Instytut Geografii (Geograficzny) powstał formalnie (został zatwierdzony przez Ministerstwo Szkolnictwa Wyższego) 1 IX 1951 roku41, chociaż już w 1947 roku pojawił się projekt połączenia dwóch zakładów geograficznych w uniwersytecki Instytut Geograficzny, a w latach 1948 i 1949 oba zakłady uzgadniały ze sobą program dydaktyczny i informowały się wzajemnie o podejmowanych pracach badawczych42.
Od początku roku akademickiego 1951/1952 w nowo powołanym Instytucie funkcjonował jednolity program dydaktyczny oraz uzgodniony pomiędzy zakładami plan badań, a wspólna administracja działała od początku 1951 roku. Instytut wszedł w skład Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi. Na stanowisko kierownika został powołany profesor Stanisław Leszczycki.
Instytut, jak już wspomniano, mieścił się w odbudowanym Pałacu Uruskich-Czetwertyńskich. Powierzchnia użytkowa tego budynku wynosiła 4900 m2. Było to na owe czasy, przy zatrudnieniu przekraczającym nieco 50 osób i niewielkiej liczbie studentów, pomieszczenie wygodne i nowocześnie wyposażone. Dwie największe sale wykładowe zostały z czasem nazwane audytorium im. Wacława Nałkowskiego (reprezentacyjna sala 102) i im. Stanisława Lencewicza (sala wykładowa 111). Uroczystość nadania imienia sali 102 odbyła się 27 I 1961 roku i była związana z 50. rocznicą śmierci Nałkowskiego43, natomiast sala 111 uzyskała imię Lencewicza 24 X 1964 roku w czasie sesji dedykowanej 20. rocznicy jego śmierci i 75. rocznicy urodzin.
4. Stanisław Leszczycki
W 1953 roku został utworzony Instytut Geografii Polskiej Akademii Nauk. Jego dyrektorem był również profesor Stanisław Leszczycki. Instytut ten mieścił się w większości w Pałacu Uruskich-Czetwertyńskich razem z Instytutem Geograficznym Uniwersytetu Warszawskiego44. Sytuacja ta spowodowała znaczące pogorszenie warunków lokalowych jednostki uniwersyteckiej, tym bardziej, że w Pałacu Uruskich-Czetwertyńskich były usytuowane także Studium Wojskowe Uniwersytetu Warszawskiego, które zajmowało pięć pokoi i znaczne powierzchnie magazynowe, oraz Katedra Antropologii.
Powszechną praktyką stał się podział pokoi zajmowanych przez pracowników na coraz mniejsze części w celu wygospodarowania pomieszczeń dla tworzonych jednostek, a halle i korytarze traktowano jak magazyny, ustawiając tam niezliczone szafy i mapniki.
Instytut Geograficzny Uniwersytetu Warszawskiego tworzyło pięć katedr oraz Pracownia Metodyki Nauczania Geografii. Podział ten nie uległ zmianie do 1969 roku, kiedy Instytut został przekształcony w jednostkę samodzielną – pozawydziałowy Instytut Geografii45.
Katedra Geografii Fizycznej powstała w 1951 roku z przemianowania Zakładu Geograficznego. Kierownictwo objął zastępca profesora (od 1954 roku profesor) – Jerzy Kondracki46. W ramach Katedry istniała wydzielona pracownia hydrograficzna kierowana przez Helenę Werner-Więckowską. W 1958 roku w Katedrze został powołany Zakład Geografii Gleb (doc. Marek Prószyński), a w 1964 roku Zakład Geomorfologii (doc. Cecylia Radłowska).
Kierownik Katedry Klimatologii, doktor Gumiński, zmarł w roku 1952. W 1953 roku kierownictwo przejął doktor Wincenty Okołowicz, dyrektor Państwowego Instytutu Hydrologiczno-Meteorologicznego, mianowany w 1954 roku profesorem nadzwyczajnym, a w 1967 roku zwyczajnym. W 1963 roku w ramach Katedry utworzono Zakład Klimatologii Ogólnej (prof. W. Okołowicz) oraz Klimatologii Polski (doc. Zofia Kaczorowska).
Katedra Geografii Ekonomicznej powstała w 1950 roku w wyniku przekształcenia Zakładu Antropogeografii, którego nazwa w 1949 roku została zmieniona na Zakład Geografii Społeczno-Gospodarczej. Funkcję kierownika sprawował profesor Stanisław Leszczycki. W jej strukturze istniała Pracownia Geografii Turyzmu (Mileska). W 1966 roku Katedrę podzielono na dwa zakłady: Geografii Ekonomicznej (prof. Leszczycki) i Geografii Rolnictwa (doc. Józef Tobjasz).
