Piękną kartą w najnowszych dziejach polskiej nauki i polskiego nauczania akademickiego jest blisko 25-letnia działalność Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Warszawskiego przed wybuchem II wojny światowej. Niezwykły entuzjazm, z jakim rozpoczynano prace nad jego wskrzeszeniem oraz energia takich ludzi, jak niezapomniany Józef Brudziński – główny organizator uczelni i jej pierwszy rektor, Leon Kryński – twórca Oddziału Przygotowawczo-Lekarskiego, a w roku 1916/1917 pierwszy dziekan Wydziału Lekarskiego i Edward Loth – pierwszy wykładowca anatomii, umożliwiły otwarcie w ciągu kilku miesięcy Uniwersytetu i rozpoczęcie zajęć dydaktycznych dla studentów medycyny. Ogromne osiągnięcia naukowe, kliniczne i organizacyjne tych trzech wielkich lekarzy stawiają ich w rzędzie najwybitniejszych uczonych polskich okresu międzywojennego.

4. Józef Brudziński

Największe zasługi w odrodzeniu polskiego uniwersytetu w Warszawie po 46 latach działalności tu władz rosyjskich miał wybitny neurolog dziecięcy Józef Brudziński (1874–1917). Studia podstawowe odbył w uniwersytetach w Dorpacie i Moskwie (dyplom uzyskał w roku 1897), a wiedzę medyczną uzupełniał w liczących się ośrodkach, zwłaszcza pediatrycznych, całej niemal Europy, m.in. we Francji, Austrii i Anglii. W 1898 roku odbył również praktykę pediatryczną w klinice profesora Jakubowskiego w Uniwersytecie Jagiellońskim. Brudziński to człowiek wybitnie zasłużony dla rozwoju szpitalnictwa dziecięcego w Polsce. Od 1900 roku był lekarzem Domu Wychowawczego im. księdza Boduena przy Szpitalu Dzieciątka Jezus w Warszawie. W 1903 roku wyjechał do Łodzi, gdzie zorganizował Szpital im. Anny Marii – pierwszy nowoczesny miejski (a nie uniwersytecki) szpital dziecięcy w Europie; przez siedem lat był jego dyrektorem. Drugim jego wielkim przedsięwzięciem było uruchomienie podobnej placówki w Warszawie – Szpitala Karola i Marii, którego dyrektorem był od 1913 roku do końca życia. Od 1910 roku był członkiem rzeczywistym Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. Wkrótce po wybuchu I wojny światowej wybrano go szefem Podkomisji Lekarskiej Komisji Uniwersyteckiej Sekcji Szkół Wyższych Wydziału Oświecenia i jednocześnie przewodniczącym tej Komisji. Na tym stanowisku w zasadniczy sposób przyczynił się do szybkiego zorganizowania i otwarcia w listopadzie 1915 roku Uniwersytetu Warszawskiego. Brudziński został pierwszym rektorem uczelni, objął też Katedrę Propedeutyki Lekarskiej.

Józef Brudziński był prekursorem nowoczesnej polskiej pediatrii, opartej na ścisłym rozumowaniu klinicznym i głębokiej podbudowie teoretycznej. Zajmował się niemal wszystkimi jej działami – gastroenterologią, chorobami zakaźnymi i pulmonologią, ale przede wszystkim zasłynął jako całkowicie nowatorski neurolog dziecięcy. W pracy O nowym objawie na kończynach dolnych u dzieci (1909) opisał ważny diagnostycznie objaw zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych u dzieci badanych w pozycji leżącej na wznak. Objaw dodatni, czyli równoznaczny z zapaleniem, polega na przykurczeniu zgiętych w kolanach kończyn do brzucha i wystąpieniu bólu w karku podczas biernego zginania głowy. Objaw ten został nazwany jego imieniem i jest dziś używany niemal we wszystkich klinikach na świecie. Ten i inne opisane przez niego objawy są wymieniane w najważniejszych polskich i zagranicznych podręcznikach pediatrii i neurologii; były też przedmiotem dysertacji doktorskich w wyższych uczelniach francuskich i angielskich.

