Przed wkroczeniem Niemców do Warszawy (5 sierpnia 1915 roku) Rosjanie ewakuowali swoich pracowników, ale zdążyli wywieźć jedynie część majątku Uniwersytetu: w Warszawie pozostała m.in. zasobna biblioteka uczelni oraz wyposażenie gabinetów botanicznych i zoologicznych. Opuszczone budynki przejęły władze miejskie. W grupie polskich pracowników byłego już rosyjskiego uniwersytetu, którzy zgłosili się do organizacji zajęć we wskrzeszonym Uniwersytecie Warszawskim, byli botanik Zygmunt Wóycicki i zoolog Jan Sosnowski – weszli oni w skład kierowanej przez Józefa Brudzińskiego (poźniej pierwszego rektora Uniwersytetu) Komisji Uniwersyteckiej organizującej uruchomienie uczelni.
Odrodzony Uniwersytet Warszawski inaugurował swoją działalność 15 listopada 1915 roku. Władze okupacyjne niemieckie zgodziły się na utworzenie na Wydziale Filozoficznym tylko jednej katedry botanicznej i jednej zoologicznej. Odpowiadające im zakłady zajmowały, podobnie jak dotychczas, budynek byłej Szkoły Głównej przy Krakowskim Przedmieściu.
W krótkich charakterystykach działalności zakładów botanicznych i zoologicznych opisano poniżej zasadnicze elementy dorobku naukowego profesorów, wymieniono także asystentów, z których duża część w późniejszym okresie, w większości po II wojnie światowej, zajęła ważne stanowiska naukowe21.
Obecność Zygmunta Wóycickiego w Warszawie w chwili ustąpienia Rosjan była szczęśliwym zbiegiem okoliczności. Był on tu wówczas jedynym polskim botanikiem z tytułem profesorskim, który upoważniał go do podejmowania ważnych decyzji personalnych i organizacyjnych. Wybuch wojny latem 1914 roku zaskoczył go na urlopie w Kazimierzu nad Wisłą. Nie mógł powrócić do Lwowa, gdzie był zatrudniony jako profesor w tamtejszym uniwersytecie, udał się więc do Warszawy i dzięki temu, jako botanik najwyższy tu rangą, otrzymał od rektora Józefa Brudzińskiego propozycję odbudowy studiów botanicznych. W roku 1915 objął katedrę botaniki i kierownictwo Zakładu Botaniki.
W pierwszym okresie po wznowieniu działalności Uniwersytetu, w latach 1915–1919, Zakład Botaniki obsługiwał dydaktykę z zakresu wszystkich kierunków botanicznych i oferował wykłady dla przyrodników, lekarzy i farmaceutów. W zakresie anatomii i morfologii roślin sam Wóycicki był wybitnym specjalistą. Szeroką wiedzę z systematyki roślin i znajomości polskiej flory udowodnił, wydając znakomite Obrazy roślinności Królestwa Polskiego. Wykład z fizjologii roślin zlecił Wydział – na krótko – asystentowi Wóycickiego, inspektorowi Ogrodu Botanicznego doktorowi Józefowi Trzebińskiemu.
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku nie było już przeszkód w rozbudowie Uniwersytetu i przystosowaniu jego struktury do potrzeb. W roku 1919 władze utworzyły nowe katedry biologiczne na Wydziale Filozoficznym i nowe odpowiadające im zakłady. Tak więc w strukturze Wydziału w latach 1919–1939 istniały trzy zakłady botaniczne: Zakład Botaniki Ogólnej, Zakład Fizjologii Roślin i Zakład Systematyki i Geografii Roślin, a także samodzielny Ogród Botaniczny. Nie wszystkie specjalności botaniczne były reprezentowane przez nieliczne w gruncie rzeczy grono pracowników naukowych Wydziału. Uniwersytet radził sobie, zlecając wykłady pracownikom innych warszawskich uczelni. Tak więc na przykład genetykę wykładał biologom profesor Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego, Edmund Malinowski, a fitopatologię – także profesor SGGW, Wincenty Siemaszko.
Prawdopodobnie właśnie w tym czasie, przy okazji tworzenia nowych zakładów w roku 1919, Zakład Botaniczny przeniósł się z parteru budynku Szkoły Głównej (gdzie mieścił się w czasach rosyjskich) na pierwsze piętro gmachu, natomiast Zakład Zoologiczny przeniósł się na parter. Tak też pozostało później, aż do opuszczenia przez botaników i zoologów Szkoły Głównej w 2000 roku. Nowo powstały w 1919 roku Zakład Systematyki Roślin zajął budynek przy Ogrodzie Botanicznym.
Zakład Botaniki Ogólnej stanowił kontynuację Zakładu Botaniki i był kierowany w dalszym ciągu, aż do wybuchu wojny w 1939 roku, przez profesora Zygmunta Wóycickiego. W okresie międzywojennym był najważniejszym w Polsce ośrodkiem naukowym specjalizującym się w anatomii, cytologii i embriologii roślin. Sam Profesor prowadził w tym czasie studia nad cytologią rozrodu u przedstawicieli Malvaceae, Nicotiana, Malva, Larix, Yucca, Haemanthus, Gentiana, Sweertia i Robinia. Kontynuował wydawanie Obrazów roślinności Królestwa Polskiego, których nieaktualny tytuł zmienił wkrótce na Krajobrazy roślinne Polski; od 1916 roku wyszło kolejnych trzynaście zeszytów tego wydawnictwa. Przez jego pracownię przewinęło się wielu zdolnych uczniów, a pracujący u niego asystenci także mieli liczący się dorobek.
Pierwszym asystentem Wóycickiego w odrodzonym Uniwersytecie Warszawskim był Seweryn Dziubałtowski (1883–1944), absolwent uniwersytetów w Neuchâtel i w Zurychu. W Zakładzie Botaniki Uniwersytetu pracował w latach 1916–1920. Był autorem prac z dziedziny fitosocjologii, nowej wówczas specjalności, opublikował w tym okresie obszerną rozprawę o roślinności na porębach lessowych w rejonie Sandomierza. Później przeniósł się do Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego, gdzie wkrótce został mianowany profesorem i objął katedrę botaniki. Zasłużony dla Polskiego Towarzystwa Botanicznego, pełnił w latach 1922–1939 funkcję sekretarza generalnego. Zginął w czasie Powstania Warszawskiego.
Anna Luxenburgowa (później Wałek-Czernecka) (1890–1978), asystentka Wóycickiego w latach 1919–1928, doktoryzowała się na Uniwersytecie na podstawie rozprawy Rozwój warstwy wyścielającej i periplazmodium u Larix europaea, Larix dahurica i Larix sibirica (1922). Później pracowała w Politechnice Warszawskiej i w tym okresie była autorką cytowanych do dziś prac o grzybach niszczących drewno. Po wojnie została zatrudniona w nowo powstałym Uniwersytecie Łódzkim, gdzie objęła (po Franciszku Skupieńskim) stanowisko profesora anatomii i cytologii roślin.
Franciszek Ksawery Skupieński (1888–1962), asystent profesora Wóycickiego, później adiunkt w latach 1921–1937, był absolwentem uniwersytetu w Paryżu, gdzie pod kierunkiem znanego botanika-mykologa, Louisa Matruchota, wykonał rozprawę doktorską Recherches sur le cycle évolutif de certains Myxomycètes (1920). Jako pierwszy opisał w niej procesy płciowe u śluzowców, mało znanych wśród szerszego ogółu organizmów zbliżonych do grzybów. Po powrocie do Polski dalej zajmował się śluzowcami, poświęcając im m.in. rozprawę habilitacyjną Badania biocytologiczne nad Didymium difforme Duby (1928). Od 1937 roku był profesorem systematyki i geografii roślin Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie i w tym czasie wykładał też botanikę na Wydziale Weterynaryjnym Uniwersytetu Warszawskiego. Po wojnie był profesorem anatomii i cytologii roślin Uniwersytetu Łódzkiego oraz profesorem i rektorem Wyższej Szkoły Gospodarstwa Wiejskiego w Łodzi.
Władysław Becker (1906–1938) byl w latach 1929–1938 asystentem i adiunktem profesora Wóycickiego, który uważał go za swego najzdolniejszego ucznia. Autor cennych prac z zakresu cytologii roślin, dotyczących z początku wpływu barwników witalnych na przebieg mitozy, co miało znaczenie nie tylko dla wiedzy o metodach barwienia komórek roślinnych za życia, ale i dla patologii komórki. Stosując różne dostępne wówczas metody badań cytologicznych oraz nowe ich modyfikacje, zbadał istotę powstawania przegrody pierwotnej, wyjaśniając dotychczasowe spory na ten temat. Habilitował się w roku 1934 na podstawie rozprawy Badania eksperymentalne nad barwieniem się za życia dzielących się komórek. Dalsze studia nad cytokinezą (1934). Studiując rozwój grzyba Basidiobolus ranarum, wyjaśnił naturę opisanego jeszcze przez Mariana Raciborskiego „wzrostu krokowego komórki” (Über das sogenannte Schrittwachstum der Zelle, 1937). Trzy tygodnie przed śmiercią otrzymał nominację na profesora nadzwyczajnego. Jego żona, Zofia Beckerowa, współautorka kilku jego prac, została zatrudniona jako asystentka Wóycickiego krótko przed wybuchem wojny.
12. Ks. Józef Szuleta z Andrzejem Paszewskim
Józef Szuleta (1908–1997) był asystentem w Zakładzie Botaniki Ogólnej od października 1938 roku, a po wojnie został profesorem i następcą Wóycickiego w kierowaniu Zakładem.
Uczniami Wóycickiego, niewymienionymi wśród asystentów, byli zasłużeni dla polskiej nauki Tadeusz Gorczyński (po wojnie profesor botaniki SGGW), Stefan Krupko (asystent Zakładu Systematyki i Geografii Roślin), Jadwiga Lekczyńska (po wojnie dyrektor Instytutu Hodowli i Aklimatyzacji Roślin), Szczepan Pieniążek (po wojnie twórca i dyrektor Instytutu Sadownictwa) i Henryk Teleżyński (profesor UW, kolejny kierownik Zakładu założonego przez Wóycickiego).
Duże zasługi miał Wóycicki w integrowaniu polskich botaników. Najpierw, w 1919 roku, zaczął prowadzić w swoim Zakładzie Botaniki Ogólnej Uniwersytetu zebrania o naukowym programie, na których wygłaszano referaty, informowano o nowych ważnych publikacjach i własnych badaniach. Na spotkania te uczęszczali pracownicy naukowi i studenci UW i innych warszawskich uczelni; słuchacze przyjeżdżali także z innych ośrodków (Wilno, Puławy). Profesor Wóycicki był nieco później jednym z organizatorów powołanego w roku 1922 Polskiego Towarzystwa Botanicznego i – w latach 1926–1956 – jego prezesem, a także w latach 1922–1925 przewodniczącym Oddziału Warszawskiego PTB.
Druga katedra botaniczna na Wydziale Filozoficznym UW, utworzona w 1919 roku, to katedra systematyki roślin wraz z odpowiednim Zakładem23. Katedrę tę i kierownictwo Zakładu Systematyki Roślin objął profesor Bolesław Hryniewiecki (1875–1965), przybyły jesienią tego roku z Rosji. Był on związany z Warszawą w młodości, gdy rozpoczynał studia botaniczne w Cesarskim Uniwersytecie Warszawskim. Wydalony za działalność konspiracyjną kończył studia w Dorpacie i tam został zatrudniony jako asystent znanego systematyka i geografa roślin, Nikołaja Kuzniecowa. W 1914 roku przeniósł się do Odessy, gdzie został mianowany profesorem morfologii i systematyki roślin i dyrektorem tamtejszego Ogrodu Botanicznego. Tam też spędził wojnę i – z dużym dorobkiem i doświadczeniem – powrócił do Warszawy, obejmując wymienioną wyżej katedrę, Zakład Systematyki Roślin (później, prawdopodobnie od 1956 roku, Zakład Systematyki i Geografii Roślin) oraz kierowanie Ogrodem Botanicznym. Zakład zajmował część pomieszczeń w dwóch piętrowych budynkach przy Obserwatorium Astronomicznym w Alejach Ujazdowskich.
Profesor Bolesław Hryniewiecki był botanikiem o szerokich zainteresowaniach i różnorodnym dorobku. Systematyki roślin dotyczy jego obszerny Zarys flory Litwy (1933) opatrzony źródłowym wstępem historycznym. Z zakresu anatomii roślin opublikował studia o budowie aparatów szparkowych (1912–1914). Szczególną pozycję w jego dorobku stanowią prace z zakresu historii botaniki. Był autorem wielu życiorysów polskich botaników. Wśród nich wyróżniają się: obszerna biografia Edwarda Strasburgera (1938), wspomnianego już światowej sławy anatoma i cytologa roślin, a wcześniej docenta Szkoły Głównej, znanego za granicą jako „niemiecki uczony”, i biografia Michała Leszczyc-Sumińskiego (1939), odkrywcy rozmnażania paproci. Opublikował kilka wersji historii botaniki w Polsce24 – szczególnie cenny jest wśród nich Zarys historji botaniki w Polsce, wydany w 1933 roku, ze względu na dodane portrety (w liczbie 57) naszych najbardziej zasłużonych botaników, które po zniszczeniach wojennych w dużej części są jedynymi zachowanymi ich wizerunkami.
Hryniewiecki działał aktywnie na polu ochrony przyrody (był m.in. prezesem Ligi Ochrony Przyrody i autorem wielu artykułów i apeli w tego typu sprawach). Z jego pracowni wychodziły wartościowe publikacje licznych uczniów, często poświęcone roślinom zarodnikowym, w której to dziedzinie ciągle brakowało u nas specjalistów. Zgromadził cenny zielnik i bibliotekę, które szczęśliwie przetrwały wojnę. Był jednym z inicjatorów powstałego w 1922 roku Polskiego Towarzystwa Botanicznego (wraz z profesorem Bassalikiem podpisał w imieniu Komisji Organizacyjnej zawiadomienie o zjeździe założycielskim) i jego pierwszym prezesem w latach 1922–1926, a także przewodniczącym Oddziału Warszawskiego w latach 1935–1938. Długa jest lista asystentów i uczniów profesora Hryniewieckiego.
Pierwszym asystentem Zakładu Systematyki Roślin UW (w roku 1921/1922) był Mieczysław Ptaszycki (1883–1971)25. Studiował botanikę na uniwersytecie w Petersburgu; później jako pracownik tamtejszego ogrodu botanicznego uczestniczył w ekspedycjach naukowych na azjatyckie tereny Rosji. Od roku 1916 przebywał w Odessie, organizując Instytut Agronomiczny, gdzie zetknął się z Hryniewieckim, z którym razem działali w środowisku tamtejszej Polonii. Po odejściu z Uniwersytetu wykładał w Wolnej Wszechnicy Polskiej i kierował badaniami torfowymi w Państwowym Instytucie Geologicznym.
Stefan Krupko (1890–1976), asystent, kustosz i adiunkt Zakładu Systematyki Roślin w latach 1922–1939, był absolwentem uniwersytetu w Kijowie. Jego specjalnością była cytologia i embriologia roślin. Doktorat wykonał pod kierunkiem profesora Wóycickiego (Plastydy i chondriom podczas gonogenezy u Gagea lutea, 1927). Przez rok (1928/1929) przebywał na stypendium z Funduszu Kultury Narodowej w Paryżu, gdzie na tamtejszym uniwersytecie, pod kierunkiem cytologa Alexandre’a Guilliermonda badał rozwój pasożyta tytoniu Phytophthora nicotianae. Procesy zapłodnienia i rozwoju tego grzyba studiował po powrocie do Warszawy, lecz obszerna rozprawa, mająca być podstawą habilitacji, uległa zniszczeniu po wybuchu wojny. Polskę opuścił w 1940 roku, a po wojnie był profesorem uniwersytetów w Johannesburgu (Unia Południowo-Afrykańska) i w Poznaniu. W Zakładzie profesora Hryniewieckiego opiekował się pracami studentów dotyczącymi grzybów i innych roślin zarodnikowych, co było specjalnością tej placówki.
Halina z Kowalskich Ryppowa (1899–1927), przedcześnie zmarła asystentka profesora Hryniewieckiego, rozpoczęła specjalizację w algologii, korzystając z kierownictwa znawcy glonów Stanisława Wisłoucha z Wydziału Lekarskiego UW; autorka dwóch publikacji.
Helena Juraszkówna (1893–1968) w latach 1921–1928 pracowała pod kierunkiem Hryniewieckiego jako pomocnik inspektora w Ogrodzie Botanicznym i – jako starszy asystent – w Zakładzie Systematyki Roślin. Doktoryzowała na podstawie rozprawy fitosocjologicznej Pflanzensoziologische Studien über die Dünen bei Warschau (1928). Po opuszczeniu Uniwersytetu poświęciła się fitopatologii, pracując kolejno w Wydziale Chorób Roślin Państwowego Instytutu Naukowego Gospodarstwa Wiejskiego (PINGW) w Bydgoszczy i w Puławach oraz w Instytucie Ochrony Roślin.
Tadeusz Wiśniewski (1905–1943) był asystentem w Zakładzie od 1928. Znawca mchów (praca doktorska Zespoły mszaków epifitycznych Polski ze szczególnym uwzględnieniem Puszczy Białowieskiej, 1929), gromadził materiały do opracowania polskiej flory tych roślin. Druga jego specjalność to fitogeografia. Podejmując dobrze przygotowane podróże, badał florę roślin naczyniowych różnych krajów: Bułgarii, Jugosławii, Laponii, Kaukazu, Afryki Środkowej. Bogate materiały przywożone z tych wypraw szczęśliwie ocalały i znajdują się w zielniku jego macierzystego Zakładu. Zaawansowane były jego przygotowania do utworzenia w Warszawie nowoczesnego ośrodka badań fitogeograficznych. Został rozstrzelany przez Niemców jako zakładnik.
Alina Skirgiełło, zatrudniona z początkiem 1939 roku jako asystentka, w tym samym roku opublikowała swoją pierwszą pracę poświęconą grzybom wielkoowocnikowym, które później były jej głównym tematem badawczym (Polskie naziemne grzyby rurkowe). Po wojnie była profesorem i wieloletnim kierownikiem Zakładu Systematyki i Geografii Roślin UW.
Pod kierunkiem profesora Hryniewieckiego ukończyło studia w Zakładzie Systematyki i Geografii Roślin wielu innych jego uczniów, którzy zasłużyli się w rozwoju różnych specjalności i różnych instytucji.
13. Bolesław Hryniewiecki, Alina Skirgiełło (z lewej) i Irena Rejment-Grochowska około 1955 roku
Jadwiga Raniecka-Bobrowska (1904–1990) specjalizowała się w paleobotanice, wykonując pracę Pollenanalytische Untersuchungen des Interglazials von Żoliborz in Warschau (1930), a po wojnie kierowała zorganizowaną przez siebie Pracownią Paleobotaniczną w Instytucie Geologicznym.
Ludmiła Karpowiczowa (1903–1973), autorka (jako Chlewińska) rozprawy doktorskiej Cladium mariscus, Studjum ekologiczne (1929), zasłużona dla Ogrodu Botanicznego, którym kierowała – po odejściu Hryniewieckiego – prawie do śmierci; popularyzatorka wiedzy o roślinach, z dużym dorobkiem w zakresie historii botaniki, od 1956 roku docent.
Alicja Luer-Jeziorańska (zm. 1958), autorka prac z zakresu algologii, w tym Materiały do flory planktonu rzeki Jeziorki (1939); po ukończeniu studiów pracowała w laboratorium Stacji Filtrów w Warszawie, a po wojnie w Zakładzie Parazytologii Lekarskiej Państwowego Zakładu Higieny.
Irena Rejmentówna (później Rejment-Grochowska, profesor w Zakładzie Systematyki Roślin), autorka prac Przyczynek do znajomości wątrobowców Pogórza Cieszyńskiego (1936) oraz – wspólnej z Wiśniewskim – Polskie gatunki rodzaju Cephalozia (1934).
Maria Magdalena Rogalska (1910–1983) wykonała pracę dyplomową z zakresu algologii Ramienice (Characeae) jezior Suwalszczyzny (1937); po wojnie zatrudniona w Instytucie Geologicznym, badaczka palinologicznych osadów mezozoicznych.
Hanna Wysocka (Wysocka-Bujalska) (1907–1966) specjalizowała się w algologii (Materiały do flory desmidyj z okolic Warszawy, 1934); po wojnie pracowała w tym zakresie w SGGW, w Zakładzie Systematyki i Geografii Roślin UW (1950–1951) i wreszcie w Instytucie Biologii Doświadczalnej im. Nenckiego.
Wanda Karpowiczówna (1897–1985), po ukończeniu studiów pracowała jako nauczycielka, rozprawę doktorską Badania nad rozwojem przedrośli oraz pierwszych liści sporofitu paproci krajowych (Polypodiaceae) obroniła na Uniwersytecie Warszawskim w 1927 roku. W czasie wojny była zaangażowana w działalność tajnego UW, a po wojnie czynna w strukturach kształcenia nauczycieli; w latach 1959–1964 była adiunktem w Zakładzie Systematyki i Geografii UW; przez wiele lat kierowała Sekcją Popularyzacji Wiedzy Botanicznej PTB, autorka prac naukowych i popularnych o krajowych paprociach.
Leszek Korzeniewski (1909–1945) po ukończeniu studiów u Hryniewieckiego (Zmienność długości igieł świerka na górnej granicy lasu w Tatrach, 1937) był stypendystą Funduszu Kultury Narodowej w jego Zakładzie. W 1940 roku uzyskał w podziemnym Uniwersytecie stopień doktora na podstawie rozprawy Wstęp do zagadnienia zmienności świerka. Zamordowany przez Niemców.
Trzecią katedrą botaniczną utworzoną na Uniwersytecie w 1919 roku była katedra fizjologii roślin wraz z odpowiadającym jej Zakładem26. Katedrę tę objął mianowany profesorem Kazimierz Bassalik (1879–1960). Miał on już duży dorobek naukowy dotyczący przede wszystkim mikrobiologii. Absolwent akademii leśnej w Tharandt, później studiował nauki biologiczne na uniwersytecie w Berlinie, był asystentem Alfreda Fischera na uniwersytecie w Bazylei, gdzie doktoryzował się i habilitował w 1916 roku. W roku 1918 wrócił do kraju, obejmując kierownictwo oddziału mikrobiologii PINGW w Puławach, a później, do 1923 roku, kierował Państwowym Instytutem Naukowo-Rolniczym w Bydgoszczy. Na stałe związał się jednak z Uniwersytetem Warszawskim, gdzie do końca życia był profesorem i wykładał fizjologię roślin oraz mikrobiologię. Jego dorobek naukowy dotyczy przede wszystkim procesów mikrobiologicznych zachodzących w glebie. Jeszcze w Bazylei badał procesy prowadzące do powstania próchnicy glebowej oraz procesy mikrobiologicznego rozkładu związków fenolu i benzenu.
14. Kazimierz Bassalik w dwudziestoleciu międzywojennym
W okresie pracy na Uniwersytecie Bassalik organizował wraz ze swymi współpracownikami badania nad substancjami biologicznie czynnymi, wpływającymi na aktywność bakterii wiążących azot atmosferyczny i nad bakteriami rozkładającymi celulozę. Badał wpływ różnych czynników (pH, składniki nawozów) na wzrost i rozwój roślin uprawnych, a także udział mikroflory glebowej w tych procesach. Duże znaczenie miały jego prace nad rozkładem przez drobnoustroje związków nierozpuszczalnych, co dało później podstawę do opracowania metod ochrony kamienia i marmuru. Prowadził badania, przerwane wybuchem wojny, nad bakterią powodującą zgniliznę cebuli (Bacterium cepae), działającą jednocześnie antagonistycznie na bakterie chorobotwórcze dla człowieka, i był bliski wytworzenia antybiotyku użytecznego w medycynie. Specjalne studia poświęcił bakteriom z rodzaju Azotobacter wiążącym azot. Pionierskie były jego prace wykonane w Zakładzie nad bakteriami rozkładającymi alkaloidy i celulozę (opisał nowy rodzaj i gatunek bakterii Cytobacter polonicum).
Bassalik rozpoczął też studia nad rolą mikroorganizmów żyjących w organizmach zwierząt. Pełnił wysokie funkcje w Towarzystwie Naukowym Warszawskim i w Polskim Towarzystwie Botanicznym, będąc jednym z jego założycieli, a później prezesem i przewodniczącym Oddziału Warszawskiego. Współpracował między innymi z niżej wymienionymi asystentami.
Antoni Kozłowski (1889–?) ukończył studia na Uniwersytecie Lwowskim i tam się doktoryzował w roku 1919 (O powstawaniu plastydów z chondriosomów w komórkach roślinnych); w latach 1919–1924 był asystentem Bassalika i docentem Wolnej Wszechnicy Polskiej, autorem kilku doniesień z zakresu chemii fizjologicznej. Później przebywał kolejno we Francji, w Anglii i USA, studiując i pracując tam w instytucjach naukowych. Od 1935 roku był docentem fizjologii roślin na Wydziale Rolniczo-Leśnym Uniwersytetu Poznańskiego, a w roku 1939 uzyskał tytuł profesora i nominację na kierownika Zakładu Ogrodnictwa tamże. Po wybuchu wojny przedostał się przez Węgry do Palestyny, gdzie pracował w Stacji Biologicznej zorganizowanej przez Kazimierza Roupperta. Po wojnie pozostał w USA.
Zofia Krasińska (zm. 1944) była starszym asystentem Zakładu od roku 1925/1926. Doktorat uzyskała w Zakładzie Fizjologii Instytutu im. Nenckiego, gdzie krótko pracowała (Przyczynek do energetyki kiełkowania słonecznika, 1928); zginęła podczas Powstania Warszawskiego.
Janina Neugebauerówna (1902–?), asystentka nieetatowa w latach 1924–1939, studiowała kolejno na uniwersytecie w Kijowie, w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego i na Uniwersytecie Warszawskim, lecz studiów formalnie nie ukończyła. Współautorka trzech ważnych publikacji Bassalika dotyczących biologii Azotobacter. W czasie oblężenia Warszawy brała udział w ratowaniu zbiorów i inwentarza zakładów mieszczących się w gmachu byłej Szkoły Głównej. Była zatrudniona także w Zakładzie Fizjologii Roślin w latach powojennych jako starszy asystent, a później (do 1971 roku) jako laborantka.
Golda Flancerówna (zm. 1942) pracowała u profesora Bassalika w latach 1931–1939 na etacie starszego asystenta; była autorką pracy Badania nad naturą amylazy słodowej (1935). Została zamordowana w getcie warszawskim.
Piotr Strebeyko od roku 1934/1935 był kolejno asystentem i adiunktem, a w późniejszym okresie następcą Bassalika w katedrze fizjologii roślin (p. niżej).
Spośród licznych uczniów Bassalika, wykształconych w okresie międzywojennym, wymienić należy także Adama Gutgissera (Drozdowicza) (1911–2001), po wojnie profesora mikrobiologii rolnej w SGGW, i Wacława Moycho (1884–1965), późniejszego profesora fizjologii roślin i mikrobiologii Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie oraz profesora fizjologii roślin Uniwersytetu Łódzkiego.
Z chwilą ustąpienia Rosjan z Warszawy opiekę nad Ogrodem Botanicznym objęło Towarzystwo Ogrodnicze Warszawskie, powierzając to zadanie Józefowi Trzebińskiemu, będącemu ówcześnie kierownikiem Stacji Ochrony Roślin Towarzystwa Ogrodniczego Warszawskiego. W lutym 1916 roku Ogród został oficjalnie przejęty przez wskrzeszony Uniwersytet Warszawski. Do października 1919 roku kierował nim Zygmunt Wóycicki, a inspektorem był z początku Józef Trzebiński. Wznowione starania o odzyskanie zabranych kiedyś terenów nie powiodły się, niemniej jednak Ogród pod nowym, fachowym kierownictwem znowu odzyskał dawną świetność i naukową wartość. W 1919 roku dyrektorem został przybyły z Rosji Bolesław Hryniewiecki, mianowany jednocześnie kierownikiem Zakładu Systematyki Roślin; stanowiska to zachował – z przerwą wojenną – do przejścia na emeryturę w 1960 roku. W roku 1926 pracę w Ogrodzie rozpoczął Roman Kobendza, z początku asystent, później inspektor. Dzięki jego energii i pracowitości naprawiono wieloletnie zaniedbania w niezbędnych inwestycjach, przede wszystkim zostały przebudowane wszystkie szklarnie, w których założono centralne ogrzewanie. Kobendza uzupełniał kolekcje roślin, głównie przywożąc z terenu nowe rośliny; sam był doskonałym znawcą rodzimej flory, autorem wielu publikacji florystycznych i fitosocjologicznych. Był współautorem (obok Hryniewieckiego) nowego przewodnika po Ogrodzie (1932). Wydał pracę Drzewa i krzewy Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Józefa Piłsudskiego w Warszawie (1938)27 będącą pierwszym od czasów Szuberta inwentarzem zasobu Ogrodu; spis ten obejmuje ponad tysiąc gatunków, odmian i form. Mały teren i brak własnego budynku uniemożliwiał jednak dalszy rozwój Ogrodu. W wyniku starań profesora Hryniewieckiego władze miejskie przyznały Uniwersytetowi na ten cel duży teren (40 ha) w pobliżu Fortu Mokotowskiego, wybuch wojny uniemożliwił jednak podjęcie tam prac.
Pierwszym pracownikiem przejętego przez odrodzony Uniwersytet Warszawski Ogrodu Botanicznego był Józef Trzebiński (1867–1941). Był absolwentem Cesarskiego Uniwersytetu (rozprawa na stopień kandydata nauk to Flora lasów garwolińskich, 1889), doktorat uzyskał na Uniwersytecie Jagiellońskim u profesora Edwarda Janczewskiego na podstawie pracy z zakresu fizjologii grzybów. W roku 1912 osiadł w Warszawie, obejmując w latach 1912–1917 kierownictwo tutejszej Stacji Ochrony Roślin i w latach 1915–1917 etat w Ogrodzie Botanicznym. Był autorem wspomnianej wyżej źródłowej historii Ogrodu Botanicznego (1918) i pierwszego przewodnika po Ogrodzie (1919). Po opuszczeniu Warszawy kierował Wydziałem Ochrony Roślin w PINGW w Puławach, a następnie objął katedrę botaniki w Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie.
Kolejnym pracownikiem Ogrodu był Władysław Kociejowski (18831971), absolwent wydziału rolniczego politechniki w Kijowie, gdzie następnie pracował pod kierunkiem botanika Sergiusza Nawaszina. W Ogrodzie pracował niedługo, później poświęcił się pracy pedagogicznej, będąc cenionym dydaktykiem w szkołach średnich i autorem podręczników.
15. Strona tytułowa rozprawy doktorskiej Wacława Gajewskiego (1937)
Wspomniany już wyżej Roman Kobendza (1886–1955) studiował botanikę w ramach Towarzystwa Kursów Naukowych, kończył studia na UW u profesora Hryniewieckiego, a stopień doktora uzyskał na podstawie cennej rozprawy Stosunki fitosocjologiczne Puszczy Kampinoskiej (1930). W latach 1917–1939 asystent, później inspektor Ogrodu Botanicznego UW, autor wielu prac i przyczynków florystycznych oraz artykułów popularnych, działacz ochrony przyrody. Był jednocześnie związany ze Szkołą Główną Gospodarstwa Wiejskiego, gdzie był asystentem w Zakładzie Botaniki, a po habilitacji kierownikiem Zakładu Drzewoznawstawa. Po wojnie profesor botaniki leśnej w SGGW.
Również wspomniana już Helena Juraszkówna w latach 1921–1925 pracowała w Ogrodzie Botanicznym jako pomocnik inspektora. W 1937 roku w Ogrodzie został zatrudniony na stanowisku asystenta Wacław Gajewski, później znany genetyk (p. niżej). Asystentami Ogrodu Botanicznego przed 1939 rokiem byli jeszcze Henryk Wechsler, Paweł Beutler i Halina Przewalska-Karmazyńska.
Zakład Zoologiczny na Wydziale Filozoficznym, równoległy do Zakładu Botaniki, istniał od powołania Uniwersytetu w 1915 roku. Kierował nim wspominany już wyżej Jan Kazimierz Sosnowski, absolwent Cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego i asystent Pawła Mitrofanowa. Po odejściu Niemców przystąpił do organizowania studiów ze swojej specjalności. Mianowany w 1915 roku profesorem nadzwyczajnym objął katedrę zoologii, a więc wykład tego przedmiotu i kierownictwo Zakładu Zoologii. Wykładał zoologię, podobnie jak Wóycicki botanikę, nie tylko dla przyrodników. Z Uniwersytetu odszedł w 1919 roku na katedrę fizjologii zwierząt w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego. Anatomię porównawczą i embriologię porównawczą wykładał do 1919 roku dla lekarzy i przyrodników zoolog Jan Tur, dotychczasowy uczeń i asystent Mitrofanowa, wówczas kierownik założonej przez siebie Pracowni Zoologicznej Towarzystwa Naukowego Warszawskiego.
Od roku 1919 w miejsce jednej katedry zoologii czynne były już dwie. Pierwsza to katedra zoologii i odpowiedni Zakład Zoologiczny. Druga jednostka zoologiczna to katedra anatomii porównawczej z odpowiadającym jej Zakładem. Później powołano katedrę cytologii i katedrę fizjologii zwierząt.
Zakład Zoologiczny (od około 1930 roku Zakład Zoologii Systematycznej i Morfologicznej) po 1919 roku był kierowany kolejno przez Konstantego Janickiego (do roku 1932), Jerzego Ruszkowskiego (w latach 1932–1934) i Wacława Roszkowskiego (od lutego 1935 roku); po śmierci Ruszkowskiego krótko opiekował się nim kurator Jan Tur.
16. Konstanty Janicki
Konstanty Janicki (1876–1932) przybył do Warszawy ze Szwajcarii. Był to już uczony z dużym dorobkiem, znany za granicą, gdzie spędził ponad 25 lat, studiując, a później wykładając na uniwersytetach w Lipsku (tu słuchał wykładów słynnego nestora ówczesnych parazytologów, Rudolfa Leuckarta), we Fryburgu, w Bazylei (wykładał tu jeden z twórców genetyki August Weismann), w Rzymie i w Lozannie. Doktoryzował się w Bazylei u znanego hydrobiologa i parazytologa Fritza Zschoke w roku 1906 na podstawie rozprawy Studien an Säugetiercestoden, tam też się habilitował. Powołany w 1919 roku na Uniwersytet Warszawski objął katedrę zoologii morfologicznej i systematycznej i kierownictwo Zakładu Zoologicznego, później Zakładu Zoologii Systematycznej i Morfologicznej. Rozwinął tu dwie dziedziny badawcze. Pierwsza to szeroko zakrojone badania nad robakami pasożytującymi w zwierzętach, a druga to badania hydrobiologiczne. Parazytologiczny kierunek był nowością w Warszawie, a osobowość Janickiego, który specjalizował się głównie w tej dziedzinie, przyciągała zdolnych studentów. Miał już w swym dorobku około 40 prac badawczych, dzięki którym był uznawany za najwybitniejszego znawcę tasiemców i przywr – pasożytów o skomplikowanym, często jeszcze niezbadanym cyklu życiowym i nieznanej ewolucji. Opisał – na podstawie materiałów gromadzonych w najlepszych ośrodkach naukowych Europy – wiele nowych dla nauki rodzajów i gatunków tasiemców. Wyjaśnił cykl życiowy wielu z tych pasożytów; najgłośniejszym jego sukcesem było opisanie (wraz z zaproszonym do współpracy rodakiem Feliksem Rosenem) pełnego cyklu życiowego tasiemca bruzdogłowca szerokiego (Diphyllobothrium latum) pasożytującego w jelicie człowieka. W 1920 roku sformułował teorię cerkomeru29, która wyjaśniała filogenezę tasiemców. Teoria ta zyskała w swoim czasie duży rozgłos i była impulsem do kształtowania nowoczesnej systematyki omawianej grupy zwierząt. Janicki miał też znaczący dorobek w badaniu pasożytniczych nicieni oraz pasożytniczych pierwotniaków, wiciowców i pełzaków. W ciągu niewielu w gruncie rzeczy lat pracy pedagogicznej w Uniwersytecie Warszawskim (popełnił samobójstwo) Janicki wykształcił wielu parazytologów, którzy po wojnie zajmowali ważne stanowiska w wyższych uczelniach i instytutach naukowych, zawsze wspominając, jak wiele zawdzięczają swemu mistrzowi. Kierowany przez niego Zakład stał się znanym w świecie ośrodkiem naukowym, a jego uczniowie, zajmujący wybitne stanowiska naukowe, tworzyli szkołę badawczą także znaną w świecie. Hydrobiologia, w stronę której kierował niektórych swoich uczniów (Koźmiński, Gieysztor, Wiszniewski, Jaczewski, Gajl), miała pewien związek z parazytologią: w środowisku wodnym, a ściślej w wodnych bezkręgowcach i w rybach żyją wczesne stadia rozwojowe wielu robaków pasożytniczych.
Wśród kolejnych asystentów Janickiego i studentów słuchających jego wykładów byli znani później badacze z różnych działów nauki o zwierzętach, w większości profesorowie – choć nie tylko – związani z UW: Jerzy Stanisław Ruszkowski, Witold Stefański, Włodzimierz Kulmatycki, Tadeusz Jaczewski, Jerzy Jarocki, Kazimierz Gajl, Zygmunt Koźmiński, Marian Gieysztor, Wincenty Lesław Wiśniewski, Jan Dembowski, Jerzy Wiszniewski, Włodzimierz Michajłow i Stanisław Markowski, wreszcie najmłodszy z nich Zdzisław Raabe.
Po śmierci Janickiego jego Zakładem kierował przez dwa lata Jerzy Ruszkowski (1887–1934). Studiował on nauki biologiczne w Krakowie, później w Lozannie, a po powrocie do kraju pracował przez kilka lat jako nauczyciel. Od roku 1919 przebywał w Warszawie, gdzie ukończył studia pod kierunkiem Janickiego i od 1921 roku był jego asystentem. W roku 1923 uzyskał doktorat na podstawie rozprawy, w której wyjaśnił cykl życiowy przywry Hemistomum alatum; w roku 1930 habilitował się. W dorobku naukowym miał kilka rozpraw dotyczących pasożytów ryb morskich.
Katedrę i kierownictwo Zakładu Zoologii Systematycznej i Morfologicznej przejął z kolei Wacław Roszkowski (1886–1944). Studiował on najpierw na Uniwersytecie Jagiellońskim, a później na uniwersytetach we Fryburgu i Lozannie, gdzie doktoryzował się na podstawie rozprawy o anatomii ślimaków z rodziny błotniarkowatych Jeziora Genewskiego. Po powrocie do kraju pracował jako asystent Stacji Rybackiej w Rudzie Malenieckiej i w pracowni Zoologicznej Towarzystwa Naukowego Warszawskiego pod kierunkiem profesora Tura. W czasie wojny znalazł się w Rosji, gdzie pracował w Muzeum Zoologicznym Akademii Nauk w Piotrogrodzie, a następnie podejmował z ramienia tej instytucji poszukiwania zoologiczne w Gruzji. W 1919 roku rozpoczął pracę w Uniwersytecie Warszawskim. Na Wydziale Filozoficznym był asystentem Tura w Zakładzie Anatomii Porównawczej, a później, od 1921 roku, był adiunktem, docentem i profesorem nadzwyczajnym w Zakładzie Anatomii Opisowej Zwierząt Domowych Studium Weterynaryjnego, jednocześnie kierując tym Zakładem. W latach 1929–1935 pracował w Państwowym Muzeum Zoologicznym, po czym powrócił na Uniwersytet, obejmując (w latach 1935–1939) katedrę zoologii systematycznej i morfologicznej (później katedrę zoologii) i odpowiedni Zakład jako drugi z kolei następca profesora Janickiego. Na Wydziale Filozoficznym i Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym wykładał bez przerwy także wtedy, gdy zatrudniony był w Oddziale Weterynaryjnym i w Muzeum Zoologicznym.
Roszkowski był najwybitniejszym polskim malakologiem, znawcą mięczaków; tej dziedzinie poświęcił większość swojego dorobku naukowego. Badał ich budowę wewnętrzną z uwzględnieniem subtelnych struktur anatomicznych i histologicznych, zmienność, pozycję systematyczną słabo jeszcze poznanych gatunków, rozmieszczenie geograficzne, ekologię. Pisał wiele artykułów popularyzujących różne dziedziny wiedzy o zwierzętach, szczególnie nowe teorie dotyczące genetyki, ewolucji, rozwoju. Za jego uczniów uważali się Stanisław Feliksiak, Tadeusz Jaczewski i Marian Gieysztor.
Wielu spośród współpracowników i uczniów wymienionych wyżej profesorów zoologii zasługuje na bliższe omówienie.
