Szkoła Główna została zamknięta w ramach represji po powstaniu styczniowym. Za jej formalną kontynuację trzeba uznać Cesarski Uniwersytet Warszawski, który rozpoczął działalność w październiku 1869 roku15. Początkowo mogli tam pracować profesorowie byłej Szkoły Głównej zdolni do prowadzenia wykładów w języku rosyjskim i zobowiązani do uzyskania rosyjskich stopni naukowych. Później przyjmowano na etaty profesorskie wyłącznie Rosjan.

5.1. Botanika

Przez cały okres funkcjonowania Uniwersytetu Cesarskiego były obsadzone obie katedry botaniczne: morfologii i systematyki roślin oraz anatomii i fizjologii roślin16. Alexandrowicz pozostał na stanowisku profesora aż do przejścia na emeryturę z końcem 1878 roku. Pozostali profesorowie, w liczbie sześciu, to wyłącznie Rosjanie. Katedrę morfologii i systematyki roślin zajmowali kolejno: Jerzy Alexandrowicz (w latach 1869–1878), Ljudwig Riszawi (1879–1880, wykładał jako docent), Aleksandr Fischer von Waldheim (1880–1897), Władimir Bielajew (1897–1901) i Wikentij Chmielowski (1901–1915). Katedrę anatomii i fizjologii roślin zajmowali: Aleksandr Fischer von Waldheim (1869–1880) i Dmitrij Iwanowski (1901–1915). Profesor morfologii i systematyki roślin miał do dyspozycji swojej i swoich studentów dobrze wyposażony Gabinet Botaniczny, profesor anatomii i fizjologii roślin – Laboratorium Botaniczne.

Spośród wymienionych Rosjan wykładających specjalności botaniczne nie wszyscy mieli wyróżniający się dorobek. Najstarszy z profesorów, Fischer von Waldheim (1838–1920), Rosjanin niemieckiego pochodzenia, absolwent uniwersytetu moskiewskiego, był autorem kilku prac dotyczących systematyki grzybów głowniowych, w tym wydanej w Warszawie w roku 1878 ich kompilacyjnej monografii, która jednak nie stanowiła ważnego wkładu do znajomości tych grzybów. Podjętej w 1875 roku próby wydawania periodyku „Trudy Botaničeskoj Laboratorii Imperatorskago Varšavskago Uniwersiteta” nie kontynuował (ukazały się tylko dwa zeszyty tego rocznika). Władimir Bielajew (1855–1911), także absolwent uniwersytetu moskiewskiego, z wartościowym dorobkiem w zakresie morfologii porównawczej, cytologii i embriologii roślin, był dobrze wspominany przez polskich studentów. Dmitrij Iwanowskij (1864–1920), absolwent uniwersytetu w Petersburgu, znany jest w świecie jako jeden z odkrywców wirusów. Pozostali profesorowie nie zapisali się w sposób istotny w historii nauki. Władimir Palladin (1859–1922), wcześniej profesor botaniki uniwersytetu w Charkowie, specjalizował się w fizjologii roślin. Wikentij Chmielowski (1860–1932), wcześniej wykładowca w Nowo-Aleksandryjskim Instytucie Gospodarstwa Wiejskiego i Leśnictwa w Puławach, był autorem kilku prac dotyczących morfologii i fizjologii glonów. Wreszcie Ljudwig Riszawi (1851–1915) był absolwentem Uniwersytetu Noworosyjskiego w Odessie, i wrócił tam po opuszczeniu Warszawy.

Informacje o zatrudnionych przez Uniwersytet asystentach profesorów botaniki pojawiają się w sprawozdaniach uniwersyteckich dopiero od roku 1890/1891. Oczywiście i wcześniej profesorowie mieli pomocników uczestniczących w przygotowaniu materiałów do pracy naukowej i prowadzenia zajęć ze studentami. Rekrutowali się oni prawdopodobnie spośród specjalizujących się starszych studentów i z absolwentów, mogących przy tej okazji korzystać z wyposażenia uniwersyteckiego w celu prowadzenia własnych badań naukowych.

Spośród asystentów narodowości rosyjskiej wymienić należy przede wszystkim Michaiła Cwieta (1872–1919), znanego w świecie twórcę chromatografii kolumnowej, fizykochemicznej metody rozdzielania związków chemicznych. Studiował botanikę w Genewie, pracę naukową rozpoczął w Petersburgu. W Uniwersytecie Warszawskim był zatrudniony w latach 1902–1915, początkowo jako nadetatowy laborant, później docent prywatny. Wynaleziona przez niego w Warszawie metoda, zastosowana do rozdzielania barwników roślinnych, mimo że z początku nie została przyjęta przez współczesnych mu badaczy, okazała się jedną z najbardziej przydatnych w biochemii17. Asystentami profesorów botaniki byli także, choć krótko: Aleksandr Elenkin (1873–1942) – autor opracowania dotyczącego roślinności Doliny Ojcowskiej (1901), wykonanego w ramach pracy dyplomowej, a później znany rosyjski lichenolog, oraz Władimir Transzel (1868–1942) – specjalista w zakresie grzybów rdzawnikowych.