Mniej znana, choć istotna, jest działalność społeczno-polityczna Brudzińskiego. Podczas pobytu na studiach w Moskwie (1894–1897) był aktywnym działaczem Koła Polskiego. Później – od lipca 1916 do lipca 1917 roku, był prezesem Rady Miejskiej Warszawy. W końcu 1916 roku czynnie działał na rzecz utworzenia niezależnego od zaborców Królestwa Polskiego. Uczestniczył wówczas w pertraktacjach z Niemcami i Austrią w celu zorganizowania Tymczasowej Rady Stanu. W listopadzie 1916 roku Józef Piłsudski zwrócił się do niego jako do „czołowego przedstawiciela społeczeństwa byłego Królestwa Polskiego” w sprawie utworzenia w Warszawie niezależnej polskiej władzy wojskowej. Był też nawet brany przez niego pod uwagę jako kandydat na premiera pierwszego rządu polskiego. Nie mogło to jednak dojść do skutku. Brudziński, jako zdecydowany legalista, przeciwstawiał się radykalizacji antyniemieckich nastrojów w społeczeństwie, zwłaszcza u młodzieży. Doprowadziło to do spadku jego wielkiej popularności wśród studentów, co spowodowało zrzeczenie się przez niego godności rektora po pierwszej kadencji. Zgodził się jedynie na objęcie stanowiska prorektora uniwersytetu. Był już jednak wtedy ciężko chory. Ogromne przepracowanie i choroba nerek doprowadziły do jego śmierci 18 XII 1917 roku. Jego pogrzeb w Skotnikach zgromadził tysiące osób. W imieniu studentów wspaniałe przemówienie nad grobem wygłosił Leszek Serafinowicz, późniejszy wybitny poeta piszący pod pseudonimem Jan Lechoń. Po śmierci Brudzińskiego wybito honorujący go medal i w Pałacu Kazimierzowskim wmurowano tablicę pamiątkową według projektu Czesława Makowskiego. Jego imieniem nazwano jedną z sal Uniwersytetu Warszawskiego w Pałacu Kazimierzowskim oraz ulicę na Dołach w Łodzi.

Pierwsze 3–4 lata działalności Wydziału były szczególnie trudne. Stale niedostateczna liczba wykładowców (w roku akademickim 1916/1917 było ich zaledwie siedmiu, a w 1918/1919 tylko o pięciu więcej), trudności w szybkim zorganizowaniu dużych i nowoczesnych klinik, o wiele za mało sal wykładowych i brak funduszów na utworzenie i wyposażenie pracowni naukowych z prawdziwego zdarzenia to przykłady problemów, z którymi należało się jak najszybciej uporać. Pierwsza ustawa prawna (z 19 I 1918 roku), dotycząca Wydziału, uregulowała kwestie podziału semestralnego studiów i egzaminów, a także usystematyzowała prowadzone wykłady i ćwiczenia. Szczególnie ważne były rozporządzenia z 18 X 1920 roku i 18 II 1921 roku, które ujednoliciły studia medyczne w skali krajowej.

Dotkliwie odczuwalne były dla Wydziału skutki kryzysu światowego w końcu lat 20. Musiano wstrzymać w fazie projektów rozbudowę niektórych zakładów, zwłaszcza budynku Instytutu Chemicznego, wspólnego dla Wydziałów Lekarskiego, Farmaceutycznego i Matematyczno-Przyrodniczego; według ówczesnych obliczeń liczba studiujących przekraczała dziesięciokrotnie możliwości lokalowe. Konsekwencje tego stanu były niekiedy tragiczne – w roku akademickim 1928/1929 doszło do śmiertelnych uduszeń w Klinice Chorób Nosa, Gardła i Uszu oraz śmiertelnych zakażeń połogowych w Klinice Położniczo-Ginekologicznej. W pewnym tylko stopniu sytuację tę ratowały zapisy i fundacje, niekiedy prywatne. Na przykład baronowa Finkelsztein-Tomaszewska przeznaczyła sporą sumę na badania padaczki, niezbędny sprzęt medyczny zakupiono dzięki Fundacji Rockefellera, a prace nad działaniem alkoholu na ustrój rozpoczęto dzięki dotacji Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Fundacja im. Johna Wardena przeznaczyła olbrzymią sumę pieniężną na remont V pawilonu Szpitala Dzieciątka Jezus, dzięki czemu Klinika Chorób Oczu otrzymała nowoczesny, duży budynek. Jednak tu warunkiem przekazania dotacji było wyznaczenie przez ofiarodawców (a nie Radę Wydziału) osoby kierującej Kliniką. Trzeba podkreślić, że kilka budynków na potrzeby przede wszystkim zakładów teoretycznych wybudowano, wyremontowano lub zakupiono jedynie dzięki staraniu władz Wydziału i uczelni.

Osobnym problemem były stosunkowo niskie uposażenia i trudności mieszkaniowe pracowników naukowo-dydaktycznych, nasilające się na przełomie lat 20. i 30. XX wieku. Było to przyczyną częstych niedoborów etatowych, zwłaszcza wśród asystentów i adiunktów.

Pomimo wszystkich trudności i kłopotów warszawski Wydział Lekarski reprezentował bardzo wysoki poziom; niewiele ustępował wydziałom w Krakowie i we Lwowie, a niektóre zakłady i kliniki uchodziły powszechnie za najlepsze w Polsce. Profesorów Leona Kryńskiego, Edwarda Lotha i Witolda Eugeniusza Orłowskiego można śmiało zaliczyć do najwybitniejszych uczonych polskich owego czasu.

