Po przejęciu lewobrzeżnej Warszawy nowe polskie władze przez pewien czas zwlekały z decyzją o odbudowie Uniwersytetu w zniszczonej Warszawie. Dopiero na początku maja 1945 roku ukonstytuowały się rady poszczególnych wydziałów i dokonano wyboru władz: dziekanem Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego został profesor Bassalik. W dniu 28 lipca 1945 roku odbyła się w gmachu pomuzealnym uroczysta promocja doktorów, którzy uzyskali ten stopień na tajnych kursach uniwersyteckich47; byli wśród nich botanicy – Irena Rejmentówna i ks. Józef Szuleta.

Normalna praca naukowa i dydaktyczna była możliwa dopiero po odbudowaniu zniszczonych i zburzonych gmachów nienadających się do użytkowania. Niektóre zakłady musiały szukać prowizorycznych pomieszczeń.

Zdewastowany, ale stosunkowo mało zniszczony budynek Szkoły Głównej zasiedliły już w 1945 roku zakłady profesorów Wóycickiego i Bassalika, które przed wojną miały tam siedzibę na pierwszym piętrze. Zakłady zoologiczne zajęły parter Szkoły Głównej. Zakład Systematyki i Geografii Roślin rozpoczął pracę w oficynie ocalałej uniwersyteckiej kamienicy przy ulicy Hożej 74. Odbudowany budynek dla tego Zakładu w Alejach Ujazdowskich oddano do użytku w roku 1948, sąsiedni budynek dla dyrekcji Ogrodu Botanicznego – w roku 1950. Do tego ostatniego przeprowadzono w roku 1952 z Krakowskiego Przedmieścia bibliotekę Polskiego Towarzystwa Botanicznego. Odbudową zniszczonych budynków Zakładu i Ogrodu kierowali zatrudnieni w Ogrodzie Wacław Gajewski i Roman Kobendza. Ogród Botaniczny otwarto dla publiczności dopiero 8 V 1949 roku.

Wydział Biologii i Nauk o Ziemi wydzielił się z Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego w 1951 roku, a odrębny Wydział Biologii powstał w roku 1968. W roku 1952 wprowadzono dwustopniową strukturę jednostek organizacyjnych wydziałów wyższych uczelni: katedry stały się jednostkami organizacyjnymi, a w ich skład wchodziły zakłady48. W roku 1968 utworzono trzy pierwsze instytuty obejmujące nauki biologiczne, a później trzy następne. W roku 1970 zniesiono katedry i zakłady (te ostatnie na krótko, gdyż zastąpiono je zespołami), a podstawowymi jednostkami wydziału pozostały instytuty. Ten ostatni pomysł nie zdał egzaminu i wkrótce reaktywowano zakłady (rok 1976), a później katedry (rok 1982).

W okresie powojennym następowały liczne zmiany w strukturze katedr i zakładów biologicznych Uniwersytetu Warszawskiego. Wzrastała liczba specjalności, liczba profesorów i innych pracowników naukowych Wydziału, katedry i zakłady dzieliły się, łączyły i zmieniały nazwy. Widać uderzający kontrast między okresem międzywojennym, ze stabilną strukturą organizacyjną jednostek biologicznych, a okresem powojennym, gdy następowały ciągłe zmiany w tym zakresie49.

Mimo pewnych trudności, autor próbuje odtworzyć historię organizacji struktur uniwersyteckich związanych z naukami biologicznymi, przynajmniej w zarysie. Tradycyjny podział na specjalności zajmujące się roślinami i zajmujące się zwierzętami, o czym już zresztą wspomniano na początku, coraz wyraźniej się zacierał, co zostało w latach 1968–1969 usankcjonowane zgrupowaniem podstawowych biologicznych jednostek badawczych Uniwersytetu w cztery instytuty: Instytut Botaniki, Instytut Mikrobiologii, Instytut Zoologii (powstałe w 1968 roku) i Instytut Biochemii (powstały w 1969 roku). W roku 1993 wyodrębnił się piąty instytut – Instytut Biologii Eksperymentalnej Roślin, a w roku 2006 Instytut Genetyki i Biotechnologii50. Podobnie jak w poprzednich częściach niniejszego rozdziału, uwzględniono także działalność Wydziału Biologii w zakresie antropologii, działalność związanych z naukami biologicznymi zakładów Wydziału Geologii, a także niedziałających już obecnie w strukturach Uniwersytetu Warszawskiego: Wydziału Lekarskiego i Wydziału Weterynaryjnego.

8.1. Instytut Botaniki

Powstał w roku 1968, obejmując trzy istniejące od 1945 roku zakłady: Zakład Anatomii i Cytologii Roślin, Zakład Systematyki i Geografii Roślin i Zakład Fizjologii Roślin, oraz Ogród Botaniczny i wyodrębniony w latach 50. Zakład Genetyki, a także wydzielone później nowe zakłady zajmujące się szatą roślinną Polski w jej różnych aspektach.

Zakład (później Katedra) Anatomii i Cytologii Roślin to kontynuacja dawnego, istniejącego w okresie międzywojennym Zakładu Botaniki Ogólnej. Kierował nim z początku uczeń zmarłego w czasie wojny profesora Wóycickiego, ks. dr Józef Szuleta (1908–1997). W roku 1954 został on odsunięty od pracy na uczelni na skutek donosu studentów na obecne w jego wykładach „drwiny z najnowocześniejszych osiągnięć przodującej nauki radzieckiej”. Kierownictwo katedry przejął natomiast przybyły z Wrocławia Henryk Teleżyński, także uczeń Wóycickiego. Ksiądz Szuleta w październiku 1957 roku powrócił na Uniwersytet i znów wykładał jako profesor nadzwyczajny w Katedrze Anatomii i Cytologii Roślin. Z katedry tej wydzielił się w roku 1969 Zakład Botaniki Ogólnej, którego kierownictwo objął, do przejścia na emeryturę w 1978 roku, ks. Szuleta. Teleżyński kierował Zakładem Anatomii i Cytologii Roślin do roku 1975, po czym zakład ten został zlikwidowany, a jego pracowników przejęły Zakład Botaniki Ogólnej (kierowany do 1995 przez Jadwigę Tarkowską) i Zakład Metabolizmu Roślin. Zakład Botaniki Ogólnej wrócił w roku 1981 do dawnej nazwy (Zakład Anatomii i Cytologii Roślin). W roku 2000 Zakład Anatomii i Cytologii Roślin został wyłączony z Instytutu Botaniki, a włączony do nowo utworzonego Instytutu Biologii Eksperymentalnej Roślin51.

Kolejny kierownik Zakładu, Henryk Teleżyński (1905–1989), studiował botanikę na UW u profesora Wóycickiego i tu uzyskał w roku 1931 doktorat na podstawie rozprawy Cykl przemian struktury chromosomów somatycznych u Haemanthus Katharinae Back. Po ukończeniu studiów pracował kolejno w Zakładzie Genetyki SGGW pod kierunkiem profesora Edmunda Malinowskiego i w Zakładzie Biologii Ogólnej Instytutu Biologii Doświadczalnej im. Nenckiego jako asystent zoologa Romualda Minkiewicza. Po wojnie podjął pracę na Uniwersytecie Wrocławskim, gdzie kierował Zakładem Anatomii i Cytologii Roślin, habilitował się i został mianowany profesorem. Od roku 1954 był zatrudniony na Uniwersytecie Warszawskim, gdzie kierował – do 1975 roku – Katedrą i Zakładem Anatomii i Cytologii Roślin. W latach 1955–1973 był prezesem Polskiego Towarzystwa Botanicznego. Cenne są jego przedwojenne studia nad strukturą chromosomów u Chara, TradescantiaHaemanthus oraz (w SGGW) nad cytologią niestałej rasy Petunia violacea.

21. Henryk Teleżyński w 1957 roku

Jadwiga Tarkowska (1924–2012) ukończyła studia i doktoryzowała się (w 1963 roku) pod kierunkiem ks. dr. Szulety. Habilitowała się w 1978 roku, w latach 1978–1995 kierowała Zakładem Botaniki Ogólnej, a tytuł profesora nadzwyczajnego uzyskała w 1991 roku.

Maria Charzyńska (ur. w 1936 roku) studiowała botanikę na UW i w Purdue University w USA, od 1958 roku była asystentką i adiunktem Zakładu Anatomii i Cytologii Roślin i (od roku 1976) Zakładu Fizjologii Roślin II. Habilitowała się w roku 1991 na podstawie rozprawy Relacje przestrzenne komórek plemnikowych i komórki wegetatywnej oraz jej jądra w trójkomórkowym typie pyłku okrytonasiennych, a tytuł profesora uzyskała w 2000 roku; w latach 1995–2005 kierowała Zakładem Anatomii i Cytologii Roślin. Jej specjalnością jest cytoembriologia roślin, w tym procesy różnicowania na poziomie komórkowym w morfogenezie roślin wyższych.

Agnieszka Mostowska (ur. w 1952 roku), absolwentka UW, od 1976 roku pracownik naukowy Zakładu Metabolizmu Roślin, później Samodzielnego Zakładu Fizjologii Roślin II, a następnie Zakładu Anatomii i Cytologii Roślin, którym kieruje od 2005 roku. Od roku 2012 jest dziekanem Wydziału Biologii. Doktoryzowała się pod kierunkiem profesora Bohdana Rodkiewicza z Lublina (Rozwój chloroplastów grochu oświetlanych światłem białym, niebieskim i czerwonym, 1984), habilitowała się w roku 1993 na podstawie rozprawy Działanie herbicydów fotodynamicznych na rozwój i strukturę aparatu fotosyntetycznego, a tytuł profesora uzyskała w 2004 roku. Jest autorką prac naukowych z zakresu embriologii, cytologii i fizjologii roślin, specjalność – biogeneza chloroplastów i różnicowanie komórkowe w rozwoju roślin wyższych.

Zakład (przez pewien czas Katedra) Systematyki i Geografii Roślin istniał już w okresie międzywojennym. Kierował nim do 1960 roku Bolesław Hryniewiecki, później Alina Skirgiełło (1960–1979), Andrzej Batko (1979–1992), Alicja Borowska (1992–2000) i Bożena Zakryś (od 2000). Jest to jedyny zakład Wydziału Biologii UW, który od chwili powstania w 1919 roku nie zmienił nazwy. Przy zakładzie tym funkcjonował jako jego ważna część składowa zielnik, który w roku 2008 został włączony w strukturę Wydziału Biologii jako jego niezależna jednostka, kierowana przez dr Maję Graniszewską52.

Powojenne prace naukowe Bolesława Hryniewieckiego, będącego już w podeszłym wieku, dotyczyły prawie wyłącznie historii botaniki. Wymienić tu trzeba kilka życiorysów zmarłych w czasie wojny botaników, obszerniejsze opracowania poświęcone m.in. Jakubowi Wadze, Stanisławowi Batys-Gorskiemu, Hugo Zapałowiczowi i Tytusowi Chałubińskiemu, oraz analizę najstarszych flor okolic Warszawy (1953). Dużą zasługą Hryniewieckiego jest próba skupienia w swoim zakładzie grona specjalistów od różnych grup roślin, nie tylko naczyniowych, lecz także zarodnikowych: grzybów, glonów, porostów i mszaków. Próba ta powiodła się – w latach 50. jego asystenci pracowali nad grzybami (Alina Skirgiełło), glonami (Hanna Wysocka-Bujalska, Lucyna Brzywczy), porostami (Janina Zielińska), wątrobowcami (Irena Rejment-Grochowska), mchami (Jadwiga Mickiewiczowa i Dygna Sobotkowa), wreszcie roślinami naczyniowymi (Zbigniew Podbielkowski). Zespół ten prawie w całości pracował przez wiele lat. Jego członkowie uzyskiwali kolejne stopnie naukowe, także tytuły profesorskie (Skirgiełło 1964, Rejment-Grochowska 1968, Podbielkowski 1978). Wspólnym dziełem tego zespołu jest obszerny podręcznik akademicki Rośliny zarodnikowe (1960) – pierwszy tej rangi w naszej literaturze, mający później trzy wydania.

Alina Skirgiełło (1911–2007), jedyny w tym zespole przedwojenny pracownik Zakładu, kierowała nim formalnie od 1960 roku, ale praktycznie znacznie wcześniej ze względu na słabe już zdrowie profesora Hryniewieckiego. Stopień doktora otrzymała w roku 1948 na podstawie rozprawy Rodzaj Russula w Polsce i krajach przyległych. W roku 1951 została mianowana docentem, w roku 1964 – profesorem nadzwyczajnym, a w roku 1972 – profesorem zwyczajnym.

Skirgiełło pełniła funkcję dziekana Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi i Wydziału Biologii w latach 1969–1975 i dyrektora Instytutu Botaniki w latach 1975–1978, a w 1982 roku przeszła na emeryturę. Przez wiele lat kierowała powstałą z jej inicjatywy Sekcją Mykologiczną Polskiego Towarzystwa Botanicznego, kierowała również Pracownią Mykologiczną Instytutu Botaniki PAN; w roku 1965 założyła i redagowała prawie do końca życia periodyk „Acta Mycologica”.

Jej dorobek naukowy w zakresie mykologii jest obszerny i różnorodny, choć dotyczy przede wszystkim grzybów wielkoowocnikowych. Była autorką czterech tomów dotyczących tych grzybów w serii Flora Polski [daw. Flora Polska]. Grzyby, wielu prac o grzybach z różnych terenów Polski oraz licznych artykułów popularnych. Zainicjowała wydawanie przez Instytut Botaniki PAN wymienionej serii monografii i opiekowała się pracami doktorskimi z zakresu mykologii wykonywanymi w różnych ośrodkach naukowych. Organizowała zespołowe badania terenów w Polsce o słabo poznanej mykoflorze, w tym słynne wyprawy w Bieszczady w latach 1958–1965. Ma w swoim dorobku prace z dziedziny paleobotaniki, będące owocem współpracy z dr Hanną Czeczottową z Muzeum Ziemi. W obszernym, wspomnianym już podręczniku Rośliny zarodnikowe, opracowanym zespołowo w kierowanym przez nią Zakładzie, napisała części dotyczące bakterii, śluzowców, grzybów i porostów. Opublikowała przewodnik do oznaczania „grzybów niższych”, pierwszy w naszej literaturze (1954), przetłumaczyła Międzynarodowy Kodeks Nomenklatury Botanicznej (1961, 1987), wydała obszerną Polską bibliografię mikologiczną (1988). Ma też dorobek w zakresie historii botaniki, jest autorką wydanych pod koniec życia wspomnień. Reprezentowała polską mykologię na międzynarodowych kongresach; jeden z takich kongresów, IV Kongres Europejskich Mykologów, zorganizowała w Polsce w 1966 roku.

Wśród licznych uczniów profesor Skirgiełło jest doktor Marta Wrzosek, kontynuująca specjalność mykologiczną w opisywanym tu Zakładzie. Bada grzyby z rzędu Mucorales i pokrewne pod kątem ich taksonomii i ekologii. Jej rozprawa doktorska (2000) nosi tytuł Taksonomia i filogeneza Mucorales (Zygomycetes) w świetle analiz morfogenetycznych oraz wybranych markerów molekularnych.

Profesorem w Zakładzie Systematyki i Geografii Roślin od roku 1969 była także Irena Rejment-Grochowska (1911–1979). Była ona uczennicą Hryniewieckiego (doktorat uzyskała na tajnym UW w 1940 roku), a w omawianym Zakładzie pracowała od 1947 roku. Była dyrektorem Instytutu Botaniki (1972–1975) i dziekanem Wydziału Biologii (19751978). Specjalizowała się w systematyce i ekologii wątrobowców, była m.in. autorką ich monografii w seriach Flora Polski. Rośliny zarodnikowe (1966) oraz Flora słodkowodna Polski (1970), a także współautorką podręcznika Rośliny zarodnikowe (1961).

Kolejnym (po Skirgiełło) kierownikiem Zakładu Systematyki i Geografii Roślin był Andrzej Batko (1933–1997). Z wykształcenia był entomologiem (ukończył studia w tym zakresie na uniwersytecie w Moskwie), jednak od początku interesował się także grzybami: jego praca dyplomowa dotyczyła grzybów z rzędu Entomophthorales pasożytujących na szarańczakach. Po powrocie do Polski był zatrudniony w Instytucie Ekologii PAN, a od 1965 roku w Zakładzie Systematyki Roślin – kolejno jako adiunkt, docent, profesor nadzwyczajny i kierownik Zakładu. Początkowo pracował dalej nad wymienionymi grzybami, obierając je za temat rozprawy doktorskiej Studium nad owadomorkami (Entomophthoraceae) Polski i krajów ościennych (niestety nie została ona wydana drukiem). Jego badania powiększyły znacznie wiedzę na temat tych grzybów: opisał nowe rodzaje i gatunki, zaproponował nowe podstawy systematyki tego rzędu, rozważał filogenezę. Jego prace spotkały się z uznaniem specjalistów.

Wkrótce potem Batko zmienił temat badawczy i zajął się grzybami wodnymi. Również w tym zakresie osiągał sukcesy: odkrywał nowe dla nauki gatunki i rodzaje, analizował procesy ewolucyjne (rozprawy o filogenezie grzybów z rzędu Entomophthorales i glonów toczkowców z lat 1974 i 1976), napisał pierwszy w Polsce podręcznik systematyki grzybów wodnych (Zarys hydromikologii, 1975), którego angielskie tłumaczenie było już zaawansowane. Wreszcie poświęcił się taksonomii numerycznej, konstruując odpowiednie programy komputerowe.

Alicja Borowska (1940–2012) pracowała w Zakładzie w latach 19642004, a kierowała tą placówką w latach 1992–2000. Była uczennicą profesor Skirgiełło, jej specjalnością były rosnące na drewnie ciemnozarodnikowe grzyby niedoskonałe z rodziny Dematiaceae. Opracowała te grzyby do wspomnianej już wyżej serii Flora Polski. Grzyby (1968). Habilitowała się w roku 1989, a jej rozprawę stanowił plik publikacji dotyczących grzybów zaliczanych do wymienionej rodziny. W latach 1993–2002 była dyrektorem Instytutu Botaniki UW.

Obecny kierownik Zakładu to profesor Bożena Zakryś (ur. 1953), algolożka, jej specjalnością jest filogeneza i taksonomia fotosyntetyzujących glonów z rodzaju Euglena. Habilitowała się w roku 1998, jest autorką monografii Contributions to the monograph of Polish members of the genus Euglena Ehrenberg 1830 (1986). W zakresie systematyki glonów (zielenice nitkowate, szczególnie rodzaj Coleochaete) specjalizuje się także dr Hanna Szymańska (ur. 1945), autorka rozprawy Stosunki jakościowe i ilościowe peryfitonu w zależności od warunków środowiskowych w jeziorach Jaczno, Kamionka, Kopane i Pobondzie (1977).

W Zakładzie Systematyki i Geografii Roślin byli lub są także zatrudnieni: docent Alina Doroszewska oraz profesorowie Bogusław Wiłkomirski, Jan M. Kwiatowski i Krzysztof Spalik.

Alina Doroszewska, specjalizująca się w zakresie cytogenetyki u profesora Gajewskiego, była zatrudniona w Zakładzie Systematyki i Geografii Roślin w latach 1964–1972, utrzymując zresztą w dalszym ciągu kontakt naukowy z Gajewskim i z Ogrodem Botanicznym, którym kierowała w latach 1973–1976; pracowała tu nad rozprawą habilitacyjną Przegląd taksonomiczny rodzaju Trollius (1971).

Bogusław Wiłkomirski (ur. 1949), absolwent Wydziału Chemii UW, z początku zatrudniony w Instytucie Biochemii, rozprawę doktorską Biosynteza estrów alkoholi triterpenoidowych w kwiatach Calendula officinalis (1977) wykonał pod kierunkiem profesor Zofii Kasprzyk. Od 1988 roku pracował w Zakładzie Systematyki i Geografii Roślin, habilitował się w 1989 roku na podstawie rozprawy omawiającej biosyntezę i metabolizm trioli triteroenowych, a tytuł naukowy profesora uzyskał w 2001 roku. Jego specjalność to chemotaksonomia roślin, ekotoksykologia i biogeochemia.

Jan Maria Kwiatowski (ur. 1950), absolwent Wydziału Chemii i Technologii Chemicznej Politechniki Warszawskiej oraz biochemii na Wydziale Biologii UW; w tej ostatniej dziedzinie uzyskał stopnie naukowe na UW, przedstawiając rozprawę doktorską Izolowanie i charakterystyka żelazowej i miedziowo-cynkowej dysmutazy ponadtlenkowej z liści pomidora (1987) i habilitacyjną Ewolucja molekularna genu dysmutazy ponadtlenkowej u Drosophilidae (1993); tytuł profesora został mu przyznany w 2005 roku. Jego specjalność to filogeneza organizmów i jej związek z danymi wynikającymi z badań sekwencji molekularnej. W latach 1978–1987 był zatrudniony w Zakładzie Enzymatyki Instytutu Biochemii UW, od 1987 roku – w Zakładzie Systematyki i Geografii Roślin.

Krzysztof Spalik (ur. 1961), wychowanek Zakładu Systematyki UW, napisał rozprawę habilitacyjną Ewolucja i taksonomia baldaszkowatych z podplemienia Scandicinae (2003), a tytuł profesora otrzymał w 2011 roku. Jest specjalistą w zakresie filogenezy i systematyki roślin z rodziny baldaszkowatych.

Zakład Ekologii Roślin został utworzony w roku 1952 w Katedrze Biologii, gdzie sąsiadował z kilkoma zakładami o tematyce zoologicznej. W roku 1960 został przeniesiony do istniejącej krótko Katedry Systematyki i Geografii Roślin. Cały czas był kierowany przez Władysława Matuszkiewicza. Zatrudniał w pierwszych latach m.in. Marię Polakowską, Tadeusza Traczyka i Barbarę Solińską. Władysław Matuszkiewicz kierował także Zakładem Fitosocjologii Stosowanej, powstałym prawdopodobnie w 1964 roku, a zatrudniającym Janusza B. Falińskiego i Anielę Matuszkiewiczową. Oba te zakłady zostały połączone w 1967 roku, działając kolejno jako Zakład Fitosocjologii i Ekologii Roślin, którego kierownictwo przejęła w 1980 roku Ewa Symonides, i – od 1966 roku – Zakład Ekologii Roślin i Ochrony Przyrody. W roku 1965 został powołany przez rektora Uniwersytetu Warszawskiego także Zakład Fitosocjologii Leśnej, ale brak informacji o jego działalności.

Twórca i kierownik tych Zakładów, Władysław Matuszkiewicz (1921–2013), był absolwentem tajnego Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, studiował botanikę u profesora Stanisława Kulczyńskiego. Pracę naukową rozpoczął na Uniwersytecie Wrocławskim, później przeniósł się na Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, wreszcie w 1962 roku na Uniwersytet Warszawski, który powierzył mu rozwinięcie działalności Stacji Geobotanicznej w Białowieży. W Warszawie Matuszkiewicz prowadził wykłady z fitosocjologii i kierował wymienionym wyżej Zakładem w latach 1953–1980, a także Zakładem Biogeografii Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN (w latach 1980–1991). Jest uznawany za twórcę warszawskiej szkoły fitosocjologicznej. Z jego obfitego dorobku naukowego wymienić należy monografię Zespoły leśne Białowieskiego Parku Narodowego (1952), Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski (1981, wielokrotnie wznawiany), syntezę Szata roślinnaGeografia Polski, środowisko przyrodnicze (1991), wreszcie kierowanie przez wiele lat zespołową pracą krajowych fitosocjologów nad pomnikową mapą Potencjalna roślinność naturalna Polski (1995).

Następnym kierownikiem (w latach 1980–1997) kolejno Zakładu Fitosocjologii i Ekologii Roślin oraz Zakładu Ekologii Roślin i Ochrony Przyrody była Ewa Symonides (ur. 1944), absolwentka Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, gdzie uzyskała także stopień doktora. Habilitowała się na Wydziale Biologii UW, a tytuł profesora otrzymała w 1987 roku. W latach 1981–1987 była dyrektorem Instytutu Botaniki, a w latach 1993–1999 dziekanem Wydziału Biologii. Oprócz pracy naukowej (wiele publikacji dotyczących ekologii roślin, w tym książkowych, jak The population structure of vegetation, 1985; Plant population ecology, 1988; Functioning and dynamics of perturbed ecosystems, 1995), prowadziła działalność na rzecz ochrony przyrody: była wiceprzewodniczącą i przewodniczącą Państwowej Rady Ochrony Przyrody (w latach 1991–2000), Głównym Konserwatorem Przyrody (w latach 2001–2004) i członkiem Rady Ekologicznej przy Prezydencie RP (w latach 1992–1995).

W Zakładzie Ekologii Roślin i Ochrony Przyrody pracuje także dr hab. Małgorzata Suska-Malawska, od 2012 roku dyrektor Instytutu Botaniki, specjalizująca się w ekologicznych problemach zanieczyszczenia środowiska.

Usamodzielniający się wychowankowie Zakładu Systematyki i Geografii Roślin przejęli z biegiem czasu kierownictwo nowych zakładów botanicznych na Wydziale Biologii Uniwersytetu.

Zakład Fitogeografii powstał w 1980 roku (poza strukturą Instytutu Botaniki), a w roku 1997 został przekształcony w Zakład Botaniki Środowiskowej. Pierwszy skład jego personelu stanowili dotychczasowi pracownicy Zakładu Systematyki i Geografii Roślin. Jego kierownictwo (do roku 1991) piastował Zbigniew Podbielkowski (1921–2012), uczeń profesora Hryniewieckiego, profesor od 1978 roku, autor rozpraw o roślinności wodnej i szuwarowej okolic Warszawy w ujęciu ekologicznym, współautor podręczników Rośliny zarodnikowe (1961) i Zarys hydrobotaniki (1979), autor książek Słownik roślin użytkowych (1964), Fitogeografia części świata (1987) oraz podręczników dla szkół średnich.

Kolejnym kierownikiem Zakładu Fitogeografii był Henryk Tomaszewicz (ur. 1942), hydrobotanik, profesor od 1991 roku. Zakładem kierował w latach 1991–1996, był także organizatorem i przez wiele lat kierownikiem stacji terenowej UW w Sajzach. Jest autorem rozprawy habilitacyjnej Roślinność wodna i szuwarowa Polski (1979) i współautorem (razem z Podbielkowskim) pierwszego w naszej literaturze podręcznika Zarys hydrobotaniki (1979). Specjalista w zakresie ekologii roślinności szuwarowej wód słodkich, w tym jej dynamiki oraz zagadnień syntaktycznych i bioindykacyjnych.

Zakład Botaniki Środowiskowej, utworzony w 1997 roku jako kontynuacja Zakładu Fitogeografii, był kierowany przez Stanisława Kłosowskiego, a zatrudnieni w nim byli m.in. Henryk Tomaszewicz (do 2009 roku) i Barbara Sudnik-Wójcikowska.

22. Janusz B. Faliński w Białowieży, podczas sesji wyjazdowej Rady Wydziału Biologii UW

Stanisław Kłosowski (ur. 1952), wychowanek Podbielkowskiego, bada wszechstronnie zbiorowiska roślin wodnych i szuwarowych w Polsce. Habilitował się na podstawie rozprawy Roślinność litoralu wód stojących – ekologia, dynamika i wartość bioindukcyjna (1992); tytuł profesora uzyskał w 1999 roku. Kierował Zakładem Fitogeografii (w latach 1996–1997), Zakładem Botaniki Środowiskowej (w latach 1997–2007) oraz Zakładem Ekologii Roślin i Ochrony Środowiska (od 2007 roku), a w latach 2009–2012 był dyrektorem Instytutu Botaniki UW.

Zakład Botaniki Środowiskowej w roku 2007 połączył się z Zakładem Ekologii Roślin i Ochrony Przyrody (kierowanym przez Ewę Symonides), w wyniku czego powstał Zakład Ekologii Roślin i Ochrony Środowiska. Jego kierownikiem został Stanisław Kłosowski. W zakładzie tym pracują m.in. autorzy cennych rozpraw dotyczących flory naczyniowej Warszawy, wcześniej nigdy kompleksowo nie badanej. Doktor Jan Chojnacki jest autorem rozprawy Zróżnicowanie przestrzenne roślinności Warszawy (1991). Profesor Barbara Sudnik-Wójcikowska jest autorką trzyczęściowej rozprawy Flora miasta Warszawy i jej przemiany w ciągu XIX i XX wieku (1987–1998), a także opracowania roślinności kurhanów na Dzikich Polach (2012). Doktor Halina Galera, znana popularyzatorka wiedzy o roślinach, bada roślinność siedlisk antropogenicznych. Trwałym dorobkiem tego zespołu pozostaną opracowania aktualnego stanu szaty roślinnej Warszawy, który nigdy wcześniej nie został tak szczegółowo zbadany.

Ważną placówką naukową Wydziału Biologii jest Stacja Geobotaniczna Uniwersytetu Warszawskiego w Białowieży. Jej inicjatorem i pierwszym kierownikiem był Władysław Matuszkiewicz. Początkowo – od roku 1952 – była to placówka Instytutu Ekologii PAN, następnie Instytutu Botaniki PAN. W 1962 roku Stacja została przejęta przez Uniwersytet Warszawski jako część składowa Zakładu Ekologii Roślin, a później (w roku 1967) stała się samodzielną jednostką w ramach Instytutu Botaniki. Od 1967 roku kierował nią – aż do przejścia na emeryturę krótko przed śmiercią – Janusz Bogdan Faliński (1934–2004), absolwent Uniwersytetu Łódzkiego, od 1959 roku pracownik naukowy Stacji w Białowieży. Tu opracował rozprawę doktorską i habilitacyjną (Antropogeniczna roślinność Puszczy Białowieskiej jako wynik synantropizacji naturalnego kompleksu leśnego, 1966), profesorem nadzwyczajnym został mianowany w 1978 roku, a zwyczajnym w roku 1986. Był założycielem i redaktorem pisma „Phytocoenosis”. Z kierowanej przez niego Stacji wyszły setki prac wykonanych przez profesora Falińskiego, jego pracowników i licznie odwiedzających Stację gości z kraju i zagranicy, a wykonanych w Białowieskim Parku Narodowym, w pozostałych częściach Puszczy oraz na innych terenach północno-wschodniej Polski, głównie leśnych. W większości dotyczyły one rytmiki sezonowej zbiorowisk leśnych, sukcesji wtórnej lasu na tereny rolnicze i w inny sposób odlesione (pożarzyska), wreszcie udziału roślin zarodnikowych w naturalnych zespołach leśnych. Stacja była też dobrym miejscem do prowadzenia długoterminowych badań ekologicznych. Ważniejszych tematów podejmowanych w Stacji nie sposób tu wyliczyć, szersze ich omówienie znajduje się w życiorysie profesora Falińskiego w innym miejscu wydawnictwa jubileuszowego UW. Wiele zrobił on dla ochrony Puszczy Białowieskiej. Kolejne roczniki studentów botaniki Uniwersytetu Warszawskiego miały okazję pod jego kierunkiem zaznajomić się z przyrodą Puszczy, z jej zagrożeniami i ochroną, z metodami prowadzenia badań ekologicznych. Wielu studentów zarażało się entuzjazmem profesora Falińskiego, z jakim referował prowadzone tu badania.

23. Marian Rybicki w Zakładzie Anatomii i Cytologii Roślin około 1948 roku

Istniejący w latach miedzywojennych Zakład Fizjologii Roślin długo nie zmieniał swojej struktury. Zatrudnieni w nim pracownicy prowadzili badania z różnych działów fizjologii roślin i mikrobiologii53. Tu zaczynali pracę naukową Mirosław Fiuczek, Marian Rybicki, Ludmiła Janota, Krystyna Danilewicz, Zofia Kasprzyk, Jerzy Poskuta, Witold Jachymczyk, Zbigniew Kaniuga, Alina Kacperska-Palacz i Stanisław Maleszewski. Zakładem, później Katedrą Fizjologii Roślin, kierował do śmierci w czerwcu 1960 roku jego twórca, Kazimierz Bassalik, a po nim, do roku 1968, Piotr Strebeyko – przedwojenny asystent Bassalika. Po ustąpieniu profesora Strebeyko i późniejszej reformie organizacji uczelni, w miejscu omawianej katedry działały dwa zespoły naukowe, w roku 1976 zamienione formalnie na zakłady, których kierownictwo objęli Stanisław Lewak i Jerzy Poskuta, dotychczasowi docenci Katedry Fizjologii Roślin. Pierwszy z tych zakładów to Zakład Wzrostu i Rozwoju Roślin, drugi to Zakład Metabolizmu Roślin.

Zakład Wzrostu i Rozwoju Roślin, kierowany do roku 1988 przez Stanisława Lewaka, został przemianowany w 1980 roku na Zakład Fizjologii i Adaptacji Roślin. Ten z kolei podzielił się (prawdopodobnie w roku 1986) na dwie jednostki: Zakład Fizjologii Wzrostu i Rozwoju Roślin (kierowany przez Lewaka, a następnie przez Podstolskiego) oraz Zakład Fizjologii Odporności Roślin (kierowany przez Kacperską-Lewak). Zakład Fizjologii Wzrostu i Rozwoju Roślin zmienił w roku 2008 nazwę na Zakład Ekofizjologii Molekularnej Roślin, a jego kierownictwo objął Paweł Sowiński.

Z kolei Zakład Fizjologii Odporności Roślin wszedł w 1993 roku w skład Instytutu Biologii Eksperymentalnej Roślin. W jego ramach utworzono w roku 1993 Pracownię Biologii Molekularnej Roślin, a w roku 2003 został przekształcony w Zakład Biologii Molekularnej Roślin kierowany przez Andrzeja Jerzmanowskiego.

Drugi z zespołów powstałych w 1968 roku, Zespół Metabolizmu Roślin, podniesiony w 1976 roku do rangi Zakładu, kierowany przez Jerzego Poskutę, został przemianowany w 1980 roku na Zakład Fizjologii i Biologii Komórki Roślinnej i (nadal kierowany przez Poskutę) wydzielił się w roku 1982 z Instytutu Botaniki jako Samodzielny Zakład Fizjologii Roślin II i zatrudniał późniejszych profesorów UW: Marię Charzyńską, Agnieszkę Mostowską, Eugeniusza Parysa i Elżbietę Romanowską. W roku 1996, już jako Zakład Fizjologii Roślin, powrócił do Instytutu Botaniki i od 2001 roku kieruje nim Romanowska. W roku 2008 Zakład Fizjologii Roślin zmienił nazwę na Zakład Molekularnej Fizjologii Roślin. Warto wspomnieć, że w roku 1985 z Zakładu Fizjologii Roślin II wydzielił się Zakład Fizjologii Fotosyntezy i Badań Izotopowych, kierowany przez ucznia Strebeyki – Stanisława Maleszewskiego, później Annę Rychter, ostatecznie włączony (w 1993 roku) jako Zakład Bioenergetyki Roślin do Instytutu Biologii Eksperymentalnej Roślin.

Do Instytutu Botaniki został przeniesiony w roku 2010 z Instytutu Mikrobiologii niewielki Zakład Ekologii Mikroorganizmów kierowany przez Ryszarda Chrósta, dawnego pracownika Zakładu Mikrobiologii Środowisk.

Dzieje Zakładu Genetyki, wywodzącego się z Instytutu Botaniki, są omówione dalej osobno, gdyż stanowi on obecnie odrębny Instytut Genetyki i Biotechnologii.

Przedwojenny dorobek długoletniego kierownika Zakładu Fizjologii Roślin, profesora Kazimierza Bassalika, został już omówiony. Po wojnie odbudowywał on Zakład ze zniszczeń. Prace z zakresu fizjologii roślin prowadzono w pomieszczeniach na I piętrze odbudowanej Szkoły Głównej. Pracownia mikrobiologiczna znalazła się na II piętrze budynku zajmowanego przez Wydział Historii. W dalszym ciągu prowadzono prace badawcze i zajęcia dydaktyczne z obu tych kierunków. Bassalik powrócił do badań nad wyizolowanym przez siebie i opisanym jeszcze w Bazylei nowym gatunkiem bakterii Bacillus extorquens charakteryzującym się osobliwą fizjologią, mającym zdolność rozkładania trudno rozpuszczalnego w glebie szczawianu wapnia i wykorzystywania go jako jedyne źródło węgla. Bassalik badał procesy fermentacji tlenowych i beztlenowych oraz fizjologię drobnoustrojów ciepłoopornych, a także wpływ mikroflory torfowisk na dostępność dla roślin znajdującej się tam wody. Miał wielu uczniów, zajmujących później ważne stanowiska w polskiej nauce, kontynuujących badania fizjologiczne i mikrobiologiczne.

24. Piotr Strebeyko

Piotr Strebeyko (1907–2003) rozpoczął studia na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie, a ukończył je po przeniesieniu się do Warszawy w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego. Pracował tu pięć lat i doktoryzował się w roku 1933 pod kierunkiem profesora Mariana Górskiego (Wpływ reakcji gleby na przyswajalność różnych form kwasu fosforowego). Od 1934 roku był pracownikiem naukowym Uniwersytetu Warszawskiego, kolejno asystentem i adiunktem w kierowanym przez profesora Bassalika Zakładzie Fizjologii Roślin. Habilitował się w roku 1946, a od 1951 roku był profesorem nadzwyczajnym. W roku 1960 przejął kierownictwo Katedry Fizjologii Roślin. W latach 1956–1960 był dziekanem Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi. Odszedł z Katedry i z Uniwersytetu w 1968 roku, przyjmując propozycję pracy w Instytucie Hodowli i Aklimatyzacji Roślin jako kierownik Zakładu Biofizyki Roślin Uprawnych. W 1972 roku przeszedł na emeryturę.

Strebeyko był aktywnym członkiem towarzystw naukowych, w tym Towarzystwa Naukowego Warszawskiego (członek honorowy), Polskiego Towarzystwa Botanicznego i Polskiego Towarzystwa Fizjologicznego, pełniąc funkcje w ich zarządach. Jego dorobek naukowy zawiera rozprawy dotyczące procesu transpiracji i wymiany gazowej u roślin, metod pomiaru intensywności fotosyntezy i „przelotowości” liści, czyli szybkości przenikania powietrza przez szparki. Był autorem kilku podręczników oraz monografii Woda i światło w życiu rośliny (1956).

25. Stanisław Lewak

Stanisław Lewak (ur. 1930), absolwent chemii na UW, doktor Sorbony, w latach 1960–2003 pracownik naukowy kolejno w Katedrze Chemii Organicznej UW, adiunkt w Katedrze Biochemii (1960–1966), docent w Katedrze i Zakładzie Fizjologii Roślin (1966–1976); habilitował się w roku 1966 na podstawie rozprawy Leukoantocyany głogu. Był kierownikiem wymienionych wyżej zakładów specjalizujących się w fizjologii roślin (od roku 1976 profesorem), dyrektorem Instytutu Botaniki UW (1978–1980), dziekanem Wydziału Biologii (1987–1993) i dyrektorem Polsko-Francuskiego Centrum Biotechnologii Roślin (1994–2003). Badał wtórne metabolity roślin oraz problemy związane ze spoczynkiem nasion, w tym mechanizm powstawania i ustępowania spoczynku zarodkowego na przykładzie nasion jabłoni.

Andrzej Podstolski (ur. 1942), absolwent Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi UW, przez rok pracownik Zakładu Biochemii Roślin, a od 1966 roku – Katedry Fizjologii Roślin, w latach 1988–2008 kierownik Zakładu Fizjologii Wzrostu i Rozwoju Roślin; tytuł profesora otrzymał w 1993 roku. Był dyrektorem Instytutu Botaniki (1988–1990) oraz Instytutu Biologii Eksperymentalnej Roślin (1996–1999). Jego zainteresowania badawcze dotyczą m.in. metabolizmu i roli związków fenolowych w roślinach, w tym regulacji biosyntezy metabolitów wtórnych i eliminacji z roślin toksycznych substancji metodami inżynierii genetycznej.

Jerzy Waldemar Poskuta (1931–2012), absolwent Uniwersytetu w Rostowie, od 1955 roku pracownik Katedry Fizjologii Roślin UW, profesor od 1975 roku. Od 1968 roku kierował kolejno Zakładem Metabolizmu Roślin, Zakładem Fizjologii Roślin II i Zakładem Fizjologii Roślin. Badał zjawiska metabolizmu azotowego i gospodarki wodnej roślin, później także czynniki regulujące procesy fotosyntezy i fotooddychania. Tym zagadnieniom były poświęcone jego rozprawy: doktorska (Nowe aspekty roli azotanów względnie soli amonowych jako źródeł azotu dla roślin, 1960) i habilitacyjna (Fotosynteza, fotooddychanie i oddychanie, 1970).

Elżbieta Romanowska (ur. 1951), absolwentka UW, od 1973 roku pracownik naukowy Zakładu Metabolizmu Roślin i Zakładu Fizjologii Roślin, którym kieruje od 2001 roku; profesor od 2007 roku. Jej rozprawą habilitacyjną była praca Kompleks cytochromowy b/f z membran granowych i stromowych chloroplastów szpinaku – budowa i funkcje (1995). W latach 2010–2013 była prezesem Polskiego Towarzystwa Botanicznego.

Eugeniusz Parys (ur. 1944), absolwent UW, uczeń profesora Poskuty, pod którego kierunkiem rozpoczął w 1973 pracę w Zespole Badania Metabolizmu Roślin, później pracował w Zakładzie Metabolizmu Roślin, Zakładzie Fizjologii Roślin II i Zakładzie Molekularnej Fizjologii Roślin. Kolejne jego stopnie naukowe to doktorat (Interakcje między osią zarodkową a liścieniami na przykładzie aktywności amylolitycznej i oddechowej kiełkujących nasion grochu, 1982) i habilitacja (Tlen jako czynnik w wymianie CO2, 1996). Specjalność Parysa to zagadnienia oddychania i fotosyntezy u roślin.

Alina Kacperska-Lewak (ur. 1934), studiowała fizjologię roślin na UW. Od 1956 roku była pracownikiem naukowym Instytutu Melioracji i Użytków Zielonych i jednocześnie (od 1957 roku) Katedry Fizjologii Roślin UW. Promotorem jej doktoratu (System przewietrzający ważniejszych gatunków traw łąkowych, 1961) był profesor Teleżyński. Habilitowała się na podstawie rozprawy Mechanizm nabywania przez roślinę odporności na mróz (1972), tytuł profesora otrzymała w roku 1983. W latach 1970–2003 kierowała Zakładem Fizjologii Odporności Roślin. Główny obszar jej zainteresowań naukowych to odporność roślin na stresowe, abiotyczne czynniki środowiska.

Stanisław Maleszewski (ur. 1931), absolwent UW w zakresie botaniki, asystent i adiunkt w Zakładzie Fizjologii Roślin; habilitował się w 1975 roku, a tytuł profesora uzyskał w 1986 roku. W latach 1985–1988 kierował Zakładem Fotosyntezy i Badań Izotopowych oraz Pracownią Fitotronową i Pracownią Izotopową. W filii Uniwersytetu Warszawskiego w Białymstoku kierował Instytutem Biologii i Zakładem Botaniki i Fizjologii Roślin. Jego specjalnością są badania fotosyntezy, fotooddychanie i fizjologia szparek – w tym zakresie kontynuował prace swojego nauczyciela, profesora Strebeyki.

Anna Rychter (ur. 1941) studiowała fizjologię i biochemię roślin na UW. Od 1965 roku asystent, adiunkt, docent i profesor (1992), kolejny kierownik Zakładu Fotosyntezy i Badań Izotopowych (w latach 19891992), później Zakładu Bioenergetyki Roślin (w latach 1992–2011) oraz kierownik Pracowni Izotopowej w Instytucie Biologii Eksperymentalnej Roślin (dyrektor Instytutu w latach 1993–1996). Główny obszar jej badań to procesy regulujące gospodarkę energią w roślinie oraz metabolizm roślin w warunkach deficytu fosforu.

Ogród Botaniczny wznowił po wojnie swoje funkcje naukowe i dydaktyczne, stanowiąc wraz z sąsiadującym Zakładem Systematyki i Geografii Roślin dobrą podstawę do zaznajamiania studentów Wydziału Biologii z roślinami polskiej flory54. Do jego odbudowy po zniszczeniach wojennych przystąpili natychmiast po odejściu Niemców przedwojenni pracownicy Ogrodu – Roman Kobendza wraz z żoną Jadwigą oraz Wacław Gajewski. Już wiosną 1945 roku usunięto pokaleczone drzewa i oczyszczono teren, wkrótce w prowizorycznym baraku wznowiono pracę nad wymianą nasion (ich pierwszy katalog rozesłano w roku 1946). Ogród Botaniczny udostępniono publiczności w maju 1949 roku. Odbudowany budynek dla dyrekcji Ogrodu oddano do użytku w 1950 roku i w tym też roku przestał tu pracować Kobendza.

Ogród Botaniczny od początku był osobnym zakładem naukowym w ramach Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego i Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi, lecz do roku 1960 pozostawał ściśle związany z Zakładem Systematyki i Geografii Roślin przez osobę profesora Hryniewieckiego, kierownika zarówno Zakładu, jak i Ogrodu. Z chwilą utworzenia Instytutu Botaniki wchodził w jego strukturę aż do roku 2007, gdy został z niego wyłączony, pozostając jednak w obrębie Wydziału.

Jego pracownicy zajmują się nie tylko opieką nad Ogrodem, ale także pracą naukową. Tu między innymi Wacław Gajewski pracował nad monografią rodzaju Geum (1957), Alina Doroszewska nad taksonomią rodzaju Trollius, Janina Andrearczyk nad zmiennością liści gatunków wiązów. Kierownicy Ogrodu w okresie powojennym to Bolesław Hryniewiecki (do roku 1960), Ludmiła Karpowiczowa (w latach 1960–1973), Alina Doroszewska (w latach 1973–1976), Barbara Solińska-Górnicka (w latach 1977–1982), Janina Andrearczyk (w latach 1982–1987) i Hanna Werblan-Jakubiec.

Ludmiła Karpowiczowa (1903–1973), uczennica Hryniewieckiego, autorka historii Ogrodu wydanej na jego 150-lecie55 i (wraz z Wacławem Gajewskim) oraz przewodników po Ogrodzie; opracowała także obszerny Słownik nazw roślin obcego pochodzenia łacińsko-polski i polsko-łaciński (1973) i artykuły z zakresu historii botaniki; redagowała periodyki „Studia i Materiały z dziejów Nauki Polskiej” seria B oraz „Biuletyn Ogrodów Botanicznych”, aktywna w popularyzowaniu wiedzy o roślinach w ramach działalności Polskiego Towarzystwa Botanicznego oraz w audycjach radiowych i telewizyjnych, organizatorka wystaw roślin.

Alina Doroszewska (1925–1989) w Ogrodzie Botanicznym pracowała od 1951 roku, kończąc jednocześnie studia. Pracę magisterską, a później doktorską wykonała pod kierunkiem profesora Wacława Gajewskiego. W latach 1958–1964 była asystentką i adiunktem w Zakładzie Genetyki, w latach 1964–1973 adiunktem i docentem w Zakładzie Systematyki i Geografii Roślin, później, do emerytury w 1986 roku, docentem w Ogrodzie Botanicznym i przez kilka lat jego kierownikiem; jej specjalność to cytologia i taksonomia eksperymentalna (autorka rozprawy The genus Trollius L., a taxonomical study, 1974), interesowała się także historią botaniki.

Barbara Solińska-Górnicka (ur. 1935), studiowała botanikę na UW, specjalizowała się pod kierunkiem profesora Matuszkiewicza w fitosocjologii i kartografii roślin najpierw w placówkach PAN. Później, w latach 1964–2000, pracowała jako asystent i adiunkt kolejno w Zakładzie Ekologii Roślin, Zakładzie Fitosocjologii i Ekologii Roślin oraz Zakładzie Ekologii Roślin i Ochrony Przyrody z pięcioletnią przerwą, gdy kierowała Ogrodem Botanicznym Uniwersytetu. Jej praca doktorska (z roku 1964) dotyczyła klasyfikacji roślinności drobnych zbiorników wodnych. W 1987 roku wydała rozprawę Bagienne lasy olszowe (olsy) w Polsce, regionalna synteza syntaksonomiczna.

Janina Andrearczyk (ur. 1941), studiowała botanikę na Uniwersytecie Warszawskim. W latach 1964–1987 była zatrudniona w Ogrodzie Botanicznym UW kolejno jako asystent, adiunkt i kierownik (w latach 1982–1987), a później kustosz w Bibliotece Instytutu Botaniki UW. Doktorat uzyskała w 1972 roku na podstawie rozprawy Zmienność liści gatunków Ulmus występujących w Polsce.

Hanna Werblan-Jukubiec (ur. 1953), absolwentka UW, specjalność algologia, w tym systematyka jednokomórkowych zielenic. W latach 1976–1987 asystent i adiunkt w Zakładzie Systematyki i Geografii Roślin, od 1987 roku kierownik Ogrodu Botanicznego UW. Doktorat uzyskała w 1985 roku na podstawie wykonanej pod kierunkiem Andrzeja Batko rozprawy Chlamydomonas Ehrenberg sensu lato. Współzałożycielka i przewodnicząca Zarządu Polskiego Towarzystwa Ogrodów Botanicznych. Aktywna w zakresie popularyzowania wiedzy o roślinach i zagadnień ochrony przyrody.

Zakład Genetyki, mający swoje korzenie w Zakładzie Systematyki i Geografii Roślin, a długi czas rozwijający się w strukturach Instytutu Botaniki, został omówiony poniżej, gdyż w swoim czasie wyodrębnił się jako osobny Instytut Genetyki i Biotechnologii. W Instytucie Botaniki miały także swój początek zespoły badaczy, które wydzieliły się w 1993 roku, tworząc odrębną jednostkę – Instytut Eksperymentalnej Biologii Roślin.

Przy Instytucie Botaniki UW działały dwie pracownie. Pierwsza z nich – Pracownia Fitotronowa (powstała ok. 1965 roku) kierowana była kolejno przez Jerzego Czerskiego, Stanisława Maleszewskiego, Jerzego Tomczyka i Krystynę Milej. W 1993 roku została przydzielona, wraz z zakładami fizjologicznymi, do nowo powstałego Instytutu Biologii Eksperymentalnej Roślin. Druga – Pracownia Mikroskopii Elektronowej, istniała od 1976 roku. Została ona zorganizowana i kierowana przez Mieczysława Kurasia; jej kontynuacją był Zakład Morfogenezy Roślin w Instytucie Biologii Eksperymentalnej Roślin. Jako samodzielna (w ramach Wydziału Biologii) jednostka usługowa została odtworzona w 2000 roku, a jej kierownictwo objął doktor Andrzej Czubaj.

W latach 90. działała przy Instytucie Botaniki Pracownia Fotografii i Informacji Obrazowej kierowana przez doktora Marka Ostrowskiego, będąca kontynuacją międzyinstytutowej Pracowni Fotografii Naukowo-Technicznej pod tym samym kierownictwem.

W dokumentach z lat 1971(?) i 1974 przedstawiających strukturę organizacyjną Wydziału Biologii56 figurują jeszcze dwie jednostki Instytutu Botaniki, które jednak nie podjęły, jak się zdaje, działalności. Jedną z nich było Muzeum Botaniczne. Z myślą o jego utworzeniu nosił się profesor Bolesław Hryniewiecki, kierownik Zakładu Systematyki i Geografii Roślin, niewątpliwie jeszcze w okresie międzywojennym. Był autorem książeczki Zielnik i muzeum botaniczne (1922), w której przedstawił projekt muzeum przeznaczonego z jednej strony dla szerokiej publiczności interesującej się roślinami, z drugiej – dla nauczycieli i uczniów, poszerzających tu swoją wiedzę. Tak zaprojektowane muzeum botaniczne nigdzie chyba w Polsce nie powstało, nie zrealizował go także Hryniewiecki niewątpliwie z powodu szczupłości powierzchni zajmowanych wówczas przez jego Zakład. Powrócił jednak do pomysłu muzeum w początku lat 50., gdy Zakład Systematyki i Geografii Roślin uzyskał odbudowane, stosunkowo obszerne pomieszczenie przy Ogrodzie Botanicznym. Jak autor pamięta, w jednej z sal w tzw. łączniku znalazły miejsce szafy i gabloty muzealne z okazami botanicznymi. Nie trwało to jednak długo, gdyż po odsunięciu się sędziwego profesora Hryniewickiego od dydaktyki i kierowania Zakładem sala ta została przeznaczona na laboratorium studenckie, a okazy uległy rozproszeniu.

Drugą jednostką organizacyjną Instytutu Botaniki, ujętą w tych samych dwóch dokumentach, lecz o nieznanej działalności, była Pracownia Techniki Mikroskopowej, kierowana przez Andrzeja Batko. Autor tego opracowania, będąc z nim w swoim czasie w bliskim kontakcie, a później pisząc jego biografię, nie natknął się na żadne dane dotyczące działalności tej pracowni, która prawdopodobnie pozostała w sferze niezrealizowanych projektów. Dała ona jednak początek wspomnianej wyżej Pracowni Mikroskopii Elektronowej.

8.2. Instytut Mikrobiologii57

Mikrobiolodzy przez wiele lat związani z Zakładem Fizjologii Roślin przez osobę jego kierownika, wielokrotnie wyżej wspominanego profesora Kazimierza Bassalika, który był jednocześnie fizjologiem roślin i mikrobiologiem wykładającym oba te przedmioty, oddzielili się, tworząc własną Katedrę Mikrobiologii58. Impulsem był wniosek profesora Bassalika zgłoszony Radzie Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi krótko przed jego śmiercią (zmarł w czerwcu 1960 roku), aby w ramach istniejącej od dawna Katedry Fizjologii Roślin utworzyć Zakład Mikrobiologii. Rada Wydziału uchwaliła utworzenie Katedry Mikrobiologii z przynależnym jej Zakładem Mikrobiologii, a na jej kierownika postanowiła powołać profesora Władysława Kunickiego-Goldfingera z Wrocławia. Wykład mikrobiologii prowadził po śmierci Bassalika, w roku 1960/1961, dr Mirosław Fiuczek, a w marcu 1961 profesor Kunicki-Goldfinger objął kierownictwo nowej Katedry Mikrobiologii59. Zespół pracowników nowej Katedry składał się wtedy z grupy mikrobiologów pochodzącej z zespołu zmarłego profesora Bassalika (Ludmiła Janota-Bassalik, Janina Niewiarowska, Cecylia Olczyk i Krystyna Danilewicz) oraz współpracowników profesora Kunickiego-Goldfingera z Lublina (Zbigniew Kwiatkowski) i Wrocławia (Maciej Tabaczyński).

26. Władysław Kunicki-Goldfinger

Wstępny etap zmian organizacyjnych w obrębie Katedry to powstanie w roku 1966 dwóch nowych zakładów. Pierwszy z nich to Zakład Mikrobiologii Ogólnej, będący kontynuacją istniejącego już Zakładu Mikrobiologii, kierowany kolejno przez Kunickiego-Goldfingera i Mirosławę Włodarczyk. Drugi – to Zakład Mikrobiologii Technicznej kierowany przez Ludmiłę Bassalik-Chabielską, a później przez Zbigniewa Kwiatkowskiego.

Oba te Zakłady przechodziły kolejne zmiany. Zakład Mikrobiologii Ogólnej został w roku 1996 przekształcony w Zakład Genetyki Bakterii (istniejący do dziś); jego kolejni kierownicy to Mirosława Włodarczyk (do roku 2009) i Dariusz Bartosik. W Zakładzie tym wyodrębniły się trzy grupy naukowe o odmiennych dziedzinach badań: pierwsza kierowana przez Elżbietę Jagusztyn-Krynicką, druga – przez Krystynę Wolską i trzecia kierowana do roku 2009 przez Mirosławę Włodarczyk, a obecnie przez Dariusza Bartosika.

Drugi z najstarszych zakładów Instytutu, Zakład Mikrobiologii Technicznej, został wkrótce przekształcony w Zakład Mikrobiologii Przemysłowej, a następnie (w 1981 roku) w Zakład Fizjologii Bakterii; kierowali nimi kolejno Zbigniew Kwiatkowski i Zdzisław Markiewicz.

Instytut Mikrobiologii na Wydziale Biologii został utworzony w roku 1968 w miejsce zlikwidowanej Katedry. Jego struktura wielokrotnie się zmieniała: powstawały nowe Zakłady, niektóre z nich dzieliły się lub ulegały likwidacji, co wiązało się z dostosowaniem do zmieniającej się i unowocześnianej tematyki badawczej Instytutu.

Dwa nowe, powstałe w 1969 roku Zakłady, będące zresztą kontynuacją istniejących już dawniej Pracowni, to Zakład Mikrobiologii Wody i Ścieków oraz Zakład Wirusologii.

Zakład Mikrobiologii Wody i Ścieków bardzo szybko został przekształcony w Zakład Mikrobiologii Środowisk. Kierowali nimi kolejno Kazimierz Matusiak (przeniesiony tu z Wyższej Szkoły Rolniczej w Lublinie) i Roman Mycielski. Zakład przestał istnieć jako odrębna jednostka w 2004 roku. Zakładem Wirusologii (istniejącym do dziś) kierowali kolejno Leon Sawicki z Państwowego Zakładu Higieny, Maciej Tabaczyński (zmarł w 1971 roku), Andrzej Piekarowicz i Monika Radlińska. Placówkę o nazwie Zakład Mikrobiologii Przemysłowej reaktywowano w roku 1989. W roku 1993 zakład ten zmienił nazwę na Zakład Mikrobiologii Stosowanej. Kierowany był przez Jerzego Hrebendę, a następnie przez Jacka Bieleckiego.

Zakład Fizjologii Bakterii (wspomniany już wyżej) został w roku 2004 połączony z Zakładem Mikrobiologii Środowisk, w wyniku czego powstał (ponownie) Zakład Mikrobiologii Ogólnej, kierowany przez Zdzisława Markiewicza i, od 2007 roku, Magdalenę Popowską. Zakład ten został zlikwidowany w 2009 roku, a jego zespół, jako osobną grupę badawczą, włączono do Zakładu Mikrobiologii Stosowanej.

Dwa zakłady, istniejące dawniej w ramach Instytutu Mikrobiologii, zostały przeniesione do innych instytutów. Pierwszy z nich to Zakład Immunologii (kierował nim Ludwik Rzucidło), utworzony w 1975 roku, a w 1978 roku przeniesiony do Instytutu Zoologii. Drugi to Zakład Ekologii Mikroorganizmów, utworzony w roku 1993 i kierowany przez Ryszarda Chrósta, przeniesiony w 2010 roku do Instytutu Botaniki. W jego skład wchodziło Laboratorium Terenowe mieszczące się przy Stacji Hydrobiologicznej PAN w Mikołajkach.

W roku 1976 powstała specjalna placówka Instytutu – Stacja Terenowa przy Mazowieckich Zakładach Petrochemicznych i Rafineryjnych w Płocku, mająca za zadanie prowadzenie badań nad biologicznym oczyszczaniem ścieków przemysłu chemicznego.

Obecnie w skład Instytutu Mikrobiologii wchodzą trzy zakłady: Zakład Genetyki Bakterii, Zakład Mikrobiologii Stosowanej i Zakład Wirusologii.

Szczególne miejsce w strukturze Wydziału Biologii zajmowała Pracownia Informacji Obrazowej, związana formalnie z Instytutem Mikrobiologii, utworzona i prowadzona przez doktora Marka Ostrowskiego. Inspiracją jej powstania był jednosemestralny cykl wykładów poświęconych fotografii naukowej, który odbył się na przełomie 1978/1979; uczestniczyło w nim ponad 150 słuchaczy. Zainteresowanie tą dziedziną spowodowało, że w 1979 roku rektor UW podjął decyzję o utworzeniu przy Wydziale Biologii dwusemestralnych Studiów Podyplomowych Fotografii Naukowej i Technicznej. Był to pierwszy w historii program nauczania fotografii naukowej na poziomie akademickim. Zainteresowanie dorobkiem i koncepcją studiów wielokrotnie nagradzaną nagrodami ministrów było na tyle znaczące, że w roku 1985 została powołana decyzją Senatu UW samodzielna jednostka naukowo-badawcza: Pracownia Fotografii i Informacji Obrazowej Uniwersytetu Warszawskiego, której podlegały trzysemestralne Studia Podyplomowe Fotografii i Informacji Obrazowej. Były to jedyne studia podyplomowe w kraju, na które przyjmowano zapisy z 2–3-letnim wyprzedzeniem. Działalnością naukową, dydaktyczną i administracyjną Pracowni Studiów Podyplomowych kierował inicjator i organizator obu jednostek, doktor Marek Ostrowski. Pracownia osobowo i lokalowo była powiązana z Instytutem Mikrobiologii, z którego wywodzili się współpracownicy naukowi: Aleksandra Skłodowska oraz profesor Władysław Kunicki-Goldfinger. Pracownia została rozwiązana z powodów administracyjnych w roku 2000 w swoje 20-lecie funkcjonowania.

Kolejnymi dyrektorami Instytutu Mikrobiologii byli profesorowie: Władysław Kunicki-Goldfinger, Kazimierz Matusiak, Zbigniew Kwiatkowski, Roman Mycielski, Andrzej Piekarowicz, Jerzy Hrebenda, Zdzisław Markiewicz i Elżbieta Katarzyna Jagusztyn-Krynicka. Krótkie charakterystyki życia i działalności naukowej profesorów – kierowników Zakładów Instytutu Mikrobiologii, są przedstawione niżej.

Władysław Kunicki-Goldfinger (1916–1995)60 kierował Katedrą Mikrobiologii, Zakładem Mikrobiologii Ogólnej i Instytutem Mikrobiologii na Wydziale Biologii UW. Był absolwentem Uniwersytetu Jagiellońskiego i jeszcze jako student podjął pracę w Zakładzie Bakteriologii Wydziału Rolniczego UJ. Jego praca dyplomowa wykonana pod kierunkiem docenta Stanisława Śnieszko dotyczyła bakterii Streptococcus agalactiae powodującej zapalenie wymion u krów. W czasie wojny został zesłany w okolice Archangielska, później był żołnierzem Armii Andersa, a w 1947 roku powrócił do Polski. Pracował naukowo w Zakładzie Mikrobiologii Weterynaryjnej UMCS w Lublinie w pracowni profesora Józefa Parnasa (doktoryzował się w roku 1948), potem kierował Pracownią Mikrobiologii w Zakładzie Fizjologii Roślin UMCS i – po habilitacji w roku 1950 – Zakładem (później Katedrą) Mikrobiologii na Wydziale Biologii i Nauk o Ziemi UMCS. Od roku 1955 był kierownikiem Katedry Mikrobiologii Uniwersytetu Wrocławskiego i (w latach 1957–1961) organizatorem i kierownikiem Pracowni Genetyki Drobnoustrojów Instytutu Immunologii PAN, pierwszej placówki tej specjalności w Polsce.

W roku 1961 Kunicki-Goldfinger przeniósł się do Warszawy i został zatrudniony w Uniwersytecie Warszawskim, gdzie kierował Katedrą Mikrobiologii i Zakładem Mikrobiologii Ogólnej. Był organizatorem pierwszych w Polsce pracowni naukowych zajmujących się zmiennością i genetyką drobnoustrojów: we Wrocławiu, w Zakładzie Genetyki Instytutu Biochemii i Biofizyki w Warszawie i w Uniwersytecie Warszawskim. Tej dziedziny dotyczą jego najważniejsze publikacje (m.in. cykl Mechanism of conjugation and recombination in bacteria, 1968–1984). Jego drugi kierunek zainteresowań to mikrobiologia wód i ścieków; w Instytucie Mikrobiologii zbudował zespół naukowy, przekształcony później w samodzielny Zakład, a sam służył często pomocą projektantom i użytkownikom biologicznych oczyszczalni ścieków. Autor podręczników Mikrobiologia ogólna (1960), Życie bakterii (1968), Podstawy bakteriologii i immunologii (1977), Genetyka (1987) i popularnego Wszystko zaczęło się od bakterii (1981) oraz wielu publikacji naukowych z dziedziny filozofii i historii nauki (m.in. Dziedzictwo i przyszłość, rozważania nad biologią molekularną, ewolucją i człowiekiem, 1974; Szukanie możliwości, ewolucja jako gra przypadku i ograniczeń, 1989; Znikąd do nikąd, 1993). Swoje głębokie zainteresowania filozofią przyrody Kunicki-Goldfinger realizował w latach 70. i 80., organizując w kierowanym przez siebie Instytucie seminaria Konwersatorium Biologii Ewolucyjnej i Teoretycznej, umożliwiające wymianę myśli uczestnikom o różnych poglądach; był także aktywnym członkiem Sekcji Filozofii Nauki Polskiego Towarzystwa Filozoficznego oraz Komitetu Biologii Ewolucyjnej i Teoretycznej Polskiej Akademii Nauk. W latach 1953–1973 pełnił funkcję redaktora naczelnego czasopisma „Acta Microbiologica Polonica”. Był doktorem honoris causa dwóch uniwersytetów.

W latach 80. Kunicki-Goldfinger był zaangażowany politycznie. Był współzałożycielem Towarzystwa Popierania i Krzewienia Nauki, wiceprzewodniczącym odnowionej Polskiej Partii Socjalistycznej, członkiem Komitetu Obywatelskiego przy Lechu Wałęsie i, podobnie jak profesor Gajewski, współpracownikiem Komitetu Obrony Robotników i Towarzystwa Kursów Naukowych.

Ludmiła Janota-Bassalik, później Bassalik-Chabielska (1924–1994), studia na UW rozpoczęła na tajnych kompletach w czasie okupacji, a ukończyła je w 1949 roku. W latach 1950–1969 była pracownikiem naukowym w Zakładzie Fizjologii Roślin UW i (od 1961) w Zakładzie Mikrobiologii. Habilitowała się w 1963 roku (Psychrofile torfu niskiego na tle wybranych szczepów mikroflory mezofilnej). Od 1964 roku kierowała Pracownią, później Zakładem Mikrobiologii Technicznej w Katedrze Mikrobiologii. Po odejściu z Uniwersytetu Warszawskiego w latach 1969–1991 pracowała kolejno w Instytucie Antybiotyków i w Instytucie Genetyki i Hodowli Zwierząt PAN. Tytuł profesora nadzwyczajnego uzyskała w 1973 roku, a zwyczajnego w roku 1980. Jej dorobek z okresu pracy w UW obejmował studia nad bakteriami psychrofilnymi (zimnolubnymi) i ich rolą w torfach – w środowisku mało dotychczas badanym pod względem mikrobiologicznym. Badała także fizjologię i metabolizm bakterii termofilnych. Później, już w czasie pracy w Instytucie Genetyki i Hodowli Zwierząt, zajmowała się podłożem mikrobiologicznym strawności pasz i rolą w tym środowisku bakterii celulolitycznych. Wyodrębniła i opisała nowy gatunek tych bakterii. Duże znaczenie praktyczne miały jej badania dziedzicznego uwarunkowania podatności krów na powodowane przez bakterie zapalenie wymion.

Kazimierz Matusiak (1913–1994) to absolwent botaniki na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie i asystent Politechniki Lwowskiej, po wojnie kierownik Zakładu Mikrobiologii Technicznej Instytutu Fermentacji (1950–1958), docent i profesor mikrobiologii i botaniki UMCS i Wyższej Szkoły Rolniczej w Lublinie (1956–1969). W latach 19691980 profesor Uniwersytetu Warszawskiego, kierownik Zakładu Mikrobiologii Środowisk. Jego specjalnością była ekologia drobnoustrojów w aspekcie ochrony środowiska; podzielał w tym zakresie zainteresowania naukowe swego kolegi – profesora Kunickiego-Goldfingera.

Zbigniew Kwiatkowski (1929–2001) studiował botanikę i mikrobiologię na UJ i UMCS; był uczniem Kunickiego-Goldfingera i razem z nim organizował później katedry mikrobiologii w Lublinie, Wrocławiu (gdzie uzyskał doktorat) i w Warszawie, gdzie habilitował się w 1970 roku (Dwie drogipokonjugacyjnej rekombinacji u Escherichia coli). Od roku 1961 pracował w Uniwersytecie Warszawskim, gdzie kierował Zakładem Mikrobiologii Przemysłowej i Zakładem Fizjologii Bakterii. Zajmował się genetyką grzyba Aspergillus nidulans. On właśnie zapoczątkował w Polsce badania genetyczne tych organizmów (Radiation action on the mitotic crossing-over in Aspergillus nidulans, 1960, 1962). Badał także wpływ czynników środowiska i leków na bakterie chorobotwórcze. Był dyrektorem Instytutu Mikrobiologii UW (1975–1978) i dobrze wspominanym dziekanem Wydziału Biologii w czasie stanu wojennego (1981–1984).

Roman Mycielski (ur. 1933), studiował na UJ i UW, od 1963 roku zatrudniony w Katedrze Mikrobiologii UW, doktoryzował się w 1969 roku, habilitował – w roku 1979, a odpowiednie rozprawy dotyczyły cyklu życiowego mikroorganizmu Escherichia coli, ważnego składnika flory bakteryjnej żyjącej w jelicie człowieka. Od 1989 roku profesor i kierownik (do 2003 roku) Zakładu Mikrobiologii Środowisk, dyrektor Instytutu Mikrobiologii (1884–1991), kierował także Stacją Instytutu Mikrobiologii w Płocku. W jego dorobku naukowym ważne miejsce zajmuje problem oczyszczania ścieków i gleby metodami mikrobiologicznymi; szczególnie dotyczy to tzw. gleb zaolejonych, z których usuwanie substancji ropopochodnych za pomocą odpowiednich bakterii jest tańsze i efektywniejsze niż przy użyciu innych metod.

Jerzy Hrebenda (ur. 1936), absolwent Uniwersytetu Łódzkiego, od 1970 roku pracownik naukowy UW w Zakładzie Mikrobiologii Ogólnej, wcześniej samodzