Początkowo w strukturze Uniwersytetu Warszawskiego brak było jednostki geograficznej, jednak zajęcia z geografii dla studentów Wydziału Filozoficznego rozpoczęły się już w roku akademickim 1916/1917, po powrocie Stanisława Lencewicza (1889–1944) ze Szwajcarii, gdzie studiował w latach 1913–1916 w Neuchatel i uzyskał stopień doktora nauk ścisłych9.
1. Stanisław Lencewicz
Zakład Geograficzny został utworzony na wspomnianym wydziale10 1 IV 1918 roku jako pierwsza jednostka geograficzna w Warszawie prowadząca nauczanie na poziomie wyższym11. Jego kierownikiem miał zostać docent doktor Ludomir Sawicki, jednak jako poddany austriacki nie został zaakceptowany przez władze niemieckie. W tej sytuacji powołano kuratora Zakładu w osobie profesora Jana Lewińskiego – kierownika Zakładu Geologicznego. Po roku zastąpił go profesor mineralogii Stanisław Thugutt, późniejszy rektor Uniwersytetu Warszawskiego. W 1920 roku zastępcą kierownika Zakładu mianowano docenta Stanisława Lencewicza, który przeprowadził przewód habilitacyjny we Lwowie u profesora Eugeniusza Romera. W 1922 roku Lencewicz został profesorem nadzwyczajnym i objął kierownictwo Zakładu. W 1931 roku uzyskał tytuł profesora zwyczajnego. Profesor Lencewicz kierował Zakładem do wybuchu wojny w 1939 roku12. Zamieszkał w domu wybudowanym w 1921 roku dla profesorów Uniwersytetu Warszawskiego przy ulicy Brzozowej. Był autorem 211 publikacji naukowych, w tym pierwszego podręcznika geografii Polski na poziomie akademickim13.
Zakład Geograficzny przejął skromne wyposażenie Gabinetu Geografii Fizycznej obejmujące, jak pisał Mikulski14, niewielki księgozbiór głównie o treści geofizycznej, nieco sprzętu dydaktycznego i mebli. Zakład mieścił się początkowo w tzw. gmachu porektorskim w sąsiedztwie Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego. W 1920 roku został przeniesiony do Pałacu Staszica.
Personel Zakładu nie był liczny. Od 1933 roku Zakład dysponował dwoma etatami asystenckimi (wcześniej tylko jednym). W roku 1936 otrzymał dodatkowo etat adiunkta. Na stanowiskach tych w okresie do 1939 roku były zatrudnione następujące osoby15: Bolesław Olszewicz (1918–1921), Wiktor Nechay (1921–1925), Bogdan Zaborski (1925–1927 i 1933–1936), Jan Jaczynowski (1927–1929), Józef Szaflarski (1929–1930), Stanisław Pietkiewicz (1930–1939), Jerzy Kondracki (1936–1939), Witold Jurkiewicz (1936–1938) i Stanisław Zwierz (1938–1939). W roku akademickim 1922/1923 Zakład miał dwoje etatowych stypendystów: Romualda Gumińskiego i Jadwigę Kaczorowską.
W 1936 roku stopień doktora habilitowanego uzyskał Stanisław Pietkiewicz. Rozprawę habilitacyjną stanowiła wcześniej opublikowana praca dotycząca metodyki przedstawiania terenu na mapie.
Przy prowadzeniu zajęć dydaktycznych pracowników Zakładu wspomagały osoby z zewnątrz. Wykłady z meteorologii i klimatologii na przykład prowadził początkowo docent Władysław Gorczyński – pierwszy dyrektor Państwowego Instytutu Meteorologicznego, a po nim wykładowcami meteorologii byli: Aurel Anderkó, Stefan Hłasek-Hłasko, Władysław Smosarski i Romuald Gumiński. Wykład z geografii regionalnej, nazywanej początkowo geografią opisową, został zlecony Władysławowi Massalskiemu, a później profesorowi Jerzemu Lothowi, który zajęcia te prowadził przez kilkanaście lat. Wykładowcą astronomii był doktor Felicjan Kępiński, a antropogeografii doktor Tadeusz Żebrowski16.
Badania Zakładu Geograficznego dotyczyły przede wszystkim geomorfologii i hydrografii, a zwłaszcza limnologii, chociaż Stanisław Lencewicz podkreślał zawsze znaczenie całościowych ujęć regionalnych17. Wyniki badań zamieszczono w serii „Prace wykonane w Zakładzie Geograficznym UW”. W części były to odbitki z różnych czasopism geograficznych w znormalizowanych okładkach z odpowiednim nadrukiem i numerem porządkowym. Do 1939 roku ukazało się 25 numerów18 w ramach tej serii (por. Dodatek 1). Początek serii dała rozprawa Lencewicza Wydmy śródlądowe Polski opublikowana w „Przeglądzie Geograficznym” w 1922 roku. W tym samym roku ukazał się też jego podręcznik Kurs geografii Polski, który po zmianach i uzupełnieniach został opublikowany w 1937 roku w Wielkiej Geografii Powszechnej (tom Polska).