Leon Kryński (1866–1937) po studiach w Cesarskim Uniwersytecie Warszawskim, a następnie w wielu czołowych europejskich ośrodkach naukowo-klinicznych rozpoczął pracę w Klinice Chirurgicznej UJ, gdzie otrzymał stopień docenta (1896) i profesora nadzwyczajnego (1902). W 1906 roku przeniósł się do Warszawy, gdzie objął stanowisko ordynatora Oddziału Chirurgicznego w Szpitalu Św. Ducha (do 1912 roku). W latach 1913–1918 kierował Oddziałem Chirurgicznym w Pracowni Medycyny Doświadczalnej Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. W nowo utworzonym zrepolonizowanym Uniwersytecie Warszawskim w 1915 roku stanął na czele Oddziału Przygotowawczo-Lekarskiego, a rok później został pierwszym dziekanem Wydziału Lekarskiego. Po otrzymaniu w 1919 roku tytułu profesora zwyczajnego objął Katedrę Chirurgii Operacyjnej i Anatomii Topograficznej i kierował nią do przejścia na emeryturę w 1931 roku. Podczas wojny bolszewickiej był szefem, w stopniu podpułkownika, Oddziału Chirurgicznego Szpitala Ujazdowskiego.

Jeszcze w okresie krakowskim, w 1895 roku, jako pierwszy uzasadnił celowość wywoływania w celach terapeutycznych sztucznego ropienia w nowotworach złośliwych nienadających się do leczenia operacyjnego. Z tamtego okresu pochodzą też dwie ważne jego książki: O chłoniakach (Lymphangiomata). Badania kliniczne i histologiczne (1896) i Słownik lekarski polski (1905) – dzieło współopracowane przez Tadeusza Browicza, Stanisława Ciechanowskiego i Stanisława Domańskiego.

Jego nazwisko zapisało się na trwałe w chirurgii i to w trzech dziedzinach: traumatologii, urologii i chirurgii jamy brzusznej. W 1895 roku wprowadził oryginalny i w dużym stopniu stosowany do dziś opatrunek przy złamaniach obojczyka. Rok później opracował nowatorską metodę leczenia wynicowania pęcherza moczowego przez skośne podśluzówkowe wszczepienie moczowodu do esicy z wytworzeniem zastawki z płata surowicówkowo-mięśniowego. Metoda ta w 1911 roku została nieznacznie zmodyfikowana przez Roberta Calvina Coffey’a i jest dziś niesłusznie określana jako Coffey I method. W roku 1910 Kryński opisał jako pierwszy na świecie przypadek włóknistego zapalenia krezki jelita cienkiego i wyodrębnił jednostkę chorobową – stwardnienie krezki.

Leon Kryński był od 1907 roku członkiem założycielem Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, w latach 1913–1925 wiceprezesem Towarzystwa, od 1925 – przewodniczącym jego Wydziału III, a od 1928 do 1932 roku – przewodniczącym Wydziału IV. Był także prezesem Towarzystwa Chirurgów Polskich (1928–1931), członkiem Société de Chirurgie w Paryżu, Towarzystwa Chirurgicznego Belgijskiego i doktorem honoris causa uniwersytetu w Tartu.

Edward Loth (1884–1944) pochodził z zasłużonej dla Polski rodziny warszawskiej. Po studiach antropologicznych w Zurychu i medycznych w Bonn, Getyndze i Heidelbergu rozpoczął w 1912 roku pracę w Uniwersytecie Lwowskim. Po reaktywacji w 1915 roku Uniwersytetu Warszawskiego objął tu Katedrę Anatomii Opisowej (od 1921 roku jako profesor zwyczajny). W swym zakładzie utworzył wspaniałe muzeum anatomiczne z około 30 tysiącami eksponatów szkieletów ludzkich i zwierzęcych, preparatów układu chłonnego serca i naczyń, a zwłaszcza mięśni oraz rentgenogramów. Cała ta kolekcja spłonęła i zginęła pod gruzami gmachu Anatomicum podczas bombardowania Warszawy we wrześniu i październiku 1939 roku. W połowie lat 30. zapoczątkował prace nad rekonstrukcją budowy mięśniowej człowieka kopalnego. Dużym echem w literaturze światowej odbiły się prace Lotha z 1926 roku, w których rozszerzył on metody antropologiczne, stosowane dotąd tylko w badaniach morfologicznych kości. Dowiódł mianowicie, że w badaniach części miękkich ważne jest opracowywanie nie anomalii, lecz zmienności biologicznej cech. Dowiódł ponadto, że w badaniach antropomorfologicznych najistotniejsze jest określanie cech filogenetycznych młodych: antropogenetycznych, eugenetycznych i progenetycznych.

Wielkim jego osiągnięciem była książka Anthropologie des parties molles (1931). Przedstawił w niej oryginalną metodę antropomorfologicznego badania części miękkich człowieka i innych naczelnych. Za jej pomocą omówił syntetycznie zagadnienia anatomiczne, topograficzne, anatomoporównawcze i rozwoju antropogenetycznego mięśni głowy, twarzy, szyi i tułowia oraz jelit, naczyń krwionośnych i nerwów obwodowych. W dziele tym po raz pierwszy tak dogłębnie przeanalizowano zmienność osobniczą części miękkich człowieka w ujęciu porównawczym, m.in. przez ustalenie, że anatomia Europejczyka nie jest anatomią człowieka w ogóle, nawet między bardzo bliskimi rasami zachodzą bowiem znaczne różnice morfologiczne. Badania te były cytowane przez najwybitniejszych anatomów XX wieku, a słynny uczony brytyjski – sir Arthur Keith, dyrektor Royal College of Surgeon w Londynie, dzieło, w którym Loth przedstawił tę metodę i wyniki badań, określił jako „a new anatomy – the anatomy of the race of species, not of the individual”3.