8. Strona tytułowa rozprawy Zygmunta Wóycickiego na stopień magistra botaniki (1911)

Asystentów Polaków było tylko dwóch, lecz obaj zasłużyli się polskiej nauce. Byli to: Zygmunt Wóycicki, asystent Bielajewa, wielokrotnie dalej wspominany profesor botaniki w Uniwersytecie Lwowskim i w odrodzonym polskim Uniwersytecie Warszawskim, oraz Adam Czartkowski, asystent Iwanowskiego, w okresie międzywojennym profesor w gimnazjum polskim w Gdańsku, a po 1945 roku profesor botaniki farmaceutycznej Uniwersytetu Łódzkiego i Akademii Medycznej w Łodzi.

Najbardziej aktywny naukowo spośród botaników pracujących w Uniwersytecie Cesarskim był Zygmunt Wóycicki18. Zatrudniony przez trzynaście lat na stanowisku nadetatowego laboranta, wyróżniał się bogatym i wartościowym dorobkiem naukowym. Swoją wiedzę uzupełniał w czasie kilkakrotnych wyjazdów do specjalistów w uniwersytetach w Genui, Monachium i Pradze. Publikował w tym czasie prace naukowe z zakresu anatomii i cytologii roślin, m.in. rozprawę na stopień kandydata nauk przyrodniczych Oplodotvorenie u chvojnych (1899) i rozprawę na stopień magistra botaniki dotyczącą tzw. tkanki prężnej u traw O dvigatel’nych prisposoblenijach na cvetočnych pobegach u zlakov (1911). Badał także wzrost kilku nitkowatych glonów i jego zaburzenia pod wpływem gazu świetlnego, rozwój grzyba mikroskopowego Basidiobolus ranarum oraz cytologiczne szczegóły dotyczące procesu rozmnażania u roślin z rodzajów Tropaeolum, Yucca, Malva, HaemanthusGentiana.

Na szczególną uwagę zasługuje piękne wydawnictwo autorstwa Wóycickiego Obrazy roślinności Królestwa Polskiego, którego od roku 1912 do wybuchu I wojny światowej ukazało się siedem zeszytów. Wzorowane było na niemieckim Vegetationsbilder George’a Karstena i Heinricha Schencka, wychodzącym w Jenie od 1903 roku. Każdy zeszyt Obrazów roślinności obejmował obszerny wstęp zawierający charakterystykę przyrodniczą terenu, któremu zeszyt był poświęcony, 12 plansz z pięknymi fotografiami roślin i ich zbiorowisk oraz osobne karty ze szczegółowym opisem każdej planszy. Mimo wartościowego dorobku naukowego i długiego stażu Wóycicki nie mógł, jako Polak, awansować w zrusyfikowanym Uniwersytecie, dlatego też przyjął w końcu, krótko przed wybuchem I wojny światowej, propozycję objęcia profesury w Uniwersytecie Lwowskim.

9. Zygmunt Wóycicki w pracowni

Przez pierwszych dziesięć lat istnienia Uniwersytetu Cesarskiego pieczę nad Ogrodem Botanicznym sprawował profesor Alexandrowicz, który dbał o utrzymanie jego wartości naukowej. Po odejściu Alexandrowicza na emeryturę Ogrodem kierowali kolejno rosyjscy profesorowie wykładający morfologię i systematykę roślin: Aleksandr Fischer von Waldheim (w latach 1878–1897), Władimir Bielajew (1897–1901) i Wikentij Chmielowski (1901–1915). Nie byli oni specjalnie zainteresowani rozwojem naukowym Ogrodu, dlatego doprowadzili ten obiekt stopniowo do stanu zaniedbania. Usiłowania Cybulskiego, aby utrzymać Ogród w dobrym stanie, nie spotykały się ze zrozumieniem rosyjskiego dyrektora, co spowodowało odejście tego zasłużonego ogrodnika. W czasie, gdy dyrektorem Ogrodu był Chmielowskij, w sprawach utrzymania Ogrodu musiała interweniować policja i ówczesna prasa warszawska.

Warto jeszcze poświęcić kilka słów polskim studentom Uniwersytetu Cesarskiego, którzy po jego ukończeniu zaznaczyli swoją obecność w polskiej nauce. Było ich wielu. Trzeba bowiem pamiętać, że chociaż warszawski uniwersytet nie był w tym czasie popularny wśród Polaków, szczególnie po 1905 roku, dawał jednak mniej zamożnym szansę zdobycia wyższego wykształcenia; nie każdego stać było na studia w znanych uniwersytetach Niemiec lub innych krajach zachodniej Europy czy też na dobrych uniwersytetach w głębi Rosji.

