Burzliwe dzieje Polski w ciągu ostatnich dwustu lat nie sprzyjały ciągłości pracy ważnej instytucji naukowej, jaką był Uniwersytet Warszawski. Tym bardziej należy podkreślić wysiłek warszawskich uczonych zajmujących się badaniem żywych organizmów, podtrzymujących – mimo kataklizmów dziejowych – pracę naukową w tym zakresie i przekazujących społeczeństwu swoją wiedzę.

Stosunkowo krótki okres działalności Królewskiego Uniwersytetu Warszawskiego, zamkniętego po upadku powstania listopadowego, będący okresem profesury botanika Szuberta i zoologa Jarockiego, dał krajowi kilku zdolnych wychowanków (Jakub Waga, Wojciech Jastrzębowski, Kazimierz Stronczyński), którzy później, w rosyjskim zaborze działali jako nauczyciele i prywatni uczeni. Dwie instytucje powstałe jeszcze w ramach Warszawskiego Uniwersytetu, Ogród Botaniczny i Gabinet Zoologiczny, mimo trwającego w Warszawie przez wiele lat braku polskiej uczelni zdołały zachować ciągłość swojej działalności aż do dnia dzisiejszego.

Krótka, jedynie siedmioletnia działalność Szkoły Głównej miała wielkie znaczenie dla życia intelektualnego w późniejszym okresie wzmożonej rusyfikacji tej części kraju. Wykładali tu profesorowie Jerzy Alexandrowicz (zasłużony działacz społeczny, inspirator wielu inicjatyw obywatelskich w zakresie popularyzowania nauk przyrodniczych i ogrodnictwa), Benedykt Dybowski (pierwszy propagator darwinizmu, później światowej sławy badacz przyrody Syberii) i August Wrześniowski (twórca warszawskiej szkoły protozoologicznej). Kustoszem Gabinetu Zoologicznego był Władysław Taczanowski, ornitolog znany w świecie ze swojego dorobku. To prawda, że niektórzy z najzdolniejszych wychowanków tej uczelni, jak botanicy Edward Strasburger, Józef Rostafiński i Emil Godlewski, oraz zoolog Józef Nusbaum-Hilarowicz opuścili Warszawę. Pozostający tu jednak wychowankowie Szkoły Głównej działali owocnie w trudnym okresie po upadku powstania styczniowego w różnego rodzaju społecznych organizacjach, prywatnym szkolnictwie i w popularyzacji wiedzy przyrodniczej.

Będący w pewnym sensie kontynuacją Szkoły Głównej Cesarski Uniwersytet Warszawski, całkowicie zrusyfikowany, niewiele dał naszemu krajowi. Z pracujących tu rosyjskich profesorów o większym dorobku naukowym wymienić można botanika Władimira Bielajewa oraz zoologa Pawła Mitrofanowa. Asystentem u Bielajewa był Zygmunt Wóycicki, uczony z dużym dorobkiem w zakresie anatomii i cytologii roślin, późniejszy profesor odrodzonego polskiego Uniwersytetu Warszawskiego. Mitrofanow wykształcił w zakresie embriologii i anatomii porównawczej grono wybitnych polskich zoologów, w tym Jana Tura, Józefa Ejsmonda, Kazimierza Białaszewicza i Mieczysława Konopackiego. Asystentem, później docentem w Cesarskim Uniwersytecie był Rosjanin Michaił Cwiet, znany w świecie jako twórca chromatografii bibułowej – metody rozdzielania substancji chemicznych. Wielu polskich studentów Cesarskiego Uniwersytetu objęło później, już w wolnej Polsce, ważne stanowiska w instytucjach naukowych.