Edward Loth miał też w swoim życiu piękną kartę patriotyczną. W latach 1903–1907 był członkiem Związku Młodzieży Polskiej „Zet” i Towarzystwa Akademickiego Narodowo-Demokratycznego. W 1914 roku wszedł do Drużyn Bartoszowych i został żołnierzem 3. pułku piechoty II Brygady Legionów Polskich (do 1915 roku). W 1917 roku został naczelnym lekarzem Polskich Sił Zbrojnych, rok później zastępcą szefa Departamentu Sanitarnego Ministerstwa Spraw Wojskowych, a w 1919 roku otrzymał stopień pułkownika-lekarza WP. Podczas kampanii wrześniowej był komendantem Wojskowego Szpitala Okręgowego w Warszawie. W listopadzie i grudniu był więziony na Pawiaku, a po raz drugi trafił tam pod koniec 1943 roku. Podczas Powstania Warszawskiego pełnił funkcje chirurga i szefa sanitarnego V Obwodu AK na Mokotowie. Zginął wraz z żoną i córką 15 IX 1943 roku pod gruzami domu w punkcie opatrunkowym przy ulicy Wejnerta. Był czterokrotnie odznaczony Krzyżem Walecznych i Orderem Virtuti Militari 5. klasy.

Był członkiem czynnym od 1911 roku i zwyczajnym od roku 1929 Towarzystwa Naukowego Warszawskiego i członkiem jego Zarządu w latach 1925–1935, w tym od 1928 roku jako sekretarz generalny Towarzystwa. Był też członkiem korespondentem Muzeum Przyrodniczego w Nowym Jorku, sekretarzem Międzynarodowego Komitetu do Badań Części Miękkich i członkiem Fińskiej Akademii Nauk.

Witold Eugeniusz Orłowski (1874–1966), profesor ogólnej diagnostyki lekarskiej uniwersytetu w Kazaniu w latach 1907–1913, po powrocie do Polski po zakończeniu I wojny światowej stworzył największą w kraju szkołę internistyczną. Był profesorem chorób wewnętrznych Uniwersytetu Jagiellońskiego (1919–1925), a następnie Uniwersytetu Warszawskiego (1925–1947). Podczas II wojny światowej wykładał na Tajnym Wydziale Lekarskim UW i w Tajnym Uniwersytecie Ziem Zachodnich w Warszawie. W latach 30. rozpoczął badania nad patogenezą niewydolności sercowo-naczyniowej. W ich wyniku w 1952 roku podał pełną teorię etiopatogenezy przewlekłej niewydolności krążenia. Stwierdził, że zasadnicze miejsce zajmują w niej nie zaburzenia hemodynamiczne, jak dotychczas powszechnie przyjmowano, lecz zaburzenia metaboliczne i nerwowe ośrodkowe, które wywołują wtórne zmiany hemodynamiczne, a zwłaszcza odżywcze. W konsekwencji wprowadził pojęcia wydolności i niewydolności krążenia, zamiast wyrównania i niewyrównania krążenia. Dziełem jego życia był pełny, oryginalny i nowoczesny podręcznik chorób wewnętrznych, który został zapoczątkowany w 1924 roku Djagnostyką chorób wewnętrznych, dwukrotnie wznawianą, oraz trzema zeszytami Skryptów z wykładów klinicznych chorób wewnętrznych (1924–1926). Pierwszą pełną trzyczęściową formę przyjął jako podręcznik Patologji i terapji szczegółowej chorób wewnętrznych (1933, 1934, 1938). Ostateczna forma tego dzieła ukazała się w latach 1947–1957 w ośmiu tomach jako Nauka o chorobach wewnętrznych; podręcznik ten był wielokrotnie wznawiany.

Stworzona przez Orłowskiego szkoła naukowo-kliniczna to nie tylko bardzo duża liczba profesorów i wybitnych lekarzy klinicystów, których wykształcił, zwłaszcza w ośrodkach krakowskim i warszawskim. I nie tylko nowoczesne metody diagnostyczne i terapeutyczne, które wprowadził do polskiej kliniki chorób wewnętrznych. Szkoła ta to także związane z nią zasady postępowania lekarskiego. Jej podstawowe założenia sprowadzały się do dokładnego rozpoznania jako podstawy terapii, rozszerzonego indywidualnie specjalnymi badaniami dodatkowymi. Niezbędne było tu zawsze ustalenie patogenezy choroby i prowadzenie leczenia przyczynowego. Był człowiekiem niezależnych sądów, które wypowiadał wprost i bez ogródek, niekiedy zbyt ostro lub subiektywnie. Był niezwykle wymagający wobec studentów i asystentów. Domagał się zachowywania czystości języka polskiego i dobrej znajomości języków obcych (sam znał rosyjski, francuski i niemiecki, a w wieku około 70 lat nauczył się dodatkowo angielskiego). Od współpracowników wymagał wyjątkowo skrupulatnego badania chorego i stałego oczytania w najnowszej literaturze naukowej. Dbał przy tym o ich rozwój intelektualny, naukowy i zawodowy.