Witold Stefański (1891–1973), wychowanek uniwersytetu w Genewie, w Warszawie pracował w latach 1917–1925 jako asystent w Zakładzie Zoologicznym na Wydziale Filozoficznym pod kierunkiem kolejno profesorów Jana Sosnowskiego oraz Konstantego Janickiego. Habilitował się 24 czerwca 1920 roku; była to pierwsza habilitacja na Wydziale Filozoficznym i pierwsza w Uniwersytecie habilitacja po wskrzeszeniu uczelni. Specjalizował się w nematologii. Później został profesorem w Studium Weterynaryjnym Wydziału Lekarskiego; jego sylwetka naukowa jest omówiona szczegółowo poniżej.
Włodzimierz Kulmatycki (1895–1939) był asystentem Janickiego tylko w 1919 roku, krótko po studiach w Uniwersytecie Lwowskim i w Wiedniu. W okresie międzywojennym najwybitniejszy – obok Franciszka Staffa – polski ichtiolog, twórca dobrze wyposażonej placówki badawczej rybackiej w bydgoskim oddziale Państwowego Instytutu Naukowego Gospodarstwa Wiejskiego, z bogatym dorobkiem naukowym i praktycznym.
17. Tadeusz Jaczewski
Tadeusz Jaczewski, urodzony w Petersburgu, gdzie rozpoczął studia, specjalizując się w entomologii, w roku 1920 przyjechał do Polski i w Zakładzie Janickiego i pod jego kierunkiem uzupełniał studia, pracując jako jego młodszy asystent. Jednocześnie (w 1924 roku) związał się naukowo i zawodowo z Państwowym Muzeum Zoologicznym. Po uzyskaniu na UW w roku 1936 habilitacji na podstawie rozprawy o występowaniu pluskwiaków wodnych w zbiornikach wodnych polskiego pobrzeża Bałtyku, wykładał na Uniwersytecie zoogeografię i pewne działy zoologii systematycznej; po wojnie był aktywnym profesorem UW.
Jerzy Jarocki (1898–1946) studiował biologię na Uniwersytecie Warszawskim, specjalizując się pod kierunkiem Janickiego w zakresie protozoologii i parazytologii. W roku 1920 rozpoczął pracę jako jego asystent i doktoryzował się w roku 1927. Habilitował się w 1937 roku na podstawie rozprawy Studies on ciliates from fresh water Mollusks. General remarks on Protozoa parasites of Pulmonata. W roku następnym został mianowany adiunktem w Zakładzie Zoologii. Wykładał protozoologię. Z jego prawie trzydziestu publikacji większość dotyczy biologii pierwotniaków będących pasożytami mięczaków słodkowodnych.
Kazimierz Gajl (1896–1934) studiował zoologię na UW; w latach 1920–1922 był asystentem Tura w Zakładzie Anatomii Porównawczej, następnie asystentem Janickiego w Zakładzie Zoologii od roku 1922 aż do przedwczesnej śmierci. Specjalizował się w hydrobiologii. Rozprawę doktorską Über zwei faunistische Typen aus der Umgebung von Warschau auf Grund von Untersuchungen an Phyllopoda und Copepoda (1924) wykonał pod kierunkiem Janickiego; jego praca habilitacyjna (1934) dotyczyła morfologii, ekologii i rozmieszczenia reliktowego tatrzańskiego skorupiaka Branchinecta paludosa. Jako dobry znawca owadów prowadził dla studentów wykład i zajęcia z tzw. fauny ekskursyjnej. Zmarł na gruźlicę.
Zygmunt Koźmiński (1902–1939), który również studiował na Uniwersytecie, był jednym z najzdolniejszych uczniów Janickiego. Po studiach, w latach 1925–1927, był jego asystentem w Zakładzie Zoologii; doktorat uzyskał w roku 1929 na podstawie rozprawy Über die Variabilität der Cyclopiden aus der strenuus-Gruppe auf Grund von quantitativen Untersuchungen. Chcąc poświęcić się całkowicie pracy naukowej, zrezygnował z asystentury u Janickiego i przeniósł się do Stacji Hydrobiologicznej Towarzystwa Naukowego Warszawskiego na jeziorze Wigry (kierowanej przez Alfreda Lityńskiego). Pełnił tam obowiązki asystenta, później adiunkta. Od 1935 roku, po habilitacji na Uniwersytecie Wileńskim, prowadził tam wykłady z biologii ogólnej i hydrobiologii. Był znanym specjalistą w zakresie systematyki drobnych skorupiaków słodkowodnych z rodzaju Cyclops, im też poświęcił swoją rozprawę doktorską. Pierwszy opracował metodę obliczania zawartości w wodzie chlorofilu, będącego miarą produkcji fitoplanktonu. Zginął, walcząc w kampanii wrześniowej.
Marian Gieysztor w latach 1921–1927 studiował w Zakładzie Zoologicznym pod kierunkiem Janickiego, a w roku 1927/1928 był tam asystentem. Jeszcze na studiach zajmował się motylami i opublikował kilka wartościowych doniesień o ich ekologii. Później, za namową Janickiego, specjalizował się w faunie drobnych słodkowodnych bezkręgowców, wirków, które badał pierwszy w Polsce i stał się ich cenionym znawcą. Doktoryzował się w 1928 roku na podstawie rozprawy o wirkach Über die Rhabdocoelidenfauna aus der Umgebung von Warschau. Habilitował się w zakresie zoologii w 1936 roku na podstawie rozprawy Contribution à la connaissance des Turbellaries Rhabdocèles d’Espagne i podjął na UW wykłady z systematyki bezkręgowców, hydrozoologii i limnologii. Przez trzy lata przebywał w Stacji Hydrobiologicznej na Wigrach. Od 1931 roku pracował jako asystent, a później docent w Zakładzie Entomologii i Ochrony Lasu SGGW. Po wojnie był profesorem w Uniwersytecie.
Wincenty Lesław Wiśniewski uzyskał doktorat pod kierunkiem Janickiego w 1931 roku na podstawie rozprawy o jednym z rodzajów tasiemców Das Genus Archigetes R.Leuck. Eine Studie zur Anatomie, Histogenese, Systematik und Biologie. Później pracował na stanowisku asystenta profesora Benedykta Fulińskiego, zoologa, na Wydziale Rolniczo-Lasowym Politechniki Lwowskiej. Na Uniwersytet Warszawski powrócił w 1934 roku, przyjmując stanowisko asystenta w Zakładzie Zoologii Systematycznej i Morfologicznej u profesora Wacława Roszkowskiego, a po habilitacji (w roku 1937) prowadził wykłady parazytologii dla studentów Wydziału Weterynaryjnego. Po wojnie objął kierownictwo tego samego Zakładu i kontynuował badania z zakresu nematologii i parazytologii.
Jan Bohdan Dembowski (1889–1963) pracował przez prawie cały okres działalności naukowej w Instytucie Biologii Doświadczalnej im. Marcelego Nenckiego. Z Uniwersytetem Warszawskim był związany prowadzonymi tam wykładami i stopniami naukowymi uzyskanymi pod kierunkiem profesora Janickiego. Miał cenny dorobek naukowy z zakresu protozoologii i zoopsychologii, poświęcając się badaniom życia jednego z pospolitych pierwotniaków, pantofelka (Paramaecium caudatum). Doktoryzował się u Janickiego w roku 1921, w Zakładzie Zoologicznym, na podstawie rozprawy O wyborze pokarmu i tak zwanych zjawiskach pamięciowych u Paramaecium caudatum. Habilitację z zoologii na Wydziale Filozoficznym uzyskał w roku 1922, przedstawiając pracę Obserwacje nad ruchem Paramaecium caudatum w kroplach różnego kształtu geometrycznego. Jako docent w Zakładzie Janickiego wykładał w UW biologię ogólną i doświadczalną aż do roku 1934, gdy przeniósł się na Uniwersytet Stefana Batorego w Wilnie. Po wojnie był profesorem Uniwersytetu Łódzkiego i kierował Instytutem Biologii Doświadczalnej im. Nenckiego – najpierw w jego tymczasowej siedzibie w Łodzi, później w nowym budynku w Warszawie; poświęcał się też działalności organizacyjnej i politycznej (był m.in. pierwszym prezesem Polskiej Akademii Nauk).
Jerzy Wiszniewski (1908–1944) studiował zoologię pod kierunkiem Janickiego i doktoryzował się u niego w 1932 roku. Od 1930 roku był zatrudniony kolejno w Stacji Hydrobiologicznej na Wigrach i w Zakładzie Zoologii SGGW, a w 1937 roku powierzono mu organizację i kierownictwo Poleskiej Stacji Hydrobiologicznej w Pińsku. Habilitował się na UW z zakresu hydrobiologii na podstawie rozprawy Recherches écologiques sur le psammon et specialement sur les Rotiféres psammiques (1936) i prowadził wykłady zlecone z tego przedmiotu. Mimo młodego wieku był już wybitnym znawcą wrotków, szczególnie żyjących w pasie przybrzeżnym wód. Zginął podczas Powstania Warszawskiego.
Włodzimierz Michajłow (1905–1994) od 1926 roku studiował zoologię pod kierunkiem Janickiego, a w latach trzydziestych był w Zakładzie Zoologii UW asystentem-wolontariuszem, badającym biologię tasiemców. Po wojnie był profesorem zoologii w SGGW, dyrektorem Zakładu Parazytologii PAN, pełnił także wysokie funkcje w PAN i w organach rządu zajmujących się szkolnictwem wyższym; był znawcą pasożytniczych Euglenoidea.
Stanisław Markowski był asystentem w Zakładzie Zoologii od roku 1934. Jako pierwszy w Polsce, jeszcze pod kierunkiem Janickiego, zajął się metodycznie i z zastosowaniem metod statystycznych pasożytami ryb (rozprawa Die Eingeweidewürmer der Fische des polnischen Balticums, 1933). Po wojnie pozostał za granicą.
Uczniem Janickiego był także Leszek Kazimierz Pawłowski (19021980), po wojnie profesor zoologii ogólnej Uniwersytetu Łódzkiego i jeden z organizatorów tej uczelni. W latach 1922–1926 studiował zoologię na Uniwersytecie Warszawskim, specjalizując się w pracowni profesora Janickiego i pod jego kierunkiem doktoryzował się (w roku 1932) na podstawie rozprawy dotyczącej pasożyta zewnętrznego pijawek Studia nad anatomią i biologią wrotka Drilophaga delagei de Beauchap. Później powrócił do Łodzi, gdzie pracował jako nauczyciel i wykładowca w łódzkim oddziale Wolnej Wszechnicy Polskiej, kontynuował jednak studia nad polskimi wrotkami i pijawkami, był m.in. autorem opracowania pijawek w cennym wydawnictwie „Fauna słodkowodna Polski” (1936). Nie zerwał także kontaktów z Uniwersytetem Warszawskim, składając tu w początku 1939 roku rozprawę habilitacyjną Badania hydrobiologiczno-zoologiczne na Huculszczyźnie. Stopień docenta zoologii na UW otrzymał dopiero w 1947 roku.
Zakład Anatomii Porównawczej to drugi zakład zoologiczny na Wydziale Filozoficznym utworzony w 1919 roku. Kierowany był przez Jana Tura, dawnego ucznia i asystenta Mitrofanowa, którego działalność w tym czasie została przedstawiona wyżej. Zakład ten mieścił się – wraz z Muzeum Zoologicznym – w gmachu tzw. pomuzealnym przy Krakowskim Przedmieściu.
Jan Tur habilitował się w roku 1918 na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego na podstawie rozprawy Badania nad rozwojem Chalcides lineatus Leucki30; wykład anatomii porównawczej prowadził już od 1915 roku. Po habilitacji objął katedrę anatomii porównawczej w sekcji matematyczno-przyrodniczej na Wydziale Filozoficznym, kierując odpowiednim Zakładem aż do wybuchu wojny. Wykładał anatomię porównawczą i embriologię kręgowców, później także teratologię. W dalszym ciągu pracował naukowo nad potwornościami, wydawał jednak także obszerne publikacje o charakterze syntetyzującym zebraną wiedzę, z których wymienić należy: Metody mechaniki rozwojowej a samorzutne zboczenia zarodkowe (1918), Zagadnienia wytyczne embriologii potworów złożonych (1926), Potwory i ich rozwój. Zarys teratologji i teratogenji (1927) oraz Studia nad nowotworami u zarodków (1935). Spośród jego licznych uczniów w Uniwersytecie Warszawskim pracowali profesorowie Stanisław Bilewicz i Zygmunt Kraczkiewicz. Postać Jana Tura, mało znana, zasługuje na szczegółowe opracowanie przez historyków zoologii.
Pierwszym asystentem Zakładu Anatomii Porównawczej był w latach 1919–1922 Wacław Roszkowski, późniejszy kierownik Zakładu Zoologii. Krótko asystentem był Kazimierz Gajl, który przeniósł się następnie do Zakładu Zoologii. Kolejnymi asystentami byli wymienieni niżej zoologowie.
Tadeusz Paszkowski (1894–1956), absolwent UW, w latach 19211923 asystent profesora Tura w Zakładzie Anatomii Porównawczej, później nauczyciel warszawskich szkół średnich, po wojnie kustosz w Państwowym Muzeum Zoologicznym, znany jako popularyzator wiedzy o przyrodzie.
August Dehnel (1903–1962) ukończył studia zoologiczne na UW, specjalizując się pod kierunkiem Tura i uzyskując w 1926 roku stopień doktora. Asystent w Zakładzie Anatomii Porównawczej UW do roku 1935, zajmował się teratogenezą gadów i ptaków oraz embriologią tych ostatnich. Później badał ssaki Polesia. Po wojnie habilitował się na UW, objął profesurę anatomii porównawczej kręgowców w UMCS w Lublinie (w roku 1951) i organizował w Białowieży Zakład Badania Ssaków PAN, którego był pierwszym kierownikiem (1955–1962). Prowadził tam badania nad zmiennością drobnych ssaków, odkrywając tzw. zjawisko Dehnela – sezonową zmienność kształtu czaszki ryjówek.