Pracownicy Zakładu Geograficznego prowadzili badania na terenie Mazowsza Płockiego i Pojezierza Gostynińskiego, na Wyżynie Małopolskiej, na Pojezierzu Suwalskim i Zachodnim Polesiu, gdzie zespół zakładu skartował około 10 000 km2. Było to w zasadzie kartowanie geologiczne, ale prowadzono również obserwacje dotyczące genezy rzeźby, stosunków wodnych, a nawet obserwacje antropogeograficzne. Prowadzono również systematyczne badania jeziorne. Odnosiły się one do grup jezior lub pojedynczych zbiorników. Przez 10 lat pracownicy Zakładu prowadzili badania stacjonarne nad jeziorem Świtaź. Osiągnięciem było opracowanie katalogu jezior polskich (1939), w którym ujęto 6659 jezior o powierzchni większej od 1 ha, w tym 25 – o powierzchni większej od 10 km2.
Wśród znaczących publikacji pracowników Zakładu Geograficznego należy też wymienić monografię Stanisława Lencewicza Dyluwium i morfologia środkowego Powiśla (1927) stanowiącą podsumowanie paroletnich badań terenowych autora i jego współpracowników, prace Stanisława Pietkiewicza dotyczące geomorfologii Pojezierza Suwalskiego (1928) i sposobów przedstawiania terenu na mapie (1930), Bogdana Zaborskiego, który interesował się przede wszystkim antropogeografią (jego praca doktorska O kształtach wsi w Polsce i ich rozmieszczeniu została opublikowana przez Polską Akademię Umiejętności w Krakowie w 1927 roku), ale był również autorem pionierskiej pracy z dziedziny geomorfologii (Studia nad morfologią dyluwium Podlasia i terenów sąsiednich, 1927), Jadwigi Kaczorowskiej (Kobendziny) Studium geograficzne Puszczy Kampinoskiej (1926) i Jerzego Kondrackiego Tarasy dolnego Bugu (1933).
W momencie utworzenia Zakładu, w 1918 roku, były prowadzone zajęcia z meteorologii (Gorczyński), z morfologii ziemskiej (Lencewicz), z geologii (Lewiński) i z antropogeografii (Antoni Sujkowski). Zajęcia dla studentów związanych z Zakładem rozpoczęły się na dobre dopiero w 1921 roku, kiedy wykrystalizowała się grupa 12 studentów, wybierających geografię jako główny przedmiot studiów19.
W procesie kształcenia studentów Stanisław Lencewicz kładł duży nacisk na ćwiczenia kartograficzne oraz zajęcia terenowe i wycieczki, które miały charakter nie tylko zajęć dydaktycznych, ale były połączone z badaniami i prowadzeniem obserwacji. Były to głównie wycieczki krajowe, chociaż niektóre z nich dotyczyły również terenów położonych poza granicami Polski, jak na przykład wycieczka do Jugosławii w 1923 roku20 czy na Słowację w 1929 roku. W sumie do 1939 roku odbyło się 65 wycieczek naukowych Zakładu Geograficznego UW. W programie zajęć kameralnych znajdowało się dużo ćwiczeń i seminariów. W ciągu 4 lat studiów student był obowiązany do zdania 10 egzaminów, w tym, co warto podkreślić, z geografii ogólnej oraz z geografii regionalnej Polski i świata21. Podstawę prac magisterskich stanowiły samodzielne badania terenowe, a ich tematyka dotyczyła głównie geomorfologii i hydrografii, ale także kartografii, antropogeografii i geografii regionalnej. Należy jednak zauważyć, że do roku 1926 zakończenie studiów mogło się odbywać dwojako: albo po przedłożeniu pracy dyplomowej napisanej na podstawie literatury i zdaniu egzaminu, co uprawniało do nauczania w szkole średniej, albo w drodze uzyskania stopnia doktora filozofii, co wymagało opracowania oryginalnej rozprawy na podstawie własnych badań i zaliczenia kilku egzaminów (z geografii, przedmiotu wybranego oraz z logiki i historii filozofii). Zgodnie z tym trybem doktoraty pod opieką Stanisława Lencewicza uzyskało 7 osób, ostatnia w 1934 roku. Lencewicz był jeszcze promotorem ósmego doktoratu. Był to doktorat z geografii Jerzego Kondrackiego, który najpierw ukończył studia magisterskie, a w 1938 roku doktoryzował się na podstawie pracy Studia nad morfologią i hydrografią Pojezierza Brasławskiego.
