

156A. Mężyński, Biblioteki naukowe w Generalnym Gubernatorstwie, s. 116–117.

157Archiwum Zamku Królewskiego w Warszawie (AZK), Archiwum Jana Zachwatowicza (AJZ), teczka Archiwum akcji zabezpieczania po Powstaniu Warszawskim; M. Łodyński, Pruszkowska akcja zabezpieczania warszawskich zbiorów bibliotecznych (1944–1945). Wspomnienia uczestnika akcji, [w:] Walka o dobra kultury, t. II, s. 269–270.

158W. Borowy, Z zapisek Borowego (1944–1945), oprac. Z. Stefanowska, [w:] Walka o dobra kultury, t. II, s. 198, 204–206, 210.

159„Biuletyn Informacyjny”, nr 105 z 18 XII 1944 r.; W. Borowy, Z zapisek Borowego (1944–1945), oprac. Z. Stefanowska, [w:] Walka o dobra kultury, t. II, s. 211.

160BUW, Gab. Rękopisów, sygn. 2586, nr 11, materiały S. Pieńkowskiego; S.K. Kozłowski, Włodzimierz Antoniewicz, s. 155–157, 161–163, 172, 176, 287–303.

161Ludzie nauki..., s. 33; Z. Ziółkowska, Fizyka teoretyczna w Uniwersytecie Warszawskim w latach 1939–1951, 1990, s. 1–5; J. Zbudniewek, Jasna Góra w latach okupacji, s. 192–193, 198.

162AUW, Akta ogólne RP/WL, sygn. RP/ WL 35, Akademia Boremlowska, lista płac za listopad 1944; tamże, WL-12, t. 2, II Klinika Chorób Wewnętrznych UW przy Szpitalu Dzieciątka Jezus, sprawozdanie W. Orłowskiego z 4 VI 1945 r., k. 10; BUW, Gab. Rękopisów, sygn. 2204, NN, Krótkie dane historyczne o działalności Wydziału Lekarskiego UW w roku akademickim 1944/45, k. 22–27.

163AUW, WL-11, t. 1, list J. Mazurkiewicza do W. Orłowskiego z 1(?) XII 1944 r., k. 1.

164AUW, WL-11, zaświadczenie, k. 2; tamże, fragment zbiorczego zaświadczenia, k. 6.

165AUW, WL-11, k. 13–15; AUW, WP-TUW 1–37.

Podsumowanie

166AAN, Delegatura Rządu RP na Kraj, 202/I-51, Straty kulturalne, k. 39–51 (Rozdz. IV. Szkoły wyższe i nauka), 73, 76 (Rozdz. VI. Biblioteki), 174–178 (Rozdz. XX. Koszta odbudowy nauki i szkolnictwa wyższego w dziale osobowym).

167AAN, Biuro Odszkodowań Wojennych (BOW), 11, Zestawienie strat i szkód wojennych Polski w latach 1939–1945 (1947), k. 35, 36, 41, 56–59, 65, 68; C. Łuczak, Losy polskiej nauki, s. 9; Ludzie nauki..., s. 55–56, 798n. (analiza strat osobowych).

168AAN, Delegatura Rządu RP na Kraj, 202/I-51, Straty kulturalne (Rozdz. V. Archiwa), k. 66; T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski..., s. 300–301; S. Sawicka, Gabinet Rycin Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie w latach 1939–1949, „Biuletyn Historii Sztuki” 1949, nr 3–4, s. 392–397; W. Suchodolski, Straty archiwów warszawskich w czasie wojny i okupacji, „Kwartalnik Historyczny” 1946, nr 3–4, s. 701–704; A. Stebelski, Losy archiwów polskich w latach wojny 1939–1945, „Rocznik Warszawski” 1963, s. 178; T. Manteuffel, Archiwum Oświecenia Publicznego w Warszawie, [w:] Straty archiwów i bibliotek warszawskich w zakresie rękopiśmiennych źródeł historycznych, t. II: Archiwa porozbiorowe i najnowsze, Warszawa 1956, s. 211–234; por. szacunki strat Wydziałów Lekarskiego i Farmaceutycznego: AUW, WL-30, analizy poszczególnych jednostek organizacyjnych dot. strat wojennych, 1945–1949 (m.in. sprawozdanie ze stanu Wydziału Lekarskiego UW, k. 35–36); tamże, WFarm.-15, analizy poszczególnych zakładów dot. strat wojennych, 1945–1946.

169T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski..., s. 299–300; T.S. Jaroszewski, Architektura Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1991, s. 85–87, 89, 92, 100, 101; J. Gadomski, Losy obserwatorium astronomicznego Uniwersytetu Warszawskiego podczas wojny polsko-niemieckiej i okupacji niemieckiej (1939–1944), „Urania. Czasopismo Astronomiczne Popularno-Naukowe” 1946, nr 1–2.

170Por. przypis do Aneksu 1.

171T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski..., s. 298–299.

172Słownik uczestniczek walk o niepodległość Polski 1939–1945. Poległe i zmarłe w okresie okupacji niemieckiej, Warszawa 1988 (biogramy); C. Łuczak, Losy polskiej nauki, s. 11; L. Hirszfeld, Historia jednego życia, s. 410; R. Jarocki, Opowieść o Aleksandrze Gieysztorze, s. 93, 104–105; K. Moczarski, Zapiski, wstęp, wybór tekstów i oprac. A.K. Kunert, Warszawa 1990, relacja o przebiegu dochodzenia po zamordowaniu J. Makowieckiego i L. Widerszala, s. 169–178.