Spośród tych, którzy studiowali botanikę na Uniwersytecie Cesarskim (nieraz obok medycyny), na wymienienie zasługują szczególnie: Franciszek Błoński, lekarz i zarazem zasłużony badacz flory polskiej; Stanisław Chełchowski, działacz rolniczy, a jednocześnie jeden z pierwszych w naszym kraju znawca grzybów wielkoowocnikowych; Wacław Dąbrowski, znany mikrobiolog, profesor SGGW; Karol Drymmer, nauczyciel i urzędnik, a jednocześnie botanik badający polską roślinność; Maksymilian Heilpern, działacz oświatowy; Bolesław Hryniewiecki, późniejszy profesor systematyki i geografii roślin UW; Franciszek Kamieński, profesor botaniki w Odessie, jeden z odkrywców zjawiska mykoryzy; Seweryn Krzemieniewski, późniejszy profesor Akademii Rolniczej w Dublanach i Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie; Henryk Raabe, protozoolog i profesor UMCS w Lublinie; Józef Trzebiński, fitopatolog, profesor USB w Wilnie; Piotr Wiśniewski, profesor botaniki w SGGW, USB i UMCS; wreszcie Zygmunt Wóycicki, wielokrotnie tu wspominany.

5.2. Zoologia

W Cesarskim Uniwersytecie Warszawskim zoologia, podobnie jak botanika, była reprezentowana na Wydziale Matematyczno-Fizycznym przez dwie katedry: katedrę zoologii i katedrę anatomii porównawczej. Katedrę zoologii zajmowali kolejno August Wrześniowski (w latach 1869–1889), Nikołaj Nasonow (1889–1906) i Jakow (Jakub) Szczełkanowcew (1906–1915). Do katedry należał również Gabinet Zoologiczny. Katedrę anatomii porównawczej zajmowali Mitrofan Ganin (1869–1885), Wasilij Uljanin (1885–1889) i Paweł Mitrofanow (1890–1915); do tej katedry przynależał Gabinet Zootomiczny z laboratorium. W ogólności można stwierdzić, że rosyjscy profesorowie nauk zoologicznych reprezentowali wyższy poziom zawodowy niż ich koledzy, rosyjscy botanicy, a ich dorobek naukowy i ich uczniów wypełniał dwa wydawnictwa periodyczne Gabinetu Zoologicznego i Gabinetu Zootomicznego.

Profesor August Wrześniowski (wcześniej profesor Szkoły Głównej) wykładał na Uniwersytecie Cesarskim do przejścia na emeryturę w 1889 roku. W 1880 roku został mianowany profesorem zwyczajnym po nostryfikacji w Uniwersytecie Petersburskim rozprawy doktorskiej o anatomii małża Dreissena polymorpha, który w tym czasie pojawił się w Polsce i zaczął opanowywać dorzecze Wisły, stając się uciążliwym dla rodzimej fauny mieszkańcem jej wód. Dalej publikował wyniki obserwacji prowadzonych nad pierwotniakami (m.in. pięknie ilustrowane Beiträge zur Naturgeschichte der Infusorien, 1877) oraz skorupiakami (np. Vorläufige Mittheilungen über einige Amphipoden, 1879), opisując nowe dla nauki ich rodzaje i gatunki. Impulsem do zajęcia się skorupiakami były dla Wrześniowskiego obfite materiały dotyczące tych zwierząt nadsyłane do zbiorów Gabinetu Zoologicznego przez Dybowskiego z Bajkału oraz przez Jana Sztolcmana i Konstantego Jelskiego z Ameryki Południowej. Jako zwolennik teorii Darwina propagował jej idee, tłumacząc na język polski kilka ważniejszych dzieł zwolenników poglądów tego uczonego (O. Schmidt, Nauka o pochodzeniu gatunków i darwinizm, 1875; A.R. Wallace, Znaczenie teoryi wyboru naturalnego, 1875; T.H. Huxley, O przyczynach zjawisk w naturze organicznej, 1873), był też autorem nowoczesnego podręcznika zoologii dla wyższych klas szkół średnich (1888). Współpracował w zakresie popularyzacji nauk biologicznych z encyklopediami i fachowymi czasopismami, był autorem kilku wspomnień o zmarłych przyrodnikach, w tym obszernej biografii swojego mistrza, Cienkowskiego.

