Najobszerniejszym opracowaniem na temat nauk matematyczno-fizycznych w Szkole Głównej jest książka Stanisława Dobrzyckiego26. Zagadnienia odnoszące się do samej fizyki zostały streszczone w artykule Zofii Mizgier27.

Trzydziestoletni okres, w którym w Warszawie i reszcie Królestwa Kongresowego nie było uczelni o charakterze uniwersyteckim, doprowadził do ogromnego braku wykwalifikowanych kadr. W krótko istniejącej Akademii Medyko-Chirurgicznej (1957–1962) i innych szkołach o charakterze ponadgimnazjalnym fizyka była tylko przedmiotem pomocniczym i poziom jej nauczania był niewysoki. Trudnym więc zadaniem było znalezienie odpowiednich wykładowców fizyki dla Szkoły Głównej. Nie powiodła się próba sprowadzenia z uniwersytetu we Lwowie docenta Wojciecha Urbańskiego, fizyka twórczego, o sporym już dorobku. W końcu do nauczania przedmiotów fizycznych w tej uczelni zostali zaangażowani Tytus Babczyński, Władysław Kwietniewski, Nikodem Pęczarski, Adam Prażmowski i Stanisław Przystański.

Najwybitniejszą postacią w Szkole Głównej pod względem naukowym był Adam Prażmowski (1821–1885)28, który wobec braku wyższych uczelni w Warszawie ukończył tylko dwuletnie studia na Kursach Dodatkowych, a potem został zatrudniony w Obserwatorium Astronomicznym. Był samoukiem i śledził nowości naukowe na podstawie literatury; wykonywał także własnoręcznie wiele precyzyjnych przyrządów. Brał udział w rozmaitych ekspedycjach naukowych. Podczas obserwacji całkowitego zaćmienia Słońca w Hiszpanii udowodnił, że światło korony słonecznej jest spolaryzowane. To ważne odkrycie zostało opublikowane w prestiżowym wydawnictwie Akademii Nauk w Paryżu29. W 1860 roku Prażmowski objął wykłady fizyki doświadczalnej w warszawskiej Akademii Medyko-Chirurgicznej, a po otwarciu Szkoły Głównej został powołany jako adiunkt do prowadzenia wykładów fizyki. Wykładał jednak tylko przez pierwsze półrocze roku akademickiego 1862/1863, ponieważ w związku z udziałem w powstaniu styczniowym musiał uciekać za granicę. Znalazł się w Paryżu, gdzie zajął się głównie budową instrumentów optycznych. Opublikował jeszcze kilka oryginalnych prac naukowych z fizyki i astronomii i brał czynny udział w pracach Towarzystwa Nauk Ścisłych, powstałego w 1870 roku (w latach 1880–1882 był jego prezesem).

Tytus Babczyński (1830–1919) ukończył w Warszawie Szkołę Sztuk Pięknych i uzyskał stopień architekta, a następnie studiował matematykę i fizykę na uniwersytecie w Petersburgu; wyróżnił się, zdobywając złoty medal za rozprawę o indukcji. W latach 1857–1862 uczył matematyki w Szkole Sztuk Pięknych. W Szkole Głównej wykładał przez cały okres jej istnienia, głównie przedmioty matematyczne (algebrę, geometrię, analizę), lecz także fizykę matematyczną. Wypowiadano się o nim dość krytycznie:

„Nasłuchałem się niezmiernie wiele ujemnego o profesorach Szkoły Głównej. Opinja ich nigdy zbyt dobra nie była. Krzywicki ściągał lada „doktora”, nie patrząc na to czy doktor co umie, czy ma zdolności, czy pracuje naukowo. [...] Babczyński matematyk, człowiek zdolny, ale nic nie robi, bierze tylko pensję. Od lat sześciu głoszą, że próżniak, że się na lekcje nie przygotowuje, że je coraz częściej opuszcza. Krążą anegdotki o nim. Od półrocza, w połowie lutego, ogłosił wykład swój i wybrał po temu środę. W lutym tydzień jeden opuścił, w marcu dwie środy były galówkami, więc jedną lekcję tylko, ostatnią, po wielkanocy zapowiedział na czwartek, bo wypadają wtedy święta. Najgorszy ten wydział matematyczno-naturalny. Profesorowie nic nie robią, a studenci mało się uczą”30.

Nikodem Pęczarski (1814–1877) studiował w Instytucie Pedagogicznym w Moskwie i na uniwersytecie w Petersburgu, gdzie w 1840 roku uzyskał stopień kandydata filozofii. Po powrocie do Warszawy uczył matematyki w różnych gimnazjach, a od 1852 roku nauczał geometrii wykreślnej w Szkole Sztuk Pięknych. W Szkole Głównej pracował przez cały okres jej istnienia, wykładając przedmioty matematyczne; prowadził jednak także wykład fizyki doświadczalnej i wydał nawet dla studentów skrypt Kurs fizyki wykładanej w Szkole Głównej Warszawskiej w roku 1863 i 1864.

Wyróżniającym się profesorem Szkoły Głównej był Władysław Kwietniewski (1837–1902), który studiował na wydziale matematyczno-fizycznym uniwersytetu w Moskwie, a następnie w Petersburgu. Po uzyskaniu stopnia kandydata nauk matematycznych rozpoczął pracę jako nauczyciel w różnych szkołach w Płocku, Piotrkowie i Warszawie. Przedstawiając rozprawę o równaniach różniczkowych ruchu w ujęciu Hamiltona, został w 1866 roku docentem w Szkole Głównej. Wykładał hydrostatykę i hydrodynamikę, kinematykę, rachunek prawdopodobieństwa i teorię liczb. Był świetnym nauczycielem. Na wykładach Kwietniewskiego „[...] słuchacz wiedział i czuł, że każde jego słowo to rezultat głębokich studyów i poważnego zastanowienia, rozumiał, że takim tonem przemawiać może tylko prawdziwy znawca przedmiotu”31. Kwietniewski zasłużył się przekładami kilku doskonałych książek, w tym Zasada zachowania energii Balfoura Stewarta (1875) i Pierwsze zasady fizyki Avery’ego Elroya (1892).

3. Stanisław Przystański

Stanisław Przystański (1820–1887) studiował fizykę i matematykę na uniwersytecie w Petersburgu. Po powrocie do Warszawy był nauczycielem w różnych szkołach średnich oraz w Akademii Medyko-Chirurgicznej (1857–1860). Potem był dyrektorem Instytutu Gospodarstwa Wiejskiego i Leśnictwa w Marymoncie. W 1866 roku został mianowany profesorem fizyki w Szkole Głównej i jednocześnie pełnił funkcję dziekana Wydziału Matematyczno-Fizycznego. Prowadził wykłady fizyki ogólnej oraz działów specjalnych: elektryczności, magnetyzmu i optyki.

Przystański nie opublikował żadnej oryginalnej rozprawy z fizyki, ale pisał wiele artykułów popularyzujących fizykę oraz był współredaktorem Encyklopedii rolnictwa, a następnie Encyklopedii wychowawczej. Jego wybitną zasługą było kierowanie zespołem studentów Akademii Medyko-Chirurgicznej, którzy przetłumaczyli na polski bardzo dobry francuski podręcznik Wykład początków fizyki doświadczalnej i stosowanej oraz meteorologii Adolphe’a Ganota (Warszawa 1860, drugie wyd. 1865)32.

Mimo krótkiego okresu istnienia Szkoła Główna Warszawska wydała wielu wybitnych absolwentów. Spośród fizyków byli to: Eugeniusz Dziewulski, Oskar Fabian, Władysław Gosiewski, Stanisław Kramsztyk i Edward Skiba.

Eugeniusz Dziewulski (1842–1889) pracował po studiach jako laborant w laboratorium fizycznym w Cesarskim Uniwersytecie Warszawskim i do 1882 roku wykładał fizykę na Wydziale Lekarskim, a także w szkołach warszawskich. Był doskonałym eksperymentatorem i opublikował kilka oryginalnych prac naukowych. Wydawał świetny tygodnik popularnonaukowy „Wszechświat”.

Oskar Fabian (1846–1899)33 ukończył w Warszawie gimnazjum i w 1864 roku wstąpił na Wydział Matematyczno-Fizyczny Szkoły Głównej. Potem studiował na uniwersytetach w Heidelbergu, Monachium i Wiedniu, gdzie uzyskał (1870) stopień doktora filozofii. W latach 1871–1873 pracował jako nauczyciel w szkole realnej we Lwowie; po habilitacji został mianowany (1873) profesorem uniwersytetu we Lwowie.

Fabian zapoczątkował fizykę teoretyczną we Lwowie. Wykładał po polsku. Był dziekanem Wydziału Filozoficznego w latach 1884/1885 i 1896/1897. Opublikował podręcznik uniwersytecki Zarys mechaniki analitycznej jako wstęp do fizyki umiejętnej, podręcznik matematyki dla szkół średnich (w wersji polskiej i niemieckiej) oraz kilka rozpraw fizycznych i matematycznych w wydawnictwach krakowskiej Akademii Umiejętności i w monachijskim „Repertorium für Experimental-Physik, für physikalische Technik, mathematische und astronomische Instrumentenkunde”, a także artykuły w czasopiśmie „Kosmos”. Od roku 1885 był członkiem cesarskiej Akademii Nauk „Leopoldina” w Halle. Wiceprezes i prezes (1882–1883) Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika we Lwowie.

Władysław Gosiewski (1844–1911) ukończył gimnazjum w Lublinie i w 1863 roku rozpoczął studia medyczne w Szkole Głównej Warszawskiej, jednak wkrótce pod wpływem wykładów Augustyna Frączkiewicza i Tytusa Babczyńskiego przeniósł się na Wydział Matematyczno-Fizyczny. Po uzyskaniu stopnia magistra w 1868 roku wyjechał na dalsze studia do Paryża. Był tam jednym z najbardziej aktywnych naukowo członków Towarzystwa Nauk Ścisłych i zamieszczał liczne rozprawy w „Pamiętniku Towarzystwa Nauk Ścisłych w Paryżu”.

Gosiewski miał nadzieję powołania na katedrę fizyki teoretycznej na uniwersytecie we Lwowie, ale w 1873 roku otrzymał ją Oskar Fabian. Straciwszy tę szansę na karierę uniwersytecką utrzymywał się z lekcji matematyki w gimnazjach warszawskich, w Szkole Handlowej Leopolda Kronenberga oraz z pracy biurowej w Towarzystwie Kredytowym miasta Warszawy. Ogłosił wiele rozpraw z fizyki teoretycznej w publikacjach Akademii Umiejętności, w „Pracach matematyczno-fizycznych”, których był współredaktorem, a także w periodykach zagranicznych. Wydał Wykład mechaniki cząsteczkowej (Paryż, 1873) i Zasady rachunku prawdopodobieństwa (Warszawa, 1906). Od 1891 roku był członkiem Akademii Umiejętności oraz członkiem założycielem Towarzystwa Naukowego Warszawskiego.

Stanisław Kramsztyk (1841–1906) urodził się w Warszawie, tu ukończył gimnazjum i studiował od 1859 roku w Akademii Medyko-Chirurgicznej, a od 1862 roku – w Szkole Głównej, gdzie uzyskał stopień magistra (1866). Pracował jako urzędnik w Banku Polskim oraz w Warszawskim Towarzystwie Ubezpieczeń, a także krótko jako nauczyciel. Był niezwykle płodnym autorem artykułów i książek z fizyki i astronomii, wybitnym tłumaczem, członkiem redakcji tygodnika „Wszechświat” i „Pamiętnika Fizjograficznego” oraz czołowym autorem materiałów do Encyklopedii Powszechnej Orgelbranda, Wielkiej Encyklopedii Ilustrowanej, Encyklopedii WychowawczejPoradnika dla Samouków34.

Edward Skiba (1843–1911) urodził się w Warszawie, gdzie w 1861 roku ukończył Gimnazjum Realne, po czym studiował fizykę i matematykę w Uniwersytecie Jagiellońskim. Przeniósł się do Warszawy po uruchomieniu Szkoły Głównej i tu uzyskał w 1868 roku stopień magistra. Po krótkim pobycie na uniwersytecie w Heidelbergu, gdzie słuchał wykładów m.in. Gustava Kirchhoffa i Wilhelma Webera, przyjechał do Krakowa i został asystentem profesora Stefana Kuczyńskiego. Uzyskał doktorat i habilitację, a w marcu 1872 roku został mianowany profesorem fizyki matematycznej. Był pierwszym wykładowcą fizyki teoretycznej w Krakowie. Ogłosił rozprawy doświadczalne i teoretyczne ze sprężystości, optyki i elektryczności w wydawnictwach Akademii Umiejętności, której został członkiem.