Był członkiem czynnym (1927) i zwyczajnym (1928) Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, członkiem czynnym Polskiej Akademii Umiejętności (1930), a także zastępcą dyrektora jej Wydziału IV (19321–939) i delegatem Polskiej Akademii Umiejętności do Komitetu Nauk Medycznych (1936–1939) oraz członkiem tytularnym (1952) i rzeczywistym (1957) Polskiej Akademii Nauk. W 1959 roku został członkiem New York Academy of Science.

Alfred Sokołowski (profesor propedeutyki lekarskiej UW w latach 1918–1922), Jan Mazurkiewicz (profesor psychiatrii w latach 1919–1947), Kazimierz Orzechowski (profesor neurologii w latach 1920–1942), Adam Czyżewicz (profesor położnictwa i ginekologii w latach 1920–1950) i Mieczysław Michałowicz (profesor pediatrii w latach 1920–1950) to czołowi polscy klinicyści lat międzywojennych.

Najstarszy spośród nich – Alfred Sokołowski (1849–1924) to wielki propagator w skali światowej naturalnych (przed erą chemioterapii) metod leczenia gruźlicy: dietą, hydroterapią, górskim powietrzem i ruchem. Jego trzytomowa książka Wykłady kliniczne chorób dróg oddechowych (1903–1906) uzyskała europejski rozgłos w niemieckim i rosyjskim przekładzie, a praca Nauka o suchotach płucnych (1906) ukazała się też po rosyjsku, francusku i niemiecku. Wykładał medycynę społeczną w Towarzystwie Kursów Naukowych, w Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie (1916–1920) oraz propedeutykę lekarską i ftyzjatrię w Uniwersytecie Warszawskim (1918–1922). Był członkiem Towarzystwa Naukowego Warszawskiego: od 1908 roku – rzeczywistym, a od 1921 roku – honorowym.

Niezwykła była jego droga do ftyzjatrii, której był najwybitniejszym przedstawicielem w Polsce (i nie tylko) w pierwszym ćwierćwieczu ubiegłego wieku. Na drugim roku studiów (w Cesarskim Uniwersytecie Warszawskim) ciężko zachorował na gruźlicę płuc (stałe krwotoki płucne) i z wielkim trudem kontynuował naukę przy wydatnej pomocy kolegów. Z tego powodu, zaraz po studiach i rocznej praktyce chirurgicznej, w styczniu 1874 roku wyjechał do znanego sanatorium w Goerbersdorfie w Niemczech. Obok leczenia, którym był objęty, asystował tam Hermannowi Brehmerowi, który kierował tą placówką od 1854 roku. Od niego Sokołowski przejął całą ówczesną, mało zresztą znaną wiedzę na temat leczenia gruźlicy, wybitnie ją później poszerzając. Po powrocie w 1880 roku do Polski związał się z warszawskim Szpitalem św. Ducha, w którym do 1922 roku był ordynatorem Oddziału Chorób Oddechowych. W sezonach letnich w latach 1881–1885 był konsultantem Zakładu Hydropatycznego Fortunata Nowickiego w Nałęczowie. Nawiązał tam bliskie znajomości z ówczesną śmietanką kulturalną Polski: Bolesławem Prusem, Ignacym Janem Paderewskim, Aleksandrem Świętochowskim, znanym karykaturzystą Franciszkiem Kostrzewskim, z redaktorem „Kurjera Warszawskiego” Wacławem Szymanowskim, a także z licznymi lekarzami i uczonymi, jak Władysław Krajewski, Emanuel Machek, Władysław Matlakowski i Marceli Nencki.

Jan Mazurkiewicz (1871–1947) to pionier kierunku psychofizjologicznego w psychiatrii polskiej i twórca warszawskiej szkoły psychiatrycznej. Jego książka Andrzej Towiański. Studyum psychologiczne (1901) była pierwszą w polskiej literaturze specjalistycznej podejmującą analizę psychologiczną konkretnej wybitnej postaci. Zdiagnozował w niej charakter i osobowość Towiańskiego jako psychikę paranoiczną. Napisał również Wstęp do psychofizjologii normalnej. Ewolucja aktywności korowo-psychicznej (1950) i Wstęp do psychofizjologii patologicznej. Dyssolucja aktywności korowo-psychicznej (1958) – książki te należą do najoryginalniejszych dzieł w światowej literaturze psychiatrycznej. W jego teorii ewolucji czynności ośrodkowego układu nerwowego rozwój psychiczny człowieka jest procesem trzyetapowym: powstawanie czynności odruchowo-warunkowych, rozwój aktywności prelogicznej i rozwój myślenia logicznego. Ewolucja tych czynności polega na przechodzeniu czynności psychicznych od ośrodków zorganizowanych do wyższych – słabiej zorganizowanych, od najprostszych do złożonych i od automatycznych do dowolnych. Jako hierarchicznie najwyższą instancję, integrującą funkcje gnostyczno-poznawcze z dynamizmami uczuciowymi, określił płaty czołowe kory mózgowej. Wykazał tym samym, że odgrywają one podstawową rolę w procesie myślenia abstrakcyjnego i nadrzędną wobec wszystkich czynności zależnych od niższych formacji mózgowia. Dowodził, że cała ewolucja czynności nerwowych zależy od stopnia rozwoju pamięci biologicznej, dającej się mierzyć czasem trwania fazy utajenia. Natomiast teoria ewolucji czynności ośrodkowego układu nerwowego starała się wyjaśnić etiopatogenezę zaburzeń psychicznych. Ich przyczyną byłaby anormalna ewolucja aktywności psychicznej lub „schodzenie” procesów psychicznych na niższe piętra ewolucyjne. Na podstawie tej teorii podał przyczynę i istotę głównych chorób psychicznych. Schizofrenię określił jako skutek dziedzicznej niedomogi popędu syntonicznego i dyssolucji mózgu ludzkiego, z ujawnieniem się czynności starszych filogenetycznie (prymitywnych). Konsekwentnie – oligofrenia byłaby dziedziczną niedomogą popędu pozapoznawczego. Natomiast za psychozę maniakalno-depresyjną, charakteryzującą się wtórnym, niedyssolucyjnym charakterem objawów prelogicznych i regresją dementywną, odpowiadać miało według Mazurkiewicza uszkodzenie substratu anatomicznego pamięci fizjologicznej.

Był organizatorem trzech znakomitych ośrodków klinicznych: w Łodzi (Zakład dla Psychicznie Chorych w Kochanówce), Krakowie (Szpital dla Umysłowo Chorych w Kobierzynie) i w Warszawie (szpital psychiatryczny w Tworkach koło Pruszkowa). Był prezesem Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego (1923–1928 i 1930–1947), członkiem czynnym Polskiej Akademii Umiejętności (1930) i prezesem Słowiańskiego Towarzystwa Neurologiczno-Psychiatrycznego (1933–1939) oraz członkiem Société Médicopsychologique w Paryżu i Société Francaise de Psychologie.

Kazimierz Orzechowski (1878–1942) zainicjował badania anatomiczno-histologiczne w zakresie ośrodkowego układu nerwowego w ośrodku warszawskim. W pracy Die Tetanie mit myotonischen Symptomen (1909) podał jako pierwszy objaw poraźny w miotonii, polegający na krótkotrwałym niedowładzie mięśnia po skurczu miotonicznym. W roku 1927 wykazał, że przyczyną hiperkinez ocznych są ataksja dysmetryczna i ataksja miokloniczna lub połączenie obu tych zaburzeń. Jednocześnie wyjaśnił, że przyczyną dysmetrii gałek ocznych może być przerwanie drogi łączącej móżdżek z jądrami nerwów gałkoruchowych, a mioklonii – zajęcie jądra zębatego przez proces chorobowy.

Przez 16 lat redagował „Neurologię Polską”, tworząc z niej jeden z najlepszych w swoim czasie naukowych periodyków medycznych. W roku 1930 został członkiem Polskiej Akademii Umiejętności, a w 1933 – Towarzystwa Naukowego Warszawskiego.

Adam Czyżewicz (1877–1962) zapoczątkował w Polsce nowoczesne metody badań nad mechaniką porodu i postępowaniem klinicznym w zakresie patologii ciąży. W 1912 roku opisał jako pierwszy na świecie przypadek donoszonej pozamacicznej ciąży brzusznej. Rok później wykazał potrzebę szerokiego stosowania radioterapii w chorobach kobiecych oraz jako pierwszy w Polsce zastosował energię promienistą do leczenia nowotworów złośliwych macicy. W swej Patologji ciąży (1933) wprowadził zasadę indywidualizowania każdego porodu i wprowadził aktualny we współczesnym położnictwie termin „przemiana siły obkurczającej na wydalającą”. Stworzył warszawską szkołę ginekologiczno-położniczą. Uchodził za wybitnego chirurga-operatora, wykonywał osobiście najtrudniejsze operacje każdej potrzebującej kobiecie niezależnie od rejonu Polski. Był wymagającym, ale sprawiedliwym profesorem, wzorem poszanowania stanu lekarskiego, człowiekiem bezinteresownym, głęboko wierzącym, broniącym bezwarunkowo prawa do życia dzieci nienarodzonych. Do legendy przeszły anegdoty o jego sposobie bycia i egzaminowaniu studentów, a także wykłady przedstawiane pięknym językiem, ożywiane anegdotami i lapidarnymi określeniami.

Był prezesem Towarzystwa Ginekologów Polskich (1922–1924 i 1945–1949), członkiem korespondentem (1935) i członkiem czynnym (1946) Polskiej Akademii Umiejętności, zastępcą dyrektora Wydziału IV tej korporacji oraz członkiem zwyczajnym Towarzystwa Naukowego Warszawskiego (1946).

Adam Czyżewicz był żołnierzem armii austriackiej podczas I wojny światowej. Po jej zakończeniu walczył w obronie Lwowa w 1918 roku jako naczelny chirurg szpitala wojskowego. Brał udział w wojnie bolszewickiej w stopniu majora-lekarza. W 1921 roku został odznaczony Krzyżem Walecznych, a w roku 1938 – awansowany do stopnia pułkownika Wojska Polskiego. Po wybuchu II wojny światowej, podczas tajnego posiedzenia Rady Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Warszawskiego został desygnowany do prowadzenia spraw Wydziału podczas okupacji. Doprowadził wówczas do szczęśliwego przekazania klinik uniwersyteckich zarządowi miejskiemu.

Mieczysław Michałowicz (1876–1965), wybitnie zasłużony na polu walki z gruźlicą dziecięcą i we wprowadzaniu powszechnej opieki zdrowotnej nad matką i dzieckiem, zorganizował w Uniwersytecie Warszawskim nowoczesną klinikę chorób dziecięcych i stworzył wielką warszawską szkołę pediatryczną. Jego książka – dwutomowe Odżywianie dziecka w pierwszym roku życia (1920) była w dużym stopniu wytyczną dla całych pokoleń pediatrów w tym zakresie. Przedstawiała ona syntetycznie zagadnienia fizjologii trawienia, metabolizmu, obliczania ilości pokarmu i oceny odżywiania niemowląt, a także kwestie zróżnicowanego odżywiania zdrowego i chorego niemowlęcia.

W 1929 roku przedstawił ideę utworzenia Polskiego Instytutu Puerkultury – pierwowzoru powojennego Instytutu Matki i Dziecka. Jako kierownik Katedry i Kliniki Pediatrycznej Uniwersytetu Warszawskiego zorganizował nowoczesny oddział kliniczny w budynkach dawnego Instytutu Puerkultury i sierocińca przy ulicy Litewskiej. Stworzył nowe laboratoria, dobudował solarium i kuchnię na czwartym piętrze oraz wzniósł pawilon zakaźny od strony ulicy Marszałkowskiej wraz z polikliniką i apteką szpitalną. W czasie II wojny światowej budynek ten został zburzony przez Niemców i po wojnie, w jego miejscu, Michałowicz kierował pracami nad budową nowego, pięciopiętrowego gmachu.

Michałowicz przez całe niemal życie był silnie związany z ugrupowaniami politycznymi. Podczas studiów w Petersburgu wchodził w skład tajnego Koła Oświaty i Samokształcenia PPS (1896–1906), a następnie brał udział w przemycaniu nielegalnych wydawnictw partyjnych PPS-Frakcja Rewolucyjna (1906–1916). Prowadził agitację wśród Polaków odbywających służbę wojskową w Rosji i współpracował z nielegalnymi organizacjami rosyjskimi. W latach 1905–1908 był lekarzem w hucie B. Handtkego w Częstochowie. Kierował wówczas Okręgowym Komitetem Robotniczym PPS i patronował powstaniu tamtejszego Związku Młodzieży Postępowo-Niepodległościowej. Podczas wojny bolszewickiej był lekarzem Centralnego Szpitala Wojskowego w Warszawie. Od swych przekonań socjalistycznych odszedł częściowo przed I wojną światową, pozostając przy tym wielkim zwolennikiem marszałka Piłsudskiego, który zaliczał go później do swych osobistych przyjaciół. Od 1922 roku był członkiem Unii Narodowo-Państwowej, a w kwietniu 1924 roku wszedł w skład Komitetu Organizacyjnego Konfederacji Ludzi Pracy. Dwa lata później w swym mieszkaniu organizował narady polityków cywilnych z kręgu lewicy piłsudczykowskiej, przygotowujących przewrót majowy. W latach 30. był ważną postacią obozu piłsudczykowskiego, co było przyczyną stałych ataków na jego osobę przez narodowych demokratów. W 1932 roku głosował za przyjęciem projektu reformy szkół wyższych Janusza Jędrzejewicza, czym naraził się licznemu gronu profesorskiemu. W roku 1935 został senatorem Rzeczypospolitej Polskiej i pełnił tę godność do wybuchu wojny. Po wojnie związał się ze Stronnictwem Demokratycznym.

Był członkiem korespondentem Polskiej Akademii Umiejętności (1946), członkiem zwyczajnym Towarzystwa Naukowego Warszawskiego (1947) oraz tytularnym (1952) i rzeczywistym (1957) Polskiej Akademii Nauk; w latach 1948–1952 przewodniczył Komisji Medycyny Weterynaryjnej PAU.

Znane – również zagranicą – były badania Ludwika Paszkiewicza (profesor anatomii patologicznej UW w latach 1923–1950) nad patologią układu siateczkowo-śródbłonkowego. Jego Anatomia patologiczna ogólna i szczegółowa (1927, 1932; wyd. 5. – 1952, 1953) to podstawowy akademicki podręcznik tego przedmiotu, łączący patomorfologię z interną i ściśle odnoszący ogólne dane patologiczne do szczegółowych klinicznych zmian narządowych. Twórcze były nowatorskie prace Jerzego Modrakowskiego (profesor farmakologii w latach 1919–1945) nad działaniem leków na przewód pokarmowy. Jego dwutomowa, trzykrotnie wznawiana Farmakologja z toksykologją, recepturą i farmakognozją (1926) była w okresie międzywojennym jedynym polskim nowoczesnym podręcznikiem z tego zakresu. Ważne były badania Franciszka Czubalskiego (profesor fizjologii 1916–1950) nad wpływem układu wegetatywnego na prawidłowe czynności ustroju (zwłaszcza krwiotwórcze). Pozostawił monografię Fizjologia układu krążenia (1956). Był wielokrotnym dziekanem Wydziału Lekarskiego (1923–1925, 1934 i 1945–1947) i rektorem Uniwersytetu Warszawskiego (1947–1949). W 1936 roku odmówił przyjęcia godności rektora uczelni po demonstracjach studenckich przeciw niemu jako przeciwnikowi tzw. ławek dla Żydów i numerus clausus. Duży rozgłos przyniosły badania Szymona Dzierzgowskiego (profesor higieny 1919–1928) nad oznaczaniem wolnego chloru w wodzie oraz nad istotą i stosowaniem szczepionki przeciwko błonicy. W pracy De lantitoxine contenue dans le sang et les organes des chevaux immunisés contre la diphtérie (1897) wykazał jako pierwszy na świecie, że surowica nieuodpornionych koni zawiera niektóre przeciwciała błonicze. Dzieła Dowmonta Franciszka Giedroycia (profesor historii i filozofii medycyny w latach 1920–1931) dotyczące dziejów instytucji medycznych w Polsce (do XIX wieku) wciąż uważa się za podstawowe w tym zakresie, zwłaszcza że znaczna część źródeł uległa bezpowrotnemu zniszczeniu podczas ostatniej wojny. Był autorem 11. książek, z których każda zasługuje na osobne omówienie, jak choćby Źródła biograficzno-bibliograficzne do dziejów medycyny w dawnej Polsce (1911; wyd. 2 – 1981). Pozycja ta stanowi zbiór danych źródłowych o nieznanych lub słabo znanych ponad 1200 lekarzach z okresu XII–XVII wieku i o pracach medycznych napisanych przez Polaków. Podano w niej w całości ważniejsze rękopiśmienne świadectwa historyczne, głównie nadania i przywileje królewskie. Można jeszcze dodać prace Ludwika Zembrzuskiego (profesor historii i filozofii medycyny w latach 1933–1939) dotyczące dziejów chirurgii i historii doktryn medycznych (Dzieje kierunków, teoryj i doktryn filozoficzno-lekarskich, 1935) i doktora Stanisława Serkowskiego (kierownik Katedry Higieny i Bakteriologii UW w latach 1917–1919) dotyczące niektórych zagadnień epizootiologii, np. dwukrotnie wznawiana, całkowicie pionierska książka Epidemiologia i profilaktyka cholery (1905), w której zawarł m.in. swe doświadczenia związane z typami szczepionek i metodami szczepień ochronnych w tej chorobie. Przykładów ważnych pozycji warszawskich badaczy, związanych z Uniwersytetem, można wszakże przytaczać więcej.

Niektórzy z profesorów działali czynnie w stowarzyszeniach akademickich: profesor patologii ogólnej i doświadczalnej Franciszek Venulet był kuratorem Żydowskiego Stowarzyszenia Medyków Uniwersytetu Józefa Piłsudskiego, Franciszek Czubalski – Koła Medyków oraz Stowarzyszenia Samopomocowego Studentów Medycyny UJP, Mieczysław Michałowicz – Akademickiej „Bratniej Pomocy” Polskiej Młodzieży UJP, Jerzy Modrakowski – kulturalno-towarzyskiej Korporacji Akademickiej „Beatie”, Edward Loth – podobnej Korporacji Studentów UJP „Aquilonia”, profesor mikrobiologii i serologii Roman Nitsch – Akademickiego Koła Pomorzan w Warszawie, profesor tytularny pediatrii Władysław Szenajch – Polskiego Akademickiego Koła „Victoria”, a profesor histologii i embriologii Mieczysław Konopacki był kuratorem Polskiego Akademickiego Koła Popierania Rozwoju Ziem Wschodnich przy Uniwersytecie. Nade wszystko byli wspaniałymi pedagogami i wychowawcami, przekazującymi młodzieży wiedzę medyczną i zasady postępowania lekarskiego, piętnującymi postawy niedemokratyczne i szowinistyczne jako całkowicie obce powołaniu lekarza oraz kształtującymi w młodym pokoleniu szacunek do człowieka i miłość do Ojczyzny. Przyszło z tego wkrótce zdawać z całym narodem najtrudniejszy egzamin, złożony celująco przez profesorów, absolwentów i studentów-medyków.