Nikołaj W. Nasonow (1855–1939) objął katedrę zoologii w Cesarskim Uniwersytecie Warszawskim w roku 1889 i kierował (po Taczanowskim) Gabinetem Zoologicznym. Był absolwentem Uniwersytetu Moskiewskiego, gdzie miał już osiągnięcia naukowe z zakresu anatomii i systematyki stawonogów: był autorem monografii mrówek Rosji (1889), odkrył w odwłoku pszczół gruczoł nazwany gruczołem Nasonowa. Po opuszczeniu Warszawy został pracownikiem Cesarskiej Akademii Nauk, później dyrektorem Muzeum Zoologicznego i Zoologicznej Stacji Doświadczalnej Akademii Nauk ZSRR; był inicjatorem wydawnictwa „Fauna SSSR” i zespołowych badań przyrody jeziora Bajkał. Spośród jego rosyjskich studentów i asystentów w Cesarskim Uniwersytecie wybił się Aleksandr K. Mordwiłko (1867–1938), późniejszy światowej sławy specjalista w zakresie taksonomii mszyc (Aphididae). Rozprawę kandydacką Mordwiłko obronił na uniwersytecie w Kijowie w 1901 roku; w roku 1911 przeniósł się do Petersburga, gdzie objął stanowisko profesora w Instytucie Zoologicznym Akademii Nauk.

Jakow Szczełkanowcew (zm. 1930) ukończył uniwersytet w Moskwie, później był kustoszem Muzeum Zoologicznego Uniwersytetu w Petersburgu. W Warszawie wykładał zoologię od 1908 do 1915 i kierował Gabinetem Zoologicznym.

Mitrofan Ganin (1839–1894) był absolwentem Uniwersytetu Charkowskiego ze stopniem magistra zoologii i anatomii porównawczej. W Cesarskim Uniwersytecie wykładał anatomię porównawczą i historię rozwoju zwierząt (embriologię) oraz kierował Laboratorium Zootomicznym. Jego laborantem (do roku 1886) był Antoni Ślósarski, dawny asystent Wrześniowskiego w Szkole Głównej. Zdolności dydaktyczne i poziom naukowy Ganina wysoko oceniał jego uczeń i asystent Józef Nusbaum-Hilarowicz. Ganin odszedł z Uniwersytetu Cesarskiego na znak protestu przeciwko dyskryminowaniu studentów Polaków, a bezpośrednim powodem jego rezygnacji było odrzucenie przez Senat uniwersytecki wniosku o przedłużenie stypendium Nusbauma.

Wasilij Uljanin (1840–1889), zoolog embriolog, wykładał w Warszawie krótko – od 1885 roku.

Pawieł Mitrofanow (1857–1920) był najwybitniejszym uczonym spośród rosyjskich biologów, profesorów Cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego. Studiował nauki przyrodnicze na uniwersytecie w Moskwie, tam też został asystentem znanego histologa Aleksandra Babuchina. W 1886 roku przeniósł się do Warszawy na stanowisko asystenta profesora Uljanina, a po jego śmierci w 1889 roku został mianowany profesorem i objął po nim katedrę anatomii porównawczej, embriologii i histologii. Miał duży dorobek z zakresu histologii układu nerwowego; na podstawie badania rozwoju nerwów mózgowych kręgowców stwierdził, że powstały one nie w drodze polimeryzacji, lecz skomplikowania budowy. Duża część jego dorobku dotyczy embriologii porównawczej, głównie ptaków. Porównywał szczegóły ich rozwoju z analogicznymi stadiami rozwoju gadów i ssaków. Tej dziedziny dotyczyła jego rozprawa doktorska Issledovanija nad razvitiem pozvonočnych životnych (1892). Badał i opisywał przypadki teratologii, wyciągając z nich wnioski dotyczące normalnego rozwoju zarodków (Teratogenetičeskije nabljudenija, 1899). Do swoich prac wykorzystywał mikrotom, zastępując zwykle wówczas jeszcze stosowane badanie całych zarodków studiowaniem ich przekrojów na skrawkach mikrotomowych; mikrotomu używał także do badania pierwotniaków. Był też jednym z pierwszych, którzy dokumentowali swoje prace mikrofotografiami. Dzięki wysokiemu poziomowi prowadzonych w Warszawie badań przyciągał zdolnych uczniów. Byli to prawie wyłącznie Polacy, mimo że profesor Mitrofanow był znany ze swojego negatywnego nastawienia do naszych dążeń niepodległościowych. Niemniej jednak zależało mu na poziomie wychodzących z jego pracowni prac, a to gwarantowali jedynie polscy studenci. Prace swoje i swoich uczniów (głównie Ejsmonda, Sosnowskiego i Tura) publikował w założonym przez siebie periodyku „Raboty iz Zootomičeskoj Laboratorii Varšavskago Universiteta”, którego 43 tomy wyszły w latach 1892–1914. Wielu Polaków, uczniów Mitrofanowa (oprócz szerzej scharakteryzowanych późniejszych profesorów Uniwersytetu Warszawskiego – Ejsmonda, Tura, Sosnowskiego, Białaszewicza i Konopackiego) zasłużyło się później polskiej nauce (o czym będzie mowa poniżej).