Jerzy Gallera (1910–1988), absolwent UW, doktoryzował się w roku 1936 u Tura na podstawie rozprawy O sztucznym wytwarzaniu potworów platyneurycznych, asystent Zakładu od 1936 roku; autor pracy Studia nad embriologią potworów złożonych (1939), która prawdopodobnie była jego rozprawą habilitacyjną. W czasie okupacji wykładał biologię ogólną i embriologię na tajnym Wydziale Lekarskim UW, brał udział w Powstaniu Warszawskim. Po uwolnieniu z niewoli niemieckiej do kraju nie powrócił.
Jeszcze dwaj późniejsi profesorowie UW studiowali i doktoryzowali się pod kierunkiem Tura. Pierwszy to Zygmunt Kraczkiewicz (1900–1971), który studiował zoologię i wykonał pod kierunkiem Tura rozprawę doktorską Studia nad platyneurią (1929). Później był asystentem profesora Wacława Baehra w Zakładzie Cytologii UW, a po wojnie profesorem tej specjalności. Drugim był Stanisław Bilewicz (1903–1962), który w latach 1923–1929 studiował zoologię na UW jako uczeń profesorów Konopackiego i Tura, uzyskując u tego ostatniego stopień doktora na podstawie rozprawy Badania nad rozwojem potworności podwójnych (1929). Później był asystentem w Zakładzie Biologii na Wydziale Lekarskim UW, a po wojnie kierownikiem Zakładu Embriologii na Wydziale Biologii i Nauk o Ziemi Uniwersytetu.
Trzecią katedrą zoologiczną na Wydziale Filozoficznym, później Matematyczno-Przyrodniczym, była katedra cytologii z odpowiadającym jej Zakładem. W 1922 roku profesorem cytologii zwyczajnym tytularnym (bezpłatnym) w UW został mianowany Wacław Baehr (1873–1939). Trzy lata później otrzymał nominację na profesora rzeczywistego cytologii na Wydziale Filozoficznym z zadaniem organizacji Zakładu Cytologii, którym kierował do roku 1937. Zakład ten mieścił się w wynajętym dwupokojowym lokalu w kamienicy przy placu Trzech Krzyży 8. Baehr wykładał cytologię ogólną i cytologiczne podstawy genetyki. Był on już znanym uczonym tej specjalności, jednym z pionierów badań z pogranicza cytologii i genetyki. Absolwent Uniwersytetu Petersburskiego (1898), przez prawie 20 lat pracował jako asystent w tamtejszej Pracowni Zoologicznej. W tym czasie wiele podróżował. W roku 1901 brał udział w ekspedycji na Nową Ziemię. W 1903 roku wyjechał na zachód Europy pogłębiać wiedzę z zakresu cytologii na uniwersytetach w Tybindze, Paryżu, Würzburgu, Liège i w morskiej stacji zoologicznej w Villefranche sur Mer. Doktoryzował się w Uniwersytecie Petersburskim w 1911 roku. Po powrocie do Polski został zatrudniony w Uniwersytecie Warszawskim. Jego dorobek dotyczył cytologii komórek rozrodczych wybranych bezkręgowców. Najważniejszym jego odkryciem było stwierdzenie różnic w liczbie chromosomów gamet męskich i żeńskich u mszycy (1918)31, co stało się podstawą do zgłoszenia Baehra, wspólnie z Tomasem Morganem, do Nagrody Nobla w dziedzinie fizjologii i medycyny.
W czasie, gdy był profesorem w Uniwersytecie, Baehr opublikował pracę Sur les bases cytologique de l’hédérite (1925), zawierającą podsumowanie teoretycznych wyników badań nad cytologicznymi aspektami procesów dziedziczenia, oraz artykuł skierowany do polskiego czytelnika Cytologiczne podstawy zjawisk dziedziczności (1930). Warszawscy studenci mogli się więc zaznajamiać z najnowszymi wówczas odkryciami w tej dziedzinie, a były to czasy, gdy chromosomowa teoria dziedziczności nie była jeszcze powszechnie zaakceptowana przez świat naukowy.
Uczniem Baehra i jego asystentem od 1926 roku był wspomniany wyżej Zygmunt Kraczkiewicz, który po przejściu profesora Baehra na emeryturę (w 1937 roku) przejął jego obowiązki dydaktyczne i kierowanie Zakładem Cytologii. Habilitował się na UW z zakresu cytologii w 1936 roku.
W roku 1932 utworzono na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym UW katedrę fizjologii zwierząt i odpowiadający jej Zakład. Objął ją Kazimierz Białaszewicz, wspominany już uczeń Mitrofanowa, a w omawianym czasie (od 1916 roku) profesor Instytutu im. Marcelego Nenckiego i kierownik Zakładu Fizjologii tamże, wykładający również fizjologię zwierząt studentom Uniwersytetu. Nowa katedra była wówczas pierwszą katedrą fizjologii zwierząt w Polsce związaną z uniwersyteckim wydziałem przyrodniczym, a nie, jak bywało zazwyczaj, z Wydziałem Lekarskim32. Białaszewicz prowadził wykłady dla studentów obu wydziałów, dla przyrodników i lekarzy. Z Uniwersytetem był jednak związany już wcześniej – w 1920 roku został tu mianowany profesorem zwyczajnym fizjologii zwierząt i prowadził z tego przedmiotu corocznie seminarium dla studiujących biologię. Przychodząc na Uniwersytet, Białaszewicz miał już duży, ceniony w świecie dorobek badawczy z zakresu fizjologii i biochemii zwierząt, nowej wówczas dyscypliny, powstały w czasie, gdy kolejno pracował w Zakładzie Embriologii UJ pod kierunkiem Godlewskiego, w Zakładzie Zoologii uniwersytetu w Saratowie, w Pracowni Fizjologicznej Towarzystwa Naukowego Warszawskiego kierowanej przez Jana Sosnowskiego, wreszcie w Instytucie Biologii Doświadczalnej im. Nenckiego. W tej ostatniej instytucji Białaszewicz brał udział w jej tworzeniu, kierował swoim Zakładem (największym w Instytucie) i redagował czasopismo Instytutu „Acta Biologiae Experimentalis”. Wykładał też w Wolnej Wszechnicy Polskiej oraz zasłużył się w tworzeniu Instytutu Radowego. Trudno jest rozdzielić jego dorobek naukowy pochodzący z Uniwersytetu i z Instytutu im. Nenckiego, w tym drugim miał jednak lepiej wyposażony warsztat badawczy.
Publikacje Białaszewicza, wydane w okresie międzywojennym, obejmują wyjątkowo duży zakres zagadnień. Dotyczą przemiany materii i energii w procesie odżywiania się zwierząt, zarówno stałocieplnych, jak i bezkręgowców, przemian chemicznych w okresie metamorfozy owadów, wymiany składników chemicznych i ich rozmieszczenia w organizmie, fizjologii zapłodnienia i rozwoju zarodkowego kręgowców, wreszcie fizjologii pracy fizycznej człowieka. Dzięki Białaszewiczowi istniała ścisła współpraca Instytutu im. Nenckiego i uniwersyteckiego Zakładu Fizjologii: studenci przez długi czas korzystali z pracowni Instytutu w Instytucie Radowym ze względu na brak własnego lokalu w UW. Sprzyjało to integracji i współpracy fizjologów z tych dwóch instytucji, a zaowocowało utworzeniem w roku 1936 – z inicjatywy Białaszewicza – Polskiego Towarzystwa Fizjologicznego. Uczniowie Białaszewicza wspominali jego wspaniałe wykłady, cechy osobowości przyciągające zdolnych studentów i atmosferę sprzyjającą pracy badawczej w kierowanych przez niego zespołach.
Od 1933 roku w nowo powstałym Zakładzie Fizjologii Zwierząt UW pracowali dwaj asystenci i uczniowie Białaszewicza – Włodzimierz Niemierko, który był później profesorem uniwersytetów w Łodzi i w Warszawie i dyrektorem Instytutu im. Nenckiego (jego sylwetka jest omówiona dalej), oraz Mirosław Zieliński. Ten ostatni obronił w marcu 1939 roku rozprawę doktorską Przemiana węglowodanowa i związki fosforu w bruzdkujących jajach jeżowców morskich Paracentrotus lividus Lin.; zginął rozstrzelany przez Niemców w sierpniu 1944 roku.
W 1928 roku habilitował się w Zakładzie Białaszewicza Mieczysław Bogucki, absolwent UJ, znany później hydrobiolog; jego specjalnością była fizjologia zwierząt wodnych.
Wreszcie należy wspomnieć o dwóch zoologach współpracujących w tym czasie z Uniwersytetem, choć niezwiązanych z nim formalnie; byli to Alfred Lityński i Zygmunt Mokrzecki.
18. Alfred Lityński
Alfred Lityński (1880–1945) to jeden z naszych najwybitniejszych hydrobiologów33. Studiował nauki przyrodnicze na uniwersytecie w Dorpacie i Uniwersytecie Jagiellońskim, gdzie dzięki kontaktom z profesorem Antonim Wierzejskim, który jako pierwszy badał w naszym kraju faunę wodną, zajął się tą dziedziną wiedzy. Po ukończeniu studiów pracował jako nauczyciel, ale przez cały czas prowadził badania drobnych skorupiaków w jeziorach Tatr i pojezierzy lubelskich. Rozprawę doktorską, wykonaną pod kierunkiem Wierzejskiego i dotyczącą wioślarek (Daphnidae) jezior tatrzańskich, obronił w 1913 roku. W 1920 roku Towarzystwo Naukowe Warszawskie powierzyło mu zorganizowanie nad jeziorem Wigry hydrobiologicznej stacji badawczej, funkcjonującej w ramach Instytutu im. Nenckiego34. Lityński wywiązał się z tego zadania mimo trudnych powojennych warunków: po kilku latach Stacja Hydrobiologiczna pracowała już w nowej, obszernej siedzibie oraz posiadała wyposażenie i księgozbiór niezbędne do prowadzenia szeroko zakrojonych badań hydrobiologicznych. W Stacji pracowali specjaliści różnych dziedzin, zarówno zoologowie, jak i botanicy. Oprócz własnego personelu i przyjezdnych pracowników Instytutu im. Nenckiego, ze Stacji korzystali także pracownicy naukowi z innych instytucji, przede wszystkim pracownicy Uniwersytetu Warszawskiego.
Z Uniwersytetem Warszawskim Lityński nawiązał od początku bliskie kontakty. Habilitował się tu z hydrobiologii w roku 1923 i przez pewien czas wykładał w Warszawie tę specjalność dla studentów biologii, ale uciążliwe wówczas dojazdy utrudniły mu działalność. Spotykał się jednak ze studentami Uniwersytetu Warszawskiego w swojej Stacji, organizując dla nich coroczne kursy ze swojej specjalności i umożliwiając bardziej zainteresowanym prowadzenie badań. Odwiedzali go nie tylko studenci, lecz także pracownicy naukowi z wielu ośrodków naukowych z kraju i zagranicy, którzy przebywali w Stacji krócej lub dłużej, zbierając materiały badawcze i prowadząc obserwacje. Najliczniejsi wśród gości byli studenci i pracownicy naukowi Uniwersytetu Warszawskiego. Z tych ostatnich można wymienić: botanika Bolesława Hryniewieckiego, współautora z Lityńskim pracy o roślinności jeziora Wigry, algologów Halinę Ryppową i Stanisława Wisłoucha, zoologów Jana Dembowskiego z żoną Stanisławą Dembowską, którzy prowadzili pomiary morfometryczne jezior grupy wigierskiej, Mariana Gieysztora (przez pewien czas asystenta Stacji) badającego wirki oraz Jerzego Wiszniewskiego (zatrudnionego w stacji w latach 1930–1935), który badał wrotki. Najdłużej pracującym (przez 12 lat) w Stacji współpracownikiem i zastępcą Lityńskiego był Zygmunt Koźmiński, dawniej uczeń Janickiego i jego asystent, który porzucił karierę uniwersytecką, poświęcając się bez reszty pracy naukowej w Stacji Hydrobiologicznej. Powojenny rozwój hydrobiologii na Uniwersytecie Warszawskim nie byłby możliwy bez Lityńskiego i jego Stacji, kształcącej przyszłe kadry. Stacja, urządzona wielkim nakładem pracy i dobrze służąca polskiej nauce, nie przetrwała II wojny światowej.
Zygmunt Mokrzecki (1865–1936), wybitny znawca owadów będących szkodnikami roślin, organizator ochrony roślin w Cesarstwie Rosyjskim (entomolog gubernialny w Symferopolu na Krymie i profesor entomologii na Uniwersytecie Taurydzkim), po wojnie był profesorem entomologii i ochrony lasu na Wydziale Leśnym SGGW. W latach 1927–1931 wykładał entomologię dla studentów Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego UW. Później, do 1937 roku, wykłady zlecone z entomologii dla studentów Uniwersytetu prowadził Konstanty Strawiński, wówczas kierownik Stacji Ochrony Roślin w Łodzi, a wcześniej uczeń i asystent Mokrzeckiego w SGGW.
Gabinet Zoologiczny, podporządkowany za czasów rosyjskich Zakładowi Zoologicznemu Cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego, początkowo wchodził także w skład Zakładu Zoologicznego wskrzeszonego Uniwersytetu Warszawskiego. Od 1 I 1916 roku Gabinetem kierował Janusz Domaniewski, asystent przy katedrze zoologii. Stał on na stanowisku, że zbiory Gabinetu, bogate i wielkiej wartości naukowej, przewyższają wielokrotnie potrzeby dydaktyczne Uniwersytetu, a także stanowią zbyt wielkie obciążenie dla kadry Zakładu Zoologii i jego budżetu35, a więc powinna je przejąć samodzielna, wyspecjalizowana instytucja. Władze państwowe przychyliły się do tego postulatu. Rozporządzeniem Rady Ministrów z 15 września 1919 roku zostało powołane Narodowe Muzeum Przyrodnicze, które objęło połączone zbiory Gabinetu Zoologicznego UW i Muzeum Zoologicznego Branickich. Instytucja ta istnieje do dziś, przy czym kolejno przyjmowała różne nazwy: Polskie Państwowe Muzeum Przyrodnicze, Państwowe Muzeum Przyrodnicze, Instytut Zoologiczny PAN, Instytut Zoologii PAN, wreszcie Muzeum i Instytut Zoologii PAN. Księgozbiory zakładów zoologicznych Cesarskiego Uniwersytetu pozostały w części w Zakładzie Zoologii UW, a częściowo były przekazane Zakładowi Anatomii Porównawczej.
Nauka o zwierzętach i roślinach kopalnych wchodziła w omawianym okresie w zakres działania Zakładu Geologii na Wydziale Filozoficznym UW, utworzonego w 1915 roku, a kierowanego przez profesora Jana Lewińskiego. Zakład ten mieścił się w nieistniejącym obecnie (zburzonym w czasie wojny) budynku na skraju skarpy uniwersyteckiej, między Pałacem Kazimierzowskim a ulicą Oboźną. W roku 1927 utworzono tu katedrę paleontologii dla nowo mianowanego profesora Romana Kozłowskiego (1889–1977), który już wcześniej wykładał ten przedmiot w UW w ramach wykładów zleconych. Kozłowski studiował nauki przyrodnicze we Fryburgu i w Paryżu. Kilka lat spędził w Boliwii, organizując tam wyższą uczelnię górniczą. W roku 1923 doktoryzował się w Paryżu na Sorbonie na podstawie rozprawy o faunie dewońskiej Boliwii. W roku 1924 osiadł w Warszawie, wykładając paleontologię w Wolnej Wszechnicy Polskiej i w Uniwersytecie Warszawskim. Jego główne, słynne w świecie badania dotyczyły kopalnych bezkręgowców, ramienionogów (Brachiopoda) i graptolitów (Graptolitina), które studiował z zastosowaniem nowych metod. Z prac dotyczących graptolitów słynne są jego monografie Les Brachiopodes du Carbonifère supérieur de Bolivie (1914) i Les Brachiopodes gothlandies de la Podolie polonaise (1927); monografia graptolitów, ukończona w 1939 roku, została wydana po wojnie.
W programie nauczania medycyny zawsze były obecne botanika i zoologia, ta pierwsza specjalność wykładana w szerszym zakresie przyszłym farmaceutom, druga – lekarzom. W pierwszych miesiącach po wskrzeszeniu Uniwersytetu Warszawskiego wykładano te przedmioty w wydzielonym Oddziale Lekarskim przy Wydziale Filozoficznym. Odrębny Wydział Lekarski powstał już w sierpniu 1916 roku. Przyszli farmaceuci kształcili się na specjalnych kursach farmaceutycznych działających w ramach Wydziału Lekarskiego, które po kolejnych przykształceniach dały początek utworzonemu w 1926 roku Wydziałowi Farmaceutycznemu. We wszystkich tych jednostkach pracowali uczeni specjalizujący się w szeroko pojmowanych naukach o roślinach i zwierzętach36.
Przyszli lekarze i farmaceuci mieli w programie studiów botanikę, którą z początku wykładał Zygmunt Wóycicki. Następnie wykłady te przejęli kolejni kierownicy Zakładu Farmakognozji – Władysław Mazurkiewicz i Antoni Ossowski37.
Władysław Mazurkiewicz (1871–1933) był pierwszym dziekanem Wydziału Farmaceutycznego i zasłużonym reformatorem tego kierunku studiów. Od roku 1916 kierował Zakładem Farmakognozji (od roku 1921 Zakładem Farmakognozji i Botaniki Lekarskiej). Habilitował się w dziedzinie farmakognozji na Uniwersytecie Lwowskim w 1912 roku i tam został mianowany profesorem. W swoim dorobku miał m.in. rozprawę habilitacyjną z zakresu botaniki Typy anatomiczne kory cynamonowca (1910) oraz przygotowaną na potrzeby Farmakopei Polskiej pracę Projekt słownictwa anatomiczno-botanicznego (1925), która stała się impulsem do prób uporządkowania polskiej terminologii naukowej, podjętych później przez Polskie Towarzystwo Botaniczne38. Na skarpie poniżej Uniwersytetu Mazurkiewicz założył Ogród Farmakognostyczny, który przetrwał w tym miejscu aż do lat siedemdziesiątych XX wieku. Wykłady z botaniki zlecał docentom i adiunktom katedry: Janowi Marianowi Dobrowolskiemu (od 1925 roku był on profesorem Uniwersytetu Poznańskiego), Adamowi Czartkowskiemu, Stanisławowi Wisłouchowi i Antoniemu Ossowskiemu.
Następcą na katedrze zmarłego nagle Mazurkiewicza i kierownikiem Zakładu Farmakognozji i Botaniki Lekarskiej został Antoni Ossowski (1889–1939), absolwent Wydziału Lekarskiego UW i asystent Mazurkiewicza, bardziej może niż poprzednik zainteresowany botanicznym aspektem leków roślinnych. Badał pod różnymi względami rośliny lecznicze, był autorem m.in. prac Badania nad geograficznym rozmieszczeniem naparstnicy czerwonej (Digitalis purpurea L.) w Polsce (1931) i Porównawcze, morfologiczno-anatomiczne badania kiełków rodzajów Mesembryanthemum, Lithops, Conophytum... (1931, rozprawa habilitacyjna). Ossowski studiował te rodzaje w Instytucie Botanicznym w Wiedniu pod kierunkiem światowej sławy uczonego, profesora Richarda Wettsteina. W roku 1934 został mianowany profesorem nadzwyczajnym. Zakład mieścił się w tzw. gmachu pokuratorskim stojącym na skraju skarpy obok Pałacu Kazimierzowskiego, który został całkowicie zburzony we wrześniu 1939 roku.
Asystenci i adiunkci Zakładu Farmakognozji i Botaniki Lekarskiej mieli także wartościowy dorobek botaniczny. Wacław Grochowski (18851939), absolwent uniwersytetu w Dorpacie, był autorem pracy Flora Wilanowa i okolic (1931) oraz studium o polskich sporyszach (1931). Stanisław Wisłouch (1875–1927), dawniej absolwent i docent uniwersytetu w Petersburgu, wykładał na UW botanikę farmaceutyczną, a jednocześnie prowadził badania mikrobiologiczne wód, specjalizując się w algologii, i opisał nowe dla nauki gatunki sinic, wiciowców i okrzemek. Od 1925 roku w Zakładzie Farmakognozji jako asystent i adiunkt był zatrudniony Henryk Bukowiecki (1903–1986), absolwent botaniki UW, który w roku 1939 doktoryzował się na podstawie rozprawy Helleborus purpurascens W. et K., studium farmakognostyczne.
19. Strona tytułowa rozprawy Adama Maurizio (1926)
Przynależnym do Zakładu Ogrodem Farmakognostycznym, leżącym na skarpie poniżej budynku, w którym mieścił się Zakład, opiekowali się inspektorzy: Jan Dobrowolski i Jakub Deryng, późniejszy profesor farmakognozji warszawskiej Akademii Medycznej.
Adam Maurizio (1862–1941), profesor Uniwersytetu Lwowskiego, a w latach 1927–1935 kierownik Zakładu Badania Środków Spożywczych na Wydziale Farmaceutycznym UW, był autorem m.in. rozdziału Botanika techniczna w Poradniku dla Samouków (1927) oraz pomnikowej pracy Pożywienie roślinne i rolnictwo w rozwoju dziejowym (1926). Dzieło to, ważne nie tylko dla historyków rolnictwa, ale i dla botaników, przedstawia rośliny używane dawniej i współcześnie (np. w czasie wojen) jako pokarm zwykły i głodowy.
Wspominany już wielokrotnie zoolog Jan Tur ze znacznym, znanym w świecie dorobkiem z zakresu embriologii i teratologii, wykładał od roku 1915 anatomię porównawczą na Wydziale Lekarskim. W roku 1916 został tu mianowany profesorem nadzwyczajnym tego przedmiotu, a rok później – profesorem zwyczajnym. W roku 1919 objął katedrę anatomii porównawczej na Wydziale Filozoficznym – jego dorobek z tego okresu był już przedstawiony wcześniej.
20. Stefan Kopeć
Na Wydziale Lekarskim znalazł miejsce pracy również wspominany Józef Ejsmond, który powrócił w 1922 roku z Rosji. W następnym roku został mianowany profesorem zwyczajnym w katedrze biologii Wydziału Lekarskiego; kierował tam Zakładem Biologii i wykładał embriologię, prowadził także zajęcia z tego przedmiotu na Wydziale Weterynaryjnym. Emerytowany w 1930 roku. Jego asystentem w Wydziale Lekarskim był krótko Stanisław Bilewicz, doktorant Tura, po wojnie profesor embriologii UW.
Katedrę biologii na Wydziale Lekarskim objął po Ejsmondzie, w roku 1932, Stefan Kopeć (1888–1941), mianowany jednocześnie profesorem zwyczajnym. W Warszawie się urodził, ale studia wyższe odbył na Uniwersytecie Jagiellońskim, specjalizując się w zakresie zoologii u profesora Tadeusza Garbowskiego. W latach 1911–1917 był asystentem znanego embriologa Emila Godlewskiego jun. Pod jego kierunkiem w Zakładzie Biologii i Embriologii Wydziału Lekarskiego UJ Kopeć uzyskał doktorat na podstawie rozprawy Badania doświadczalne nad przeobrażeniem owadów. Habilitował się w roku 1917. Później przez 14 lat pracował w Państwowym Instytucie Naukowym Gospodarstwa Wiejskiego w Puławach, kierując tam Oddziałem Zoologicznym oraz kolejno Działem Genetyki Zwierząt i Działem Morfologii Doświadczalnej; kierował też przez dwa lata całym Instytutem. Do Warszawy przeniósł się w 1932 roku obejmując, jak już wspomniano, katedrę biologii i odpowiedni Zakład, i przejmując wykłady z biologii i genetyki ogólnej. Z Uniwersytetem Warszawskim był jednak związany już wcześniej, od 1920 roku, przenosząc tu habilitację z Krakowa i wykładając, jako docent biologii, zagadnienia fizjologii zwierząt na Wydziale Filozoficznym. Na Wydziale Lekarskim zorganizował nowoczesny zakład biologii doświadczalnej. Przyciągał studentów, będąc znanym już w świecie naukowym autorytetem w zakresie badań nad rozwojem owadów i pionierem w rozwoju endokrynologii tych zwierząt. Zapoczątkował też nowoczesne prace nad systemem nerwowym i nad regeneracją owadów. Asystentem w kierowanym przez Kopcia Zakładzie Biologii był Stanisław Bilewicz.
Z Zakładem Biologii na Wydziale Lekarskim był związany zoolog Jan Bowkiewicz (1896–1968). Absolwent uniwersytetów w Piotrogrodzie i w Wilnie, gdzie pracował jako asystent zoologa Jana Wilczyńskiego, później starszy asystent i adiunkt kolejno Zakładu Zoologii i Zakładu Ichtiobiologii i Rybactwa w SGGW, gdzie się habilitował. Od 1938 roku był zatrudniony w Zakładzie Biologii Wydziału Lekarskiego UW, prowadził tu wykłady biologii ogólnej. W czasie okupacji brał udział w tajnym nauczaniu na tym Wydziale. Po wojnie, jako profesor, kierował Zakładem Biologii na Wydziale Lekarskim UW i w Akademii Medycznej. Jego specjalnością była systematyka i ekologia zwierząt wodnych, szczególnie różnych grup skorupiaków, a także pijawek. Pracą habilitacyjną Bowkiewicza była rozprawa Próba charakterystyki limnologicznej jeziora Krzyżaki pod Wilnem (1930).
Zakładem Histologii i Embriologii na Wydziale Lekarskim UW kierował w latach 1916–1939 Mieczysław Konopacki (1880–1939). Był znakomicie wykształconym zoologiem, uczniem Mitrofanowa w Cesarskim Uniwersytecie Warszawskim, gdzie w 1903 roku otrzymał dyplom kandydata nauk przyrodniczych. Później studiował medycynę na Uniwersytecie Jagiellońskim (był tam przez dwa lata asystentem embriologa Emila Godlewskiego jun.) i Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie. Profesor od 1919 roku, wykładał też histologię ogólną na Wydziale Weterynaryjnym UW. Autor prac dotyczących histochemii komórki jajowej i zarodków różnych zwierząt, a także roli kwasu nukleinowego w wytwarzaniu żółtka oraz fermentów rozszczepiających żółtko. Zginął w czasie oblężenia Warszawy we wrześniu 1939 roku.
W okresie międzywojennym nie było w Uniwersytecie Warszawskim profesora antropologii, nie było katedry tej specjalności i nie było Zakładu. Niemniej antropologia była wykładana i zajmowano się nią na Wydziale Lekarskim. Było to zasługą profesora Edwarda Lotha, jednego z najwybitniejszych naszych antropologów, a przy tym uczonego światowej sławy.
Edward Loth (1884–1944) urodził się w Warszawie. Studiował antropologię na uniwersytecie w Zurychu u Georga Hermanna Rugego i uzyskał tam w tej specjalności doktorat filozofii. Jako młody, zaledwie 23-letni badacz wygłosił w roku 1906 na X Zjeździe Lekarzy i Przyrodników Polskich we Lwowie programowy referat O najnowszych metodach badań antropologicznych. Później studiował medycynę na uniwersytetach w Bonn, Getyndze i Heidelbergu (tam otrzymał w 1912 roku drugi doktorat, z medycyny). Po powrocie do kraju pracował naukowo na uniwersytecie we Lwowie i tam się habilitował w 1914 roku. Brał udział w wojnie, pełniąc odpowiedzialne funkcje w wojskowej służbie sanitarnej.
Od 1915 roku Loth był zaangażowany w organizowanie Wydziału Lekarskiego odrodzonego Uniwersytetu Warszawskiego. Objął – aż do wybuchu II wojny światowej – katedrę i kierownictwo Zakładu Anatomicznego (później kolejno Zakładu Anatomii Prawidłowej i Zakładu Anatomii Opisowej). Przy Zakładzie tym stworzył bogate Muzeum Anatomiczne. Na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym wykładał przez pewien czas anatomię człowieka. Miał duży i cenny dorobek w tym zakresie, ale chyba bardziej – jak potwierdzają to jego uczniowie – pasjonowała go antropologia. Celnie scharakteryzował jego pasje naukowe Michał Ćwirko-Godycki39:
„Profesor Edward Loth był więcej antropologiem niż anatomem. Anatomię wykładał, do badań anatomicznych wprowadził nowe metody antropologiczne, tymi metodami je ożywił i nadał niewidziany od dawna rozmach, z przedmiotu martwego uczynił na nowo przedmiot żywy, dynamiczny, rozwijający się; sam jednak pozostał antropologiem z umiłowania i wykształcenia”.
Loth w swoich studiach anatomicznych stosował od początku metodę antropologiczną, jaką było poszukiwanie zmienności w granicach gatunku, a więc ustalenie kierunku i zakresu zmienności systemu kostnego i systemu innych organów w ramach normalnej budowy całego gatunku ludzkiego. Postulował objęcie badaniami anatomii części miękkich ludzi innych ras, gdyż „anatomia białego człowieka nie jest anatomią całej ludzkości”, co nie było możliwe bez nawiązania intensywnej międzynarodowej współpracy uczonych wszystkich kontynentów. Ten kierunek badań, w gruncie rzeczy antropologicznych, chociaż ściśle związanych z anatomią, nazwał antropomorfologią. Swoje badania prowadził od młodości. Jego pierwsza praca doktorska Plantaraponeurose beim Menschen und den übrigen Primaten40 (1907) dotyczyła filogenezy stopy ludzkiej. Drugi doktorat, z medycyny, uzyskał na podstawie rozprawy Beiträge zur Antropologie der Negerweichteile. Muskelsystem (1912) dotyczącej systemu mięśniowego Murzynów w nowym, antropologicznym ujęciu. Praca ta została wysoko oceniona przez współczesnych mu uczonych. Rozwinięciem tematu były wydane już w Warszawie kolejne rozprawy: Antropomorfologia mięśni. Problemat normalnej budowy człowieka. Część I. Mięśnie tułowia (1921), Considérations générales sur l’anthropologie des partes molles (1926) i L’anthropologie des parties molles (1926).
Publikacje i apele o ujednolicenie badań przygotowały grunt do poparcia inicjatywy Lotha, jaką było utworzenie na zjeździe anatomów w Londynie w 1927 roku Comité Internationale des Recherches sur les Parties Molles (Międzynarodowego Komitetu Badań nad Częściami Miękkimi) z formalną siedzibą w Genewie, a sekretariatem w Warszawie. Edward Loth zarezerwował sobie stanowisko sekretarza generalnego, które piastował do wybuchu wojny. Dzięki uzyskanej subwencji i międzynarodowej współpracy w ramach tego Komitetu Loth mógł zgromadzić nowe dane i przystąpić do pracy nad syntezą istniejącej już wiedzy. Szerokie ujęcie zagadnienia zmienności osobniczej, grupowej oraz rasowej człowieka i zwierząt naczelnych, dotyczącej mięśni i innych części miękkich, zawarł w monografii Anthropologie des parties molles (1931). Ta obszerna praca zyskała wielki rozgłos i długo stanowiła podstawę do dalszych badań w dziedzinie antropomorfologii. W swojej specjalności Loth stał się autorytetem na skalę światową.
Swoje przemyślenia antropologiczne, będące syntezą zdobytej wiedzy, zawarł w trzytomowym dziele Ku szczytom człowieczeństwa: Człowiek przeszłości, Człowiek teraźniejszości, Człowiek przyszłości. Tylko pierwsza część ukazała się drukiem w całości (1938), jej drugie wydanie (1953) nie było kompletne. Część druga została opublikowana tylko we fragmentach w „Przeglądzie Antropologicznym” (1954–1956) i w osobnej odbitce, część trzecia pozostała w niewykończonym rękopisie, mimo że planowano jej wydanie.
W 1938 roku Loth kierował polską ekspedycją antropologiczną, która udała się do Ugandy; przywiezionych materiałów nie zdążył już opracować. Można jeszcze dodać, że był zaangażowany, choć powierzchownie, w działalność ruchu eugenicznego: wziął udział w II Zjeździe Eugenicznym w 1921 roku i wszedł w skład zespolu redakcyjnego kwartalnika „Zagadnienia rasy”41. W czasie okupacji brał udział w pracy tajnego Wydziału Lekarskiego UW. Zginął wraz z żoną i córką 15 września 1944 roku pod gruzami swojego domu na Mokotowie, po powrocie z pracy w pobliskim Szpitalu Sióstr Elżbietanek.
Drugim antropologiem, związanym w okresie międzywojennym z Uniwersytetem Warszawskim, był Kazimierz Stołyhwo (1880–1966). Był absolwentem Cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego, na którym studiował zoologię w pracowniach Hoyera i Mitrofanowa. Studia antropologiczne uzupełniał w Paryżu i Budapeszcie. Po powrocie do Warszawy zaczął działać w celu założenia nieistniejącej tu dotąd placówki naukowej służącej studiom antropologicznym. W roku 1905 uruchomił Pracownię Antropologiczną przy Muzeum Przemysłu i Rolnictwa, przeniesioną w roku 1911 w struktury Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. W roku 1920 Pracownia ta została podniesiona do rangi Instytutu Nauk Antropologicznych TNW obejmującego trzy zakłady: antropologii, etnologii i archeologii. Stołyhwo prowadził też wykłady z antropologii w ramach Towarzystwa Kursów Naukowych. Później swoją specjalność, antropologię, wykładał w Wolnej Wszechnicy Polskiej (której był profesorem honorowym i rektorem), a w latach 1924–1933 prowadził wykłady i ćwiczenia z zakresu antropologii na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Warszawskiego, będąc od 1927 roku docentem w Zakładzie Anatomii Opisowej. Habilitował się na Uniwersytecie Jagiellońskim w 1927 roku na podstawie rozprawy Analiza typów antropologicznych. W roku 1933 objął katedrę antropologii na Uniwersytecie Jagiellońskim i kierował tam zakładem, później katedrą do przejścia na emeryturę w 1960 roku. Badał m.in. formy neandertalskie człowieka oraz zorganizował zdjęcie antropologiczne ludności Śląska w celu jej porównania ze zmiennością cech ludności w innych dzielnicach Polski. Podobnie jak Edward Loth, popierał ruch eugeniczny.
Trzecim uczonym związanym w okresie międzywojennym z Uniwersytetem Warszawskim i wykładającym tu antropologię był Jan Mydlarski (1892–1956). Antropologię studiował we Lwowie u znakomitego Jana Czekanowskiego, a zoologię u Józefa Nusbauma-Hilarowicza. Po I wojnie światowej, jako kierownik samodzielnego referatu antropologicznego, organizował Wojskowe Zdjęcie Antropologiczne Polski, wielkie przedsięwzięcie trwające do 1939 roku. Doktoryzował się u Czekanowskiego w Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie w 1922 roku (Analiza antropologiczna ludności powiatu pilznieńskiego, 1924), habilitował tamże w 1927 roku (Sprawozdanie z wojskowego zdjęcia antropologicznego Polski, 1925). W tym samym roku przeniósł habilitację na Wydział Matematyczno-Przyrodniczy Uniwersytetu Warszawskiego, gdzie do wybuchu wojny prowadził wykłady antropologii dla studentów kierunków biologicznych. Po wojnie obejmował katedrę antropologii kolejno w UMCS w Lublinie i w Uniwersytecie Wrocławskim, i tam też był inicjatorem powstania Zakładu Antropologii PAN, którym kierował do śmierci.
Nauki weterynaryjne, zajmujące się chorobami zwierząt w różny sposób użytecznych człowiekowi, leżą na pograniczu nauk lekarskich (dawniej były wykładane właśnie w tych uczelniach) i nauk rolniczych, interesujących się zwierzętami ze względu na ich wartości użytkowe. Ale oczywiście weterynaria jest też częścią nauk zoologicznych, a szerzej – biologicznych.
Weterynaria jako odrębna grupa specjalności była wykładana w Warszawie w istniejącej tu w latach 1840–1846 dwuletniej Szkole Weterynarzy w Królestwie Polskim, a następnie w Szkole Weterynaryjnej działającej w latach 1846–1890 z trzyletnim kursem nauczania. W roku 1890 szkoła ta została zrusyfikowana i przekształcona w szkołę wyższą – Warszawski Instytut Weterynaryjny, czynny aż do ustąpienia Rosjan z Warszawy w 1915 roku. W odrodzonym polskim Uniwersytecie Warszawskim w ramach Wydziału Lekarskiego uruchomiono w sierpniu 1918 roku Studium Weterynaryjne. Pierwszą utworzoną tam katedrą (w 1918 roku) była katedra anatomii opisowej zwierząt domowych, objęta przez Eugeniusza Kiernika, który habilitował się wcześniej z anatomii porównawczej na Uniwersytecie Jagiellońskim. Drugą katedrę, utworzoną w 1920 roku katedrę chorób zakaźnych zwierzęcych, objął Jan Gordziałkowski, były profesor Instytutu Weterynaryjnego w Charkowie. Kolejne katedry zajęli: katedrę bakteriologii i higieny – Zygmunt Szymanowski, zoologii i parazytologii – Witold Stefański, patologii ogólnej i anatomii patologicznej – Włodzimierz Lindeman, były profesor uniwersytetu w Kijowie, klinikę chirurgiczną – Anastazy Koskowski, a po nim Eugeniusz Wajgiel, katedrę fizjologii i chemii fizjologicznej – Stanisław Przyłęcki. Wykłady anatomii porównawczej objął po śmierci Kiernika w 1921 roku Wacław Roszkowski42.
W roku 1927, po długim ścieraniu się różnych poglądów co do przyszłości Studium Weterynaryjnego, zostało ono przekształcone w odrębny, samodzielny Wydział Weterynaryjny. Było to możliwe dzięki poparciu nowego rektora Uniwersytetu Warszawskiego, botanika, profesora Bolesława Hryniewieckiego. Środowisko weterynarzy długo pamiętało tę jego zasługę, a Polskie Towarzystwo Lekarzy Weterynarii nadało mu godność członka honorowego.
W obrębie Wydziału Weterynaryjnego pracowali wybitni uczeni zasłużeni dla rozwoju nauk zoologicznych w Polsce, stąd o niektórych z nich trzeba krótko wspomnieć.
Jan Gordziałkowski (1862–1944) studiował weterynarię w Dorpacie, prowadził stacje bakteriologiczne w Błagowieszczeńsku i Nowoczerkasku, pracował w Petersburgu w Instytucie Medycyny Doświadczalnej pod kierunkiem Marcelego Nenckiego. Później był docentem prywatnym Wojskowej Akademii Medyko-Chirurgicznej w Petersburgu i profesorem chorób zakaźnych zwierzęcych w Instytucie Weterynaryjnym w Charkowie. Po przyjeździe do Polski w 1919 roku organizował w Ministerstwie Rolnictwa walkę z dwiema groźnymi chorobami zwierząt gospodarskich pochodzenia wirusowego, księgosuszem (chorobą przewodu pokarmowego bydła, która pojawiła się w Polsce w czasie działań wojennych), i z pomorem świń. Od 1920 roku był profesorem zwyczajnym i kierownikiem Zakładu Chorób Zakaźnych Zwierząt Domowych Studium Weterynaryjnego UW, później Wydziału Weterynaryjnego. W 1932 roku przeszedł na emeryturę. Był autorem ważnych prac o szczepieniach przeciwwąglikowych i szczepieniach przeciw zarazie płucnej bydła, o księgosuszu i nosaciźnie, także podręczników Choroby zakaźne zwierząt domowych oraz ich zwalczanie (1929) i Higiena i lecznictwo zwierząt domowych (1933). Kolejnym kierownikiem Zakładu, przemianowanego na Zakład Epizootiologii, był Piotr Andrijewski.