Kierownikiem Katedry Geografii Regionalnej był, jak wspomniano, Tadeusz Żebrowski. Po jego odejściu w 1952 roku47 stanowisko kierownika nie było przez dwa lata obsadzone. W latach 1954–1964 funkcję tę sprawował docent Bogodar Winid, a od 1964 roku docent Józef Barbag. Nastąpił wtedy podział na dwa zakłady: Zakład Geografii Eurazji (Barbag) i Zakład Geografii Krajów Zamorskich z pracowniami Krajów Ameryki Łacińskiej i Krajów Afryki (Winid). W 1963 roku w ramach Katedry została utworzona Pracownia Interpretacji Zdjęć Lotniczych, kierowana przez Winida48.
Katedrą Kartografii do 1964 roku kierował profesor Pietkiewicz. Po jego przejściu na emeryturę przez dwa lata funkcje kuratora sprawował Jerzy Kondracki, a od 1966 roku kierownictwo objął docent Lech Ratajski.
Twórcą i kierownikiem Pracowni Metodyki Nauczania Geografii był zastępca profesora – Gustaw Wuttke, który w 1963 roku przeszedł na emeryturę. Zastąpił go doktor Konrad Swierczyński.
W planie rozwoju Instytutu na lata 1955–196049 zostały zapisane projekty zwiększenia liczby studentów (do 220–240 osób), rozwój kształcenia nauczycieli szkół średnich, utworzenie Katedry Hydrografii, wzrost liczby zakładów w istniejących katedrach oraz wzrost liczby pracowników, szczególnie samodzielnych. Podnoszono też sprawę konieczności wykwaterowania Studium Wojskowego. Instytut zdecydowanie potrzebował większej liczby sal dydaktycznych, a ponadto obecność studium utrudniała prowadzenie zajęć i była przyczyną przebywania w budynku znacznej liczby studentów innych wydziałów. Realizacja tego postulatu nastąpiła w 1956 roku, gdy Studium Wojskowe zostało przeniesione poza teren centralny.
Liczba pracowników Instytutu Geograficznego Uniwersytetu Warszawskiego szybko rosła. Według Jerzego Kondrackiego50 w 1954 roku były zatrudnione 53 osoby, w tym 5 pracowników samodzielnych, 24 pomocniczych i 24 osoby w obsłudze i administracji, natomiast w 1969 roku – 3 profesorów i 10 docentów oraz 54 pozostałych nauczycieli akademickich; liczba etatów bibliotecznych i administracyjnych wzrosła nieznacznie do 28. W okresie istnienia Instytutu przeprowadzono 7 przewodów habilitacyjnych, w tym 2 w stosunku do osób spoza personelu Instytutu. Należy jednak zauważyć, że w latach 50. tytuły docentów były nadawane przez Centralną Komisję Kwalifikacyjną na podstawie wniosków rad wydziałów bez obowiązku uzyskania habilitacji. Tym trybem zostali awansowani dwaj pracownicy Instytutu. Liczba zakończonych przewodów doktorskich wyniosła 37, w tym 12 w stosunku do osób niezatrudnionych w Instytucie.
W 1964 roku została zainicjowana seria wydawnicza „Prace i Studia Instytutu Geograficznego Uniwersytetu Warszawskiego”. Do 1969 roku ukazało się 6 zeszytów, w tym 3 Katedry Klimatologii, 2 Katedry Geografii Fizycznej oraz zeszyt zawierający materiały z III Polskoczeskiego Seminarium Geograficznego. Również w 1964 roku ukazał się pierwszy zeszyt „Fotointerpretacji w Geografii” pod redakcją Andrzeja Ciołkosza.