173B. Korzeniewski, Książki i ludzie, 1993, s. 136, cyt. za: J. Miziołek, Zarys dziejów Uniwersytetu Warszawskiego, [w:] Kultura artystyczna Uniwersytetu Warszawskiego, s. 68.

174T. Manteuffel, Kronika odbudowy Instytutu Historycznego UW 1945/46 – 1947/48, s. 105–107, 114.

Aneks 1: Kadra konspiracyjnego UW i jej straty

175AUW, WL-12, t. 2, spis osób zaangażowanych w działalność konspiracyjną, k. 33; BUW, Gab. Rękopisów, sygn. 2203, spuścizna W. Sokołowskiej, spis osobowy podziemnego UW, k. 229–234, 237; tamże, relacja M. Koczwary, 24 XI 1946 r., k. 139142; Akta Mariana Gieysztora, „Biuletyn Archiwum Polskiej Akademii Nauk” 1977, nr 20; A.K. Kunert, Słownik biograficzny konspiracji warszawskiej, t. 1,Warszawa 1987, s. 70–71; T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski..., s. 268–269, 277–283, 286289, 291–296; Słownik uczestniczek walk o niepodległość, s. 59, 160, 190–191, 197, 247, 249–250, 276–277, 289–290, 347, 362, 433–434; T.W. Świątek, R. Chwiszczuk, Od Sawy do Kamy, czyli kobiecy ruch społecznikowski, Warszawa 2011, s. 28; M. Walczak, Nauka i szkolnictwo wyższe, s. 134–170; Wspomnienie o Henryku Hiżu, „Studia Semiotyczne” 2007, t. XXVI, s. 13–32. Wskazówki bibliograficzne dotyczące strat osobowych, obejmujące nie tylko uczestników tajnego nauczania: AAN, BOW, 11, Zestawienie strat (1947), k. 40; tamże, Delegatura Rządu RP na Kraj, Straty kulturalne, k. 39–61 (Rozdz. IV. Szkoły wyższe i nauka, Lista strat profesorów, docentów i asystentów podczas wojny i okupacji 1939–1944); AUW, WL-12, t. 2, Zakład Anatomii Prawidłowej UW, relacja B. Wojciechowskiego, Z. Pękały, Z. Wojciechowskiego, 16 VI 1945 r., k. 38; tamże, Nauczanie tajne i praca naukowa w Klinice Psychiatrycznej UW, oprac. J. Mazurkiewicz, 8 VI 1945 r., k. 28–29; BUW, Gab. Rękopisów, sygn. 2203, Konspiracyjny okres Wydz. Prawa UW, 1940–44 r., oprac. Koło Prawników WP UW, 1946(?), k. 222–227; tamże, H. Modzelewski, sprawozdanie z działalności Wydziału Prawa, lista słuchaczy, godła i adresy lokali, k. 222228; A. Bolewski, H. Pierzchała, Losy polskich pracowników nauki, s. 116–158; L. Hirszfeld, Historia jednego życia, s. 326, 424; Katyń Uniwersytetu, wystawa, 3–9 IV 1995 r., Muzeum Uniwersytetu Warszawskiego, oprac. R. Gawkowski, b.d.m.w.; Ludzie nauki..., s. 83–158; C. Łuczak, Losy polskiej nauki, s. 12; C. Madajczyk, Polityka III Rzeszy, aneks 2, s. 398–403, 410–411; T. Manteuffel, Uniwersytet Warszawski..., s. 256, 257, 298–299, 302–315; Ofiary wojny (twórcy kultury), „Biuletyn Historii Sztuki i Kultury” 1946, nr 1–2, s. 1; B. Olszewicz, Lista strat kultury polskiej (1 IX 1939 – 1 III 1946), Warszawa 1947; Pamięci tych co odeszli, „Archeion” 1948, nr XVII, s. 8–19; Straty kultury polskiej 1939–1944, red. A. Ordęga, T. Terlecki, Glasgow 1945; T. Szarota, Okupowanej Warszawy dzień powszedni, s. 51; M. Walczak, Nauka i szkolnictwo wyższe, s. 206–285; M. Walicki, Po wojnie, „BHSiK” 1946, nr 1–2, s. 4–5; Wspomnienia o pracownikach naukowych i członkach PTH zmarłych w latach 1939–1945, „Kwartalnik Historyczny” 1946, nr 3–4, s. 405–659 (Uzupełnienie nekrologii wojennej, „KH” 1947, s. 58–72); Wstęp, [w:] Straty archiwów i bibliotek warszawskich, t. II, s. 13. Autor zwraca się z prośbą do PT. Czytelników o uzupełnianie listy kadry nauczającej i nekrologii wojennej poprzez przekazywanie danych do Muzeum Uniwersytetu Warszawskiego.

Aneks 2: Adresy lokali konspiracyjnych i ich gospodarze (wybór)

176M.in. na podstawie: BUW, Gab. Rękopisów, sygn. 2203, relacja W. Sokołowskiej, spis punktów tajnego nauczania, k. 235–236; tamże, H. Modzelewski, Sprawozdanie z działalności Wydziału Prawa (lista słuchaczy, godła i adresy lokali), k. 222–228.

177Pod tym adresem zamieszkiwała także polonistka Natalia Nekrasz, zaangażowana m.in. w organizację tajnego nauczania, za: J. W. Woś, Ze wspomnień ucznia Liceum Ogólnokształcącego nr 21 im. Hugona Kołłątaja w Warszawie (1954–1958), Warszawa 2011, s. 26–33.

 

INDEKS NAZWISK

*Indeks nie obejmuje aneksów.