Bolesław Gutowski (1888–1966) był pierwszym na Wydziale Weterynaryjnym Uniwersytetu specjalistą w zakresie fizjologii zwierząt. Studiował medycynę na polskim już Uniwersytecie Warszawskim u Franciszka Czubalskiego, profesora fizjologii, i pod jego kierunkiem doktoryzował się w roku 1922. Wiedzę ogólną uzupełniał, słuchając wykładów fizjologii zwierząt profesora Białaszewicza. W roku 1927 habilitował się z fizjologii, ale już wcześniej, od roku 1923 prowadził ze studentami medycyny repetytoria i ćwiczenia z fizjologii człowieka. Roczne stypendium Rockefellera umożliwiło mu pracę w Wielkiej Brytanii pod kierunkiem wybitnych tamtejszych fizjologów oraz zwiedzenie ośrodków naukowych w kilku innych krajach. W roku 1932 utworzono na Wydziale Weterynaryjnym nowy Zakład Fizjologii Zwierząt, którego organizatorem i kierownikiem został Gutowski, mianowany jednocześnie profesorem. Swoje pierwsze prace ogłosił jeszcze jako student. Z początku zajmował się elementami fizjologii człowieka, substancjami czynnymi jego mózgu oraz procesami wydzielania żołądka, trzustki i wątroby. Po objęciu kierownictwa Zakładu Fizjologii Zwierząt zmienił specjalność badawczą – zajął się m.in. wydzielaniem soku żołądkowego kur i hormonami płciowymi koni. W związku z nowymi potrzebami dydaktycznymi wydał już wkrótce pierwszy u nas skrypt Fizjologia zwierząt domowych (1934). Po wojennych zniszczeniach przystąpił do odbudowywania Zakładu, gromadzenia sprzętu doświadczalnego i dydaktycznego. Wznowienie pracy naukowej przez Gutowskiego i jego zespół nastąpiło już po przeniesieniu Zakładu wraz z całym Wydziałem Weterynaryjnym do Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego.
Anastazy Koskowski (1881–1963) uzyskał dyplom lekarza weterynaryjnego w Dorpacie. Specjalizował się w chorobach koni. Po otrzymaniu specjalnego stypendium studiował te zagadnienia w klinikach weterynaryjnych i w stadninach zachodniej Europy, a później wykładał anatomię zwierząt i położnictwo na Kursach Przemysłowo-Rolniczych w Warszawie. W czasie I wojny światowej służył jako lekarz koni wojska rosyjskiego. Po odzyskaniu niepodległości zajmował wysokie funkcje w polskiej wojskowej służbie weterynaryjnej. W Studium Weterynaryjnym UW wykładał jako pierwszy – krótko, w latach 1924–1925 – chirurgię i okulistykę oraz kierował Kliniką Chirurgii. Związany później z torami wyścigowymi prowadził kursy wyszkolenia i doskonalenia personelu tego przedsiębiorstwa, ale także służył swoją wiedzą studentom i absolwentom Wydziału Weterynarii w zakresie użytkowania konia i różnego typu zabiegów leczniczych.
Józef Kulczycki (1888–1974), absolwent Wyższej Szkoły Weterynaryjnej w Wiedniu, doktoryzował się we lwowskiej Akademii Medycyny Weterynaryjnej (Przyczynek do chirurgii przedniej powierzchni napięstka u konia, 1928). Był komendantem Centrum Wyszkolenia i Badań Weterynaryjnych Wojska Polskiego, a od 1934 roku docentem w Zakładzie i Klinice Chirurgicznej i Okulistycznej Zwierząt UW. Habilitował się z chirurgii weterynaryjnej na podstawie pracy Szpat w świetle promieni Roentgena. Pierwszy w Polsce zastosował aparat rentgenowski w leczeniu zwierząt. Po wojnie był profesorem, kierownikiem Katedry Chirurgii SGGW.
Włodzimierz Lindeman (1868–1933) studiował medycynę na Uniwersytecie Moskiewskim i tam habilitował się. Studia uzupełniał za granicą, m.in. w Paryżu u Ilii Miecznikowa. W latach 1901–1922 był profesorem patologii ogólnej na Wydziale Lekarskim uniwersytetu w Kijowie, także dyrektorem Kijowskiego Instytutu Bakteriologicznego. W Polsce przebywał od 1920 roku. W latach 1922–1930 był kierownikiem działu w Instytucie Badawczym Broni Chemicznej. Od 1924 roku profesor patologii ogólnej i anatomii patologicznej w Studium Weterynaryjnym UW, autor m.in. prac z zakresu fizjologii i patologii nerek oraz aktualnego po I wojnie światowej działania gazów bojowych.
Konstanty Łopatyński (1892–1948) studiował weterynarię we lwowskiej Akademii Medycyny Weterynaryjnej i tam rozpoczął pracę naukową jako asystent w Zakładzie Bakteriologii i Higieny, później w Klinice Chorób Wewnętrznych. Od 1925 roku kierownik Zakładu i Kliniki Chorób Wewnętrznych UW, w 1926 roku habilitował się, a w roku 1928 został mianowany profesorem nadzwyczajnym chorób wewnętrznych zwierząt domowych.
Roman Poplewski (1894–1948) był uczonym wszechstronnym. Główną jego specjalnością była medycyna. W tym zakresie ukończył studia na uniwersytecie w Genewie w 1920 roku i tam później uzyskał doktorat. Po I wojnie światowej był asystentem profesora Edwarda Lotha w Zakładzie Anatomii Prawidłowej na Wydziale Lekarskim. W tym czasie studiował także nauki biologiczne na Uniwersytecie Warszawskim, a nieco później antropologię w Paryżu. Po habilitacji w 1929 roku kierował (po Wacławie Roszkowskim) Zakładem Anatomii Opisowej Zwierząt Domowych na Wydziale Weterynaryjnym UW aż do wybuchu wojny w 1939 roku. Jednocześnie wykładał anatomię opisową i porównawczą ssaków dla biologów na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym. Profesorem nadzwyczajnym został mianowany w 1931 roku. Jego wykłady cieszyły się wielką popularnością. Anatomię traktował dynamicznie, w powiązaniu z funkcjami danych narządów i z układem sił w organizmie. Dla przyrodników duże znaczenia miała jego synteza poglądów na zależności między budową a ruchem The biomechanics of the corpus of mammals (1934), rozprawy Biomechamik der Carpus bei Equiden (1936), Rozważania teoretyczne nad budową kości długich ssaków (1933), Zarys osteologii ssaków (1933), wreszcie obszerny podręcznik Anatomia ssaków (cztery tomy, 1935–1939) i pozycja Świat ssaków (1937), przeznaczona dla szerszego kręgu czytelników. Jego uczniem i asystentem był Kazimierz Krysiak (1907–1977), który habilitował się w Zakładzie Poplewskiego na podstawie rozprawy Studia nad anatomią głowy psa (1938), a po wojnie kierował Katedrą Anatomii Zwierząt kolejno w UMCS w Lublinie i w SGGW w Warszawie.
Stanisław Przyłęcki (1891–1944), biochemik, studiował w Halle, Krakowie i Genewie, a doktoryzował się w Krakowie na Uniwersytecie Jagiellońskim. Od roku 1916 pracował w Uniwersytecie Warszawskim, początkowo jako asystent w Zakładzie Chemii Fizjologicznej Wydziału Lekarskiego. W 1923 roku habilitował się na Wydziale Filozoficznym z fizjologii zwierząt na podstawie rozprawy Wymiana soli i wody u płazów. W latach 1923–1924 był docentem i kierownikiem Zakładu Fizjologii na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Poznańskiego, a od 1925 roku profesorem fizjologii i chemii fizjologicznej w Studium Weterynaryjnym UW. W 1928 roku przeszedł na Wydział Lekarski UW jako profesor chemii fizjologicznej. Zginął w czasie Powstania Warszawskiego.
Jan Rostafiński (1882–1966) ukończył studia rolnicze i doktoryzował się na UJ. W 1918 roku objął katedrę hodowli i żywienia zwierząt w SGGW, którą zajmował do przejścia na emeryturę. W Studium Weterynaryjnym UW habilitował się i wykładał od 1922 roku hodowlę szczegółową i naukę żywienia zwierząt domowych, a także hodowlę ogólną i szczegółową.
Wacław Roszkowski był w latach 1921–1929 profesorem anatomii opisowej zwierząt domowych Studium i Wydziału Weterynaryjnego UW, a później profesorem zoologii na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym UW.
Franciszek Staff (1885–1966), ichtiolog, absolwent uniwersytetu we Lwowie (uczeń m.in. Józefa Nusbauma-Hilarowicza), studia kontynuował w Wiedniu (gdzie uzyskał doktorat), w Monachium i Friedrichshafen. Później był wykładowcą z zakresu biologii i hodowli ryb w Studium Rolniczym UJ. W 1918 roku podjął pracę w tworzącej się w Warszawie Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego, gdzie objął katedrę ichtiologii i rybactwa, pierwszą w Polsce tej specjalności. Był twórcą doświadczalnej stacji rybackiej w Rudzie Malenieckiej. Organizował w Polsce racjonalne rybactwo i odpowiednie stowarzyszenia zawodowe, brał udział w tworzeniu prawa rybackiego, wykładał swoją specjalność na wielu odczytach i kursach, redagował specjalistyczne czasopisma. Po II wojnie światowej był pierwszym rektorem SGGW i kierownikiem Zakładu, później Katedry Rybactwa. Profesor Staff dzielił się swoją wiedzą z wychowankami innych warszawskich uczelni. W roku 1920 habilitował się na Politechnice Warszawskiej, aby na Wydziale Inżynierii wykładać rybactwo. W tym samym roku rozpoczął wykład zlecony rybactwa na Studium Weterynaryjnym UW, kontynuowany później na Wydziale Weterynaryjnym. W roku 1936 habilitował się tu z zakresu biologii i chorób ryb. Wykładał ten przedmiot w UW – z przerwą wojenną – do roku 1952, gdy przeniesiono Wydział Weterynaryjny z UW do SGGW.
Witold Stefański (1891–1973) studiował zoologię na uniwersytecie w Genewie pod kierunkiem znanego nematologa Emila Yunga, doktorat uzyskał w 1914 roku na podstawie rozprawy o nicieniach żyjących w rzekach i jeziorach Szwajcarii, wkrótce potem habilitował się tam i prowadził wykłady z fizjologii porównawczej bezkręgowców. Do Polski powrócił jesienią 1917 roku jako uznany już specjalista w zakresie nematologii i został zatrudniony w Zakładzie Zoologii Systematycznej i Morfologicznej UW jako asystent Jana Sosnowskiego, a później jego następcy, Konstantego Janickiego. W roku 1920 habilitował się na podstawie rozprawy Wydalanie u wolnożyjących nicieni. W roku 1925 został mianowany profesorem nadzwyczajnym i kierownikiem nowo utworzonego Zakładu Zoologii i Parazytologii w Studium Weterynarii UW na Wydziale Lekarskim (później na Wydziale Weterynarii). Energicznie rozwijał reprezentowaną przez siebie nową na Uniwersytecie specjalność parazytologii, skupiał zdolnych uczniów i dał początek polskiej szkole parazytologicznej. Dwukrotnie był dziekanem Wydziału Weterynaryjnego. Wykładał dla studentów medycyny, weterynarii i farmacji systematykę i fizjologię robaków oraz parazytologię weterynaryjną i lekarską. W Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego prowadził wykłady zlecone ze swojej specjalności. Jego osiągnięcia naukowe w okresie pracy w Uniwersytecie Warszawskim to kontynuacja studiów nad nicieniami wolno żyjącymi, które w Polsce badał jako pierwszy (napisał obszerną monografię nicieni jezior tatrzańskich, 1938), oraz studia nad nicieniami pasożytującymi w ciele koni (1930) i ryb morskich (1936). W pierwszych latach po II wojnie światowej, będąc jeszcze pracownikiem UW, zajął się aktualnymi wówczas zagrożeniami, powodowanymi przez świerzb koni, gza bydlęcego oraz zarazę stadniczą koni, której sprawcą był pierwotniak, świdrowiec Trypanosoma equiperdum.
Zygmunt Szymanowski (1873–1956), absolwent studiów medycznych w Cesarskim Uniwersytecie Warszawskim, doktoryzował się na Uniwersytecie Jagiellońskim, a specjalizował się w zakresie bakteriologii w Lipsku, Fryburgu i Berlinie. W Uniwersytecie Jagiellońskim pracował jako asystent znanego badacza w zakresie bakteriologii weterynaryjnej Juliana Nowaka. Od 1923 roku pracował w Studium Weterynaryjnym UW, habilitował się w tym samym roku (rozprawa O anafilaksji), był kierownikiem Zakładu Bakteriologii i profesorem bakteriologii i higieny. Wykształcił wielu uczniów, wydał podręcznik bakteriologii. Brał udział w organizowaniu państwowej służby weterynaryjnej. Po wojnie organizował w Łodzi tamtejszy uniwersytet jako profesor mikrobiologii, był także działaczem PZPR (członkiem KC).
Asystentem Szymanowskiego od 1926 roku był Juliusz Brill (1901–1981), absolwent Akademii Medycyny Weterynaryjnej we Lwowie. Habilitował się w 1938 roku na Wydziale Weterynaryjnym UW (Porównawcza analiza receptorów szczepów abortus equi), a później był profesorem mikrobiologii w Instytucie Weterynarii w Puławach i w SGGW.
Eugeniusz Wajgiel (1873–1944) studiował medycynę na UJ w Krakowie i weterynarię w lwowskiej Akademii Medycyny Weterynaryjnej, a później pracował w kilku szpitalach Małopolski. Habilitował się z chirurgii weterynaryjnej na Studium Weterynaryjnym UW w 1925 roku, obejmując tam – jako zastępca profesora – kierownictwo Zakładu Chirurgii i Okulistyki. Dwa lata później otrzymał nominację na profesora nadzwyczajnego. W czasie Powstania Warszawskiego został rozstrzelany przez Niemców.
Władysław Walkiewicz (1896–1940) studiował weterynarię w Nowoczerkasku, doktoryzował się w Akademii Medycyny Weterynaryjnej we Lwowie. Od 1922 roku był asystentem profesora Lindemana w Studium Weterynaryjnym UW, w 1927 habilitował się tu z patologii ogólnej zwierząt na podstawie rozprawy O normalnym składzie krwi u koni. W 1935 roku otrzymał nominację na profesora nadzwyczajnego patologii ogólnej i anatomii patologicznej na Wydziale Weterynaryjnym UW, obejmując katedrę po zmarłym Lindemanie. Asystentami Lindemana i Walkiewicza byli późniejsi profesorowie Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego – Stefan Koeppe i Heliodor Szwejkowski.