Wśród prac badawczych prowadzonych przez Instytut na podkreślenie zasługują pierwsze w Polsce kompleksowe badania fizycznogeograficzne zorganizowane z inicjatywy Jerzego Kondrackiego na Pojezierzu Mazurskim i na Wyżynie Małopolskiej. W omawianym okresie ukazał się podręcznik Geografia fizyczna Polski (1955). Było to opracowanie Kondrackiego nawiązujące do przedwojennego dzieła Stanisława Lencewicza. Podręcznik został opublikowany początkowo pod nazwiskiem Lencewicza, potem Lencewicza i Kondrackiego, aż wreszcie w 1965 roku pojawiła się całkowicie nowa jego wersja pióra Kondrackiego. W 1965 roku Kondracki opublikował też znaczące opracowanie Podstawy regionalizacji fizycznogeograficznej poświęcone metodyce nowoczesnego kompleksowego kierunku badań środowiska przyrodniczego. W latach 60. XX wieku ukazały się również dwa syntetyczne ujęcia krajobrazu Polski: typologia krajobrazu naturalnego i regionalizacja fizycznogeograficzna. Były one potem rozwijane i uszczegółowiane. Warto zauważyć, że w 1991 roku nazwy regionów wprowadzonych przez Kondrackiego zostały oficjalnie uznane przez Komisję Ustalania Nazw Miejscowości i Obiektów Fizjograficznych przy Urzędzie Rady Ministrów i opublikowane jako obowiązujące.
Prace prowadzone w Katedrze Klimatologii51 dotyczyły struktury klimatu i regionalnych podziałów klimatycznych (Gumiński, Okołowicz), klimatu Warszawy oraz klimatu lub bioklimatu innych miejscowości, przede wszystkim uzdrowisk. Publikacje były poświęcone przede wszystkim opadom i zachmurzeniu. W 1964 roku ukazał się podręcznik Okołowicza Zachmurzenie Polski.
Katedra Geografii Ekonomicznej uczestniczyła razem z Instytutem Geografii PAN w opracowaniu monografii i atlasu województwa białostockiego; wydano również dwa tomy Słownika geografii turystycznej Polski pod redakcją Marii Ireny Mileskiej. W Katedrze tej prowadzono badania z dziedziny geografii przemysłu (Stanisław Leszczycki), regionalizacji ekonomicznej (Bogumił Rychłowski), geografii rolnictwa (Józef Tobjasz), geografii osadnictwa (Jerzy Kostrowicki, później Witold Kusiński), a także zajmowano się metodologią i historią geografii.
Geografia gospodarcza Polski stanowiła również przedmiot zainteresowania Józefa Barbaga. W Katedrze Geografii Regionalnej52 były także rozwijane studia z zakresu geografii politycznej. Wyraźnie wyodrębnił się nurt badań nad Afryką (Bolesław Dumanowski). W roku 1968 ukazał się skrypt Geografia fizyczna Afryki autorstwa Dumanowskiego, Eweliny Kantowicz i Macieja Jakubowskiego. Obiektem zainteresowania naukowego były też Chiny (Bohdan Kikolski, Joachim Koczy) i Ameryka Łacińska (Bogodar Winid i Andrzej Bonasewicz).
W 1963 roku, jak już wspomniano, z inicjatywy Winida w strukturze Katedry Geografii Regionalnej powstała pierwsza w Polsce Pracownia Interpretacji Zdjęć Lotniczych. Uruchomione zostały również zajęcia dydaktyczne z tego przedmiotu. Zajęcia z interpretacji zdjęć lotniczych zostały w 1966 roku wprowadzone jako obowiązkowe na studiach geograficznych w Polsce. Ich program nawiązywał do doświadczeń ośrodka geograficznego na Uniwersytecie Warszawskim53.
Istotne osiągnięcia, zwłaszcza w dziedzinie kartografii szkolnej, miała Katedra Kartografii54. Była to pierwsza uczelniana jednostka kartograficzna, następne powstały dopiero w kilka lat później. Początkowo prace prowadzone w katedrze koncentrowały się na metodyce opracowania map i ich zastosowaniu w nauczaniu geografii. Z inicjatywy Stanisława Pietkiewicza rozwijano również tematykę zastosowania metod kartograficznych w kartowaniu terenowym oraz analizowano możliwości wykorzystania naukowego treści dawnych map. Po zmianie kierownictwa Katedry, w związku z zainteresowaniami Lecha Ratajskiego, zespół Katedry zajmował się problematyką map gospodarczych i tzw. kartologią (teoria znaku kartograficznego i kartografia teoretyczna). Idea kartologii, obejmująca m.in. zasady przekazu informacji o stosunkach przestrzennych za pomocą wytworów kartograficznych, została w latach 1972–1977 spopularyzowana przez Lecha Ratajskiego na forum międzynarodowym55.