W okresie międzywojennym Uniwersytet Warszawski rozwijał się pomyślnie. W botanice profesor Bolesław Hryniewiecki zachęcał licznych swoich uczniów do badania roślin zarodnikowych, zaniedbanej wówczas u nas dziedziny wiedzy, Zygmunt Wóycicki był twórcą szkoły w zakresie cytologii i embriologii roślin, Kazimierz Bassalik, wybitny fizjolog roślin i mikrobiolog, kształcił przyszłe kadry naukowe tych specjalnościach. Zoolog Konstanty Janicki, znany już wtedy w świecie specjalista w zakresie robaków pasożytniczych, był twórcą warszawskiej szkoły parazytologicznej. Cytologię wykładał Wacław Baehr, nominowany w swoim czasie do Nagrody Nobla. Witold Stefański był znanym badaczem wolnożyjących nicieni, później specjalizował się w parazytologii weterynaryjnej. Światowym autorytetem w dziedzinie systematyki i ewolucji ramienionogów i graptolitów był paleontolog Roman Kozłowski. W zakresie antropologii pracował twórczo Edward Loth, znany badacz części miękkich człowieka i światowy autorytet w tej dziedzinie, twórca antropomorfologii jako kierunku badań antropologicznych.

Wojna przerwała rozwój Uniwersytetu, a po jej zakończeniu jego pracownicy, którzy przeżyli, musieli od podstaw odbudowywać uczelnię. Nastąpiło to dość szybko i wkrótce Uniwersytet rozpoczął normalną działalność naukową i dydaktyczną, rozbudowywał się, powiększała się liczba profesorów i innych pracowników naukowych, rosła liczba katedr i zakładów, zwiększał się dorobek mierzony wartościowymi rozprawami naukowymi i podręcznikami. Rosła liczba wypromowanych zdolnych studentów, z których wielu podejmowało pracę naukową w macierzystej uczelni i w innych instytucjach naukowych.

Trudno tu wymienić wszystkich wybitniejszych profesorów z tego okresu, których sylwetki scharakteryzowano powyżej. Należy jednak wspomnieć o szkole naukowej w dziedzinie mikrobiologii, utworzonej przez profesorów Kazimierza Bassalika i Władysława Kunickiego-Goldfingera, i o szkole naukowej w zakresie badań genetycznych w ścisł ym związku z biologią molekularną, której twórcami byli botanik Wacław Gajewski i jego uczeń, Piotr Węgleński. Badanie molekularnych podstaw procesów życiowych prowadzi też szkoła biochemiczna Ireny Chmielewskiej. Wybitny protozoolog Zdzisław Raabe, który także wykształcił wielu uczniów, podjął próbę nowoczesnej rewizji klasyfikacji pierwotniaków. Tadeusz Jaczewski był inspiratorem seryjnych, opisujących polską faunę wydawnictw, których zazdroszczą nam inne kraje. Kazimierz Petrusewicz, ekolog, rozwinął wraz ze stworzonym przez siebie zespołem nowoczesne i wszechstronne badania w tej dziedzinie wiedzy biologicznej, włączając się z sukcesem do międzynarodowych programów naukowych. Twórcą szkoły naukowej embriologii ssaków jest Andrzej Krzysztof Tarkowski, laureat prestiżowych międzynarodowych wyróżnień i doktor honorowy dwóch uczelni. Andrzej Jerzmanowski jest czynnym na wielu polach badaczem w zakresie biologii molekularnej i genetyki roślin. Laureatami najwyższego polskiego wyróżnienia za pracę naukową, Nagrody Funduszu Nauki Polskiej, są profesorowie Uniwersytetu Warszawskiego, hydrobiolog Zbigniew Maciej Gliwicz (2001), który wykazał rolę drapieżnictwa w kształtowaniu historii życia i zachowań zwierząt, oraz wspomniany już embriolog Andrzej Krzysztof Tarkowski (2013). Wśród dawnych i obecnych członków Polskiej Akademii Nauk znalazło się szesnastu profesorów Uniwersytetu Warszawskiego specjalizujących się w naukach biologicznych.

Biolodzy z Uniwersytetu Warszawskiego godnie kontynuują dzieło swoich zasłużonych poprzedników.