Polscy asystenci profesorów Cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego wykładających specjalności zoologiczne także mieli znaczący dorobek naukowy. Asystentem Wrześniowskiego był w dalszym ciągu, do 1886 roku, Antoni Slósarski, zoolog aktywnie uczestniczący w różnego rodzaju akcjach popularyzujących nauki przyrodnicze, autor artykułów do „Wszechświata”, „Ogrodnika Polskiego” i innych czasopism, także członek ich redakcji. Działał również w Towarzystwie Ogrodniczym Warszawskim, jednocześnie był nauczycielem w warszawskich szkołach średnich.

W latach 1885–1887 asystentem Wrześniowskiego był Bohdan Dyakowski, późniejszy nauczyciel w szkole realnej Wojciecha Górskiego w Warszawie. Od 1896 roku przebywał w Galicji, pełniąc z początku funkcję sekretarza Muzeum Tatrzańskiego w Zakopanem, a później, już w Krakowie, dał się poznać jako znany działacz oświatowy, wybitny popularyzator wiedzy o przyrodzie, autor kilkuset artykułów, książek i podręczników szkolnych.

Asystentem Ganina w latach 1883–1885 był wspomniany już Józef Nusbaum19. Później odbył półroczną praktykę w pracowni Hoyera, w roku 1886 uzyskał stopień magistra na podstawie wykonanej pod kierunkiem Ganina, lecz obronionej w Odessie rozprawy Materialy k organogenii nasekomych i červej, wreszcie doktoryzował się w roku 1888 na Uniwersytecie Warszawskim. Później habilitował się na Uniwersytecie Lwowskim i zajął tam po Dybowskim katedrę zoologii i anatomii porównawczej; znany jako popularyzator nauk przyrodniczych, autor podręczników i propagator teorii ewolucji (Idea ewolucji w biologii, 1910).

Asystentem Mitrofanowa przy katedrze anatomii porównawczej, embriologii i histologii był w latach 1890–1915 Józef Ejsmond (1862–1937). Wcześniej, w roku 1884, rozpoczął studia pod kierunkiem pracującego tu jeszcze Wrześniowskiego, specjalizując się w pierwotniakach, w roku 1889 uzyskał stopień kandydata nauk, a w 1885 – magistra. Pierwszą z prac protistologicznych, o budowie perystomu u wirczyków (1889), nagrodzoną złotym medalem, wykonał jeszcze pod kierunkiem Wrześniowskiego. Ten sam uczony inspirował niewątpliwie Ejsmonda do zajęcia się pierwotniakami pasożytującymi na ciele kiełży, co stało się przedmiotem jego rozprawy kandydackiej (1890), wykonanej formalnie pod kierunkiem Mitrofanowa. W pozostałych pracach z tego cyklu Ejsmond analizował morfologię i szczegóły budowy komórki pierwotniaków, opracował metodę badania tych szybko poruszających się organizmów, wreszcie opublikował obszerną, pięknie ilustrowaną rozprawę Studya nad pierwotniakami okolic Warszawy (1895). Za granicą prace te, wydawane w oryginale po polsku lub rosyjsku, były znane tylko z mniej lub bardziej obszernych streszczeń publikowanych w zachodnich czasopismach, mimo to były wysoko oceniane. Pod kierunkiem Mitrofanowa zajął się cytologią i embriologią doświadczalną jeżowców i ryb, gromadząc materiał badawczy w czasie pracy w morskich stacjach badawczych zachodniej Europy.

10. Rycina z rozprawy Józefa Ejsmonda o pierwotniakach okolic Warszawy (1893)

Ejsmond był aktywny także na innych polach. Udzielał się w pracach Towarzystwa Ogrodniczego Warszawskiego i Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, uczył przyrody w warszawskich prywatnych szkołach średnich i na Wyższych Kursach Żeńskich, realizował swoją młodzieńczą jeszcze pasję – malarstwo. W 1915 roku wziął udział, razem z rosyjskim personelem Uniwersytetu, w ewakuacji części zbiorów Gabinetu Zoologicznego do Rostowa, motywując to obawą przed zagarnięciem ich przez nadchodzących Niemców. W uniwersytecie rostowskim, który mienił się kontynuacją Cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego, uzyskał doktorat i habilitację oraz tytuł profesora anatomii porównawczej. Po powrocie do Polski w 1922 roku kontynuował pracę w Uniwersytecie Warszawskim.

11. Jan Tur

Drugim obok Ejsmonda Polakiem, asystentem Mitrofanowa (w latach 1899–1915) był Jan Tur (1875–1942). Studia zoologiczne na Uniwersytecie Cesarskim ukończył w 1899 roku ze stopniem kandydata nauk i złotym medalem, na podstawie pracy O nekotorych osobiennostijach močepolovoj sistemy u Mammalia. Naukę kontynuował na Uniwersytecie Lwowskim, gdzie w roku 1907 uzyskał stopień doktora filozofii na podstawie rozprawy Studja nad teratogenją ptaków wykonanej pod kierunkiem wspominanego już profesora Józefa Nusbauma-Hilarowicza. Duży dorobek naukowy Tura z czasów pracy w Uniwersytecie Cesarskim dotyczył głównie teratologii, a więc nauki o potwornościach, oraz embriologii ogólnej i doświadczalnej. Jego zainteresowania teratologią trwały przez cały czas pracy naukowej, przygotowywał się do tych badań już w młodości, opanowując pod kierunkiem Mitrofanowa podstawy embriologii doświadczalnej. Opisywał różnego typu potworności będące skutkiem nieprawidłowości we wczesnych fazach rozwoju osobnika, wiele uwagi poświęcił jednej ze szczególnych form potworności zarodkowej, nazwanej przez siebie platyneurią. Opisał liczne tzw. potworności złożone u ptaków i gadów, więcej niż wszyscy zajmujący się przed nim tymi zagadnieniami.

Tur był jednym z pierwszych, którzy badali możliwości zastosowania promieni radu w badaniach żywych organizmów, a jako pierwszy zastosował je w studiach embriologicznych. Zainteresował się promieniotwórczością w Paryżu, gdzie w roku 1902 nawiązał długotrwałe kontakty z Marią Skłodowską-Curie i otrzymał od niej preparat tego pierwiastka. Badał mikroskopowo zmiany zachodzące w zarodkach pod wpływem promieniowania, stwierdzając jego selektywne działanie na poszczególne tkanki i narządy, co dało podstawy rozwijającej się później radioterapii; podsumowaniem tych doświadczeń jest praca Wpływ promieni radu na rozwój organizmów (1916).

Tur działał w Towarzystwie Naukowym Warszawskim, był jednym z jego założycieli. W 1912 roku zorganizował w nim Pracownię Zoologiczną, dając w ten sposób możliwości zdolnej młodzieży i wszystkim interesującym się pracą naukową w tym zakresie do prowadzenia obserwacji i doświadczeń poza rosyjską uczelnią. Wszystkie swoje ważniejsze prace naukowe, które ukazywały się w rosyjskojęzycznych periodykach i wydawnictwach uniwersyteckich, publikował także w języku polskim: w „Kosmosie” wychodzącym we Lwowie, a później w redagowanych przez siebie wydawnictwach Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. Był jednym z najaktywniejszych współpracowników warszawskiego tygodnika „Wszechświat” popularyzującego nauki przyrodnicze. W 1915 roku stawił się do pracy nad wskrzeszeniem polskiego Uniwersytetu.

Jan Sosnowski (1875–1938), absolwent Uniwersytetu, studiował tu w latach 1893–1898, w czasie studiów był asystentem Mitrofanowa przy katedrze anatomii porównawczej. Autor kilku prac z zakresu protozoologii (m.in. Studia nad zmianami geotropizmu u Paramecium aurelia, 1899). Po uzyskaniu dyplomu i uzupełnieniu studiów za granicą wyjechał do Smiły na Ukrainie, gdzie objął kierownictwo Stacji Doświadczalnej Entomologicznej mającej na celu zwalczanie szkodników buraka cukrowego. Po powrocie do kraju został zatrudniony w latach 1905–1914 jako asystent (nadetatowy pomocnik prosektora) u profesora fizjologii Aleksandra Żandra na Wydziale Lekarskim Cesarskiego Uniwersytetu. Jednocześnie udzielał się w polskim szkolnictwie wyższym: kierował Kursami Przemysłowo-Rolniczymi przy Muzeum Przemysłu i Rolnictwa, w Towarzystwie Naukowym Warszawskim kierował zorganizowaną przez siebie Pracownią Fizjologiczną (1911–1916). Po odejściu Niemców przystąpił do organizowania polskiego Uniwersytetu.

Warto wspomnieć jeszcze kilku innych zoologów, wychowanków Uniwersytetu Cesarskiego, którzy odegrali później dużą rolę w naszej nauce.

Kazimierz Białaszewicz (1882–1943), profesor fizjologii zwierząt w polskim Uniwersytecie Warszawskim, rozpoczął studia u Mitrofanowa w 1901 roku, a w 1904 wykonał pod jego kierunkiem rozprawę, nagrodzoną złotym medalem, o budowie komórek parzydełkowych stułbi. Na skutek strajku szkolnego w 1905 roku przeniósł się do Krakowa, gdzie ukończył studia i doktoryzował się u Emila Godlewskiego, znanego już, choć młodego, profesora embriologii na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Jagiellońskiego. Na Uniwersytet Warszawski powrócił w 1920 roku.

Kazimierz Kulwieć (1871–1943) specjalizował się u entomologa Nasonowa, kończąc studia w 1897 roku. Był autorem kilku doniesień wykonanych w jego pracowni, gdzie do roku 1901 pracował jako stypendysta. Zorganizował i prowadził (w latach 1904–1911) pierwszą na ziemiach polskich placówkę zajmującą się ochroną roślin przed chorobami i szkodnikami – Pracownię Naukową do Badań nad Ochroną Roślin, której byt zapewniało Towarzystwo Ogrodnicze Warszawskie. Placówka ta, przekształcona w 1912 roku w Stację Ochrony Roślin, odegrała dużą rolę w szerzeniu wiedzy o zapobieganiu i zwalczaniu szkodliwych organizmów znacznie nieraz obniżających plony.

Kazimierz Czerwiński (1869-po 1945) studiował zoologię na Uniwersytecie Warszawskim; w latach 1898–1902 był kustoszem Gabinetu Zoologicznego pozostającego wówczas pod kierunkiem Nasonowa, pracował także naukowo u Mitrofanowa, później był nauczycielem w warszawskich szkołach średnich. Włączał się w inicjatywy oświatowe (Towarzystwo Miłośników Przyrody, Komisja Fizjograficzna Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego), w okresie międzywojennym wykładał na UW dydaktykę biologii; autor podręcznika zoologii (1914) i artykułów popularnych oraz jedynego w polskiej literaturze podręcznika do oznaczania wybranej grupy pierwotniaków, korzenionóżek (Rhizopoda) (1920).

Roman Dmowski (1864–1939) w latach 1886–1891 studiował pod kierunkiem Wrześniowskiego i uzyskał stopień kandydata nauk, przedstawiając rozprawę dotyczącą morfologii orzęsków (jej polska wersja ukazała się drukiem w XI tomie „Pamiętnika Fizyograficznego”). Zamierzał poświęcić się nauce i – zgodnie z radami Wrześniowskiego – przygotowywał się do habilitacji na Uniwersytecie Lwowskim pod kierunkiem Dybowskiego. Po aresztowaniu i więzieniu przez władze carskie za udział w organizowaniu manifestacji patriotycznej poświęcił się całkowicie polityce.

Spośród innych uczniów Mitrofanowa należy jeszcze wymienić: Tadeusza Kurkiewicza, późniejszego profesora histologii na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Poznańskiego, Kazimierza Stołyhwo, antropologa, profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz Stanisława Minkiewicza, kierownika Wydziału Ochrony Roślin Państwowego Instytutu Naukowego Gospodarstwa Wiejskiego w Puławach. Jednym z najzdolniejszych uczniów Mitrofanowa był Feliks Urbanowicz (1863–1903), który przez pewien czas pracował w pracowni Mitrofanowa jako wolontariusz, badając rozwój skorupiaków, w tym oczlika (Cyclops).

Gabinet Zoologiczny, pozostający w dalszym ciągu pod opieką profesora Wrześniowskiego (do 1889) i kustosza Taczanowskiego (do jego śmierci w 1890), przeżywał rozkwit. Szczególnie wiele zawdzięcza temu ostatniemu. Taczanowski, jak już wspomniano, stał się światowym autorytetem w zakresie ornitologii, a prowadzony przez niego Gabinet znanym w świecie ośrodkiem naukowym. Wydał on w tym czasie opracowania ptaków Syberii (Faune ornithologique de la Sibérie orientale, 1893) i Peru (Ornithologie du Pérou, 1884–1886), opierając się na wciąż powiększających się zbiorach Gabinetu. Ukazała się także jego słynna dwutomowa monografia Ptaki krajowe (1882), napisana, jak podaje w przedmowie, jeszcze przed dwudziestu laty, a później uzupełniona i wydana przez Akademię Umiejętności w Krakowie ze wsparciem finansowym nieżyjącego już wtedy Aleksandra Branickiego20. Wiele prac poświęcił ssakom (m.in. Liste des Vertébrés de Pologne, 1877), kilka – pająkom i owadom.

Zbiory Gabinetu powiększały się, mimo niewielkich dotacji rządowych. W dalszym ciągu finansowo pomagali Braniccy, którzy wzbogacali zbiory Gabinetu okazami ze swoich kilkakrotnych wypraw do północnej Afryki; finansowali także podróżników, Konstantego Jelskiego przysyłającego okazy z Peru i Jana Sztolcmana zbierającego w Peru i Ekwadorze. W dalszym ciągu nadsyłali okazy Polacy osiedleni w Rosji, jak Michał Jankowski z Syberii i Ludwik Młokosiewicz z Kaukazu. Z Gabinetem współpracowali wszyscy wybitniejsi badacze fauny Królestwa Polskiego; oprócz wspomnianych już wyżej Antoni Slósarski, Jan Wańkowicz, Jan Sznabl, Ludwik Hildt, Henryk Dziedzicki i inni. Nie udała się inicjatywa Taczanowskiego wydawania przez Gabinet własnego pisma, które mogło skupiać polskie prace rozproszone dotąd w różnych wydawnictwach polskich i zagranicznych, a także służyć do wymiany i uzupełniania biblioteki Gabinetu. Wprawdzie dzięki finansowemu wsparciu Jana Tadeusza Lubomirskiego zaczęły się ukazywać „Wiadomości z nauk przyrodzonych”, lecz wyszły tylko dwa zeszyty w latach 1880 i 1882.

Po śmierci Wrześniowskiego i Taczanowskiego kierownictwo Gabinetu Zoologicznego przejęli profesorowie rosyjscy. Byli to kolejno zoologowie: Nikołaj Nasonow w latach 1892–1906 i Jakow Szczełkanowcew w latach 1906–1915. W Gabinecie pracowali w tym czasie jako kustosze także Polacy, jak wspomniany wyżej Kazimierz Czerwiński, autor spisu termitów w kolekcji Gabinetu (1901). Nastąpiły jednak duże zmiany. Gabinet Zoologiczny, dotąd niezależna placówka w strukturze Uniwersytetu, został połączony z Zakładem Zoologii i stopniowo podporządkowany naukowym i dydaktycznym potrzebom profesorów. Byli oni specjalistami w zakresie morfologii porównawczej, histologii i embriologii, natomiast Gabinet stanowił raczej podstawę studiów z zakresu zoologii systematycznej. Niemniej jednak jego zasób zachowano do 1915 roku. W latach 1894–1912 Gabinet wydawał własne, redagowane przez Nasonowa i wspomniane już czasopismo „Raboty iz Laboratorii Zoologičeskago Kabineta Imperatorskago Waršawskago Uniwersiteta”, dzięki czemu w ramach wymiany otrzymywał kilkanaście tytułów naukowych periodyków zagranicznych. Przejęcie przez Rosjan Gabinetu spowodowało jednak zmniejszenie napływu darów ze strony polskiego społeczeństwa, zarówno rzeczowych, jak i finansowych, gdyż można się było spodziewać przejęcia jego zasobów przez władze państwowe i wywiezienia w głąb Rosji. Widząc niebezpieczeństwo wywiezienia zbiorów Gabinetu przez Rosjan, Taczanowski namówił Ksawerego Branickiego, aby założył własne muzeum zoologiczne, które mogło przejmować nowe materiały przekazywane przez polskich zbieraczy. Tak też się stało – w latach 1887–1919 istniały w Warszawie dwa muzea zoologiczne, które zostały zresztą później połączone przy powstaniu Narodowego Muzeum Przyrodniczego.

5.3. Wydział Lekarski

Z chwilą powstania Cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego Henryk Hoyer objął na Wydziale Lekarskim katedrę histologii, embriologii i anatomii porównawczej. Dla przyrodników prowadził wykład z anatomii porównawczej i anatomii człowieka. Do swojej pracowni przyciągał nie tylko uczniów specjalizujących się w zawodzie lekarza, lecz także przyrodników z Wydziału Fizyko-Matematycznego, interesujących się anatomią mikroskopową, histologią, cytologią i embriologią. Wyróżniał się wśród nich Wacław Mayzel, jego student na wydziale lekarskim Szkoły Głównej, a później asystent w Uniwersytecie Cesarskim. Miał cenny dorobek z zakresu cytologii i embriologii niższych zwierząt, jest uznawany za jednego z odkrywców, obok Edwarda Strasburgera i niemieckiego badacza pierwotniaków Otto Blütschli’ego, procesu mitozy (kariokinezy) w dzielących się jądrach komórkowych (Über eigentümliche Vorgänge bei der Teilung der Kerne in Epithelialzellen, 1875). Pierwszy (w roku 1873) podjął tłumaczenie na język polski dzieła Darwina O powstawaniu gatunków, czego niestety nie ukończył.

5.4. Paleontologia

Paleontologię wykładali, razem z geologią, Polak Jan Trejdosiewicz w latach 1869–1890 oraz Rosjanie: Władimir Amalicki w latach 1890–1909 i Nikołaj Grigoriewicz-Berezowski w latach 1909–1915. Tylko Amalicki (1860–1917), wychowanek Uniwersytetu Petersburskiego miał oryginalny dorobek z zakresu paleontologii. W czasie pracy w Uniwersytecie Cesarskim gromadził zbiory, które zostały później przejęte przez Muzeum Paleontologiczne Akademii Nauk ZSRR. Odkrył m.in. w roku 1899 cmentarzysko gadów permskich nad brzegami północnej Dźwiny.