W pierwszym etapie swojego istnienia Instytut był dobrze wyposażony w różnego rodzaju instrumenty i sprzęt potrzebny do badań terenowych. Jak piszą Leszczycki i Kondracki56:
„Katedra Kartografii otrzymała dobre wyposażenie w instrumenty topograficzne oraz przyrządy kreślarskie. Katedra Klimatologii dysponowała dużym zbiorem instrumentów meteorologicznych. Katedra Geografii Fizycznej wyposażona została w instrumenty do badań terenowych, w tym do badań gleboznawczych. Szczególną chlubą Instytutu był sprzęt do badań terenowych: motocykle, rowery, kajaki składane, namioty, a także śpiwory, płaszcze nieprzemakalne, buty, plecaki, torby polowe oraz młotki, kompasy, łopaty, świdry”.
Kształcenie studentów w Instytucie Geograficznym UW prowadzono początkowo systemem dwustopniowym (pierwszy stopień – trzyletni i drugi – magisterski półtoraroczny). W 1952 roku III rok – pierwszy stopień studiów – ukończyły 33 osoby, z których 25 pracowało zawodowo w czasie studiów. W 1953 roku studia ukończyło 50 osób, ale na studia drugiego stopnia przeszło tylko 16 studentów. W 1952 roku został wprowadzony system jednolitych studiów magisterskich czteroletnich, a dopiero od roku 1953/1954 zaczął obowiązywać system pięcioletni.
Program studiów wyróżniał się bardzo dużą liczbą wycieczek naukowych, które w nawiązaniu do tradycji wprowadzonej przez Lencewicza miały z reguły kompleksowy charakter i były prowadzone przez osoby reprezentujące różne specjalności. Na przykład w roku 1952/1953 studenci I roku uczestniczyli w 6 jednodniowych wycieczkach dotyczących Warszawy lub jej bliskich okolic, pięciodniowej wycieczce w Sudety i trzydniowej w Sudety. Dla studentów roku II były organizowane 3 jednodniowe wycieczki w okolice Warszawy oraz kilkudniowe wyjazdy w Góry Świętokrzyskie i Tatry, natomiast studiujący na roku III obok 4 wycieczek w rejon Warszawy uczestniczyli w tygodniowym wyjeździe na Śląsk. W sumie w latach 1951–1953 odbyło się 41 wycieczek57. W okresie istnienia Instytutu, czyli w latach 1951–1968, zostały ukończone 702 prace magisterskie58.
W prowadzeniu zajęć, oprócz zatrudnionych w Instytucie, uczestniczyli również wykładowcy spoza Uniwersytetu. Kondracki wymienia m.in. następujące osoby: Kazimierz Dębski (hydrologia), Janusz Paszyński, Stanisław Zych (klimatologia), Jan Dylik (geomorfologia), Wiesława Różycka (fizjografia urbanistyczna), Jerzy Loth (geografia regionalna), Stanisław Berezowski, Kazimierz Dziewoński, Maria Kiełczewska-Zalewska, Jerzy Kostrowicki, Irena Kostrowicka (geografia społeczno-ekonomiczna).
Kontakty zagraniczne przed rokiem 1956 były ze względów politycznych bardzo ograniczone. Dopiero potem stały się łatwiejsze, chociaż zawsze wyjazdy Polaków za granicę utrudniał brak wymienialności naszej waluty i skromne środki finansowe Uniwersytetu. Mimo to czołowi przedstawiciele Instytutu brali udział w czterech międzynarodowych kongresach geograficznych. Członkami komisji Międzynarodowej Unii Geograficznej byli w tym czasie Józef Barbag, Jerzy Kondracki, Jerzy Kostrowicki, Stanisław Leszczycki i Bogodar Winid. W 1968 roku Stanisław Leszczycki został wybrany prezydentem Unii. Pracownicy Instytutu uczestniczyli również w pracach i kongresach Międzynarodowej Asocjacji do Badań Czwartorzędu (INQUA) oraz w wielu innych międzynarodowych zjazdach i kongresach. Regularnie od roku 1963 były organizowane seminaria geografów z Uniwersytetu Karola w Pradze i Instytutu Geograficznego Uniwersytetu Warszawskiego. Odbyło się szereg naukowych wycieczek zagranicznych. Coraz częściej młodzi geografowie wyjeżdżali na staże zagraniczne, a profesorowie zapraszani byli na wykłady do różnych ośrodków naukowych na świecie. Gośćmi Instytutu było kilkudziesięciu geografów z zagranicy, wśród nich wybitny geograf z Wielkiej Brytanii profesor Laurence D. Stamp, któremu w 1962 roku Uniwersytet Warszawski nadał godność doktora honoris causa.
W 1968 roku obchodzono jubileusz 60-lecia profesora Jerzego Kondrackiego.