Oprócz wspomnianych 7 osób, które zakończyły studia doktoratem, do 1926 roku dyplomy nauczycielskie ukończenia studiów geograficznych uzyskało zapewne nieco ponad 20 studentów, a z pewnością nie mniej niż 16, natomiast w latach 1931–1939 magisteria o ukierunkowaniu geomorfologicznym, hydrograficzno-klimatologicznym, kartograficznym i antropogeograficznym uzyskało 25 osób22. Zatem do 1939 roku studia geograficzne na Uniwersytecie Warszawskim ukończyło przynajmniej 48 osób.
Kontakty międzynarodowe nie były zbyt ożywione. Pracownicy Zakładu uczestniczyli wprawdzie w konferencjach i kongresach, a zwłaszcza w międzynarodowym kongresie geograficznym w Warszawie w 1934 roku, ale jedynie Kierownik Zakładu mógł się pochwalić udziałem w 19 międzynarodowych zjazdach. Tylko dwaj przedwojenni docenci – Stanisław Pietkiewicz i Bogdan Zaborski odbyli przed habilitacją staże zagraniczne.
2. Bogdan Zaborski
W 1938 roku został utworzony na Wydziale Humanistycznym Zakład Antropogeografii (Antropogeograficzny) usytuowany w zniszczonym w czasie wojny budynku na Krakowskim Przedmieściu 6. Jego kierownictwo objął mianowany profesorem nadzwyczajnym Bogdan Zaborski (1901–1985). Studiował on i doktoryzował się pod kierunkiem profesora Lencewicza i przez kilka lat pracował w Zakładzie Geograficznym. Habilitował się w 1930 roku na Uniwersytecie Jagiellońskim na podstawie pracy poświęconej morfologii dyluwium Podlasia i terenów sąsiednich, chociaż, jak już wspomniano, główne jego zainteresowania, a także temat rozprawy doktorskiej dotyczyły antropogeografii23.
W Zakładzie Antropogeografii obok kierownika byli zatrudnieni Antoni Wrzosek i Halina Radlicz-Ruhlowa. Zakład nie zdążył rozwinąć szerszej działalności, chociaż należy podkreślić, że w 1939 roku Zaborski wspólnie z Wrzoskiem opublikowali duże opracowanie zatytułowane Antropogeografia, które ukazało się jako kolejny tom Wielkiej Geografii Powszechnej.
Profesor Zaborski został w 1939 roku zmobilizowany i po wojnie nie wrócił do Polski, a w 1948 roku osiedlił się w Kanadzie, gdzie uzyskał stanowisko profesora na uniwersytecie w Montrealu i uniwersytecie w Ottawie i wniósł znaczący wkład do rozwoju geografii kanadyjskiej.
Warto zauważyć, że geografia przed II wojną światową była również wykładana w innych szkołach wyższych w Warszawie. We wspominanej Wolnej Wszechnicy Polskiej już w latach 1916–1919 Stanisław Lencewicz prowadził wykłady z geografii fizycznej i geografii Polski, a także ćwiczenia z kartografii, natomiast meteorologię i klimatologię wykładał Władysław Smosarski. W 1920 roku w ramach Wolnej Wszechnicy Polskiej została utworzona Katedra Geografii Fizycznej kierowana do 1928 roku przez Lencewicza, a w 1922 roku powstała Katedra Geografii Gospodarczej, kierowana przez Władysława Gumplowicza (1869–1942), z wykształcenia medyka, działacza PPS, który habilitował się z antropogeografii.
W Wyższej Szkole Handlowej/Szkole Głównej Handlowej dydaktykę i badania z dziedziny geografii prowadzono przed 1939 rokiem w dwóch katedrach: Geografii Ekonomicznej Ogólnej i Geografii Gospodarczej Polski24. Wśród kierowników tych jednostek trzeba wymienić Jerzego Lotha (1880–1967), autora znaczących publikacji z zakresu geografii regionalnej i ekonomicznej, podróżnika i poliglotę, oraz Antoniego Sujkowskiego (1867–1941), z wykształcenia geologa, potem specjalisty w dziedzinie geografii gospodarczej.
Wykładów z geografii słuchali również oficerowie w Wyższej Szkole Wojennej (wcześniej Wojenna Szkoła Sztabu Generalnego). Od roku 1930 istniała tam Katedra Geografii Gospodarczej kierowana przez Stanisława Srokowskiego (1872–1950). Srokowski był geografem, dyplomatą, działaczem państwowym. Był współtwórcą i dyrektorem Instytutu Bałtyckiego utworzonego w 1926 roku w celu badania stosunków gospodarczych, politycznych i narodowych Wybrzeża Bałtyckiego. Prowadził badania na terenie Prus Wschodnich.
Na koniec warto wspomnieć o prywatnej Szkole Nauk Politycznych, która przed samą wojną została przekształcona w Akademię Nauk Politycznych i otrzymała status wyższej uczelni. Ze szkołą tą byli związani profesorowie Loth i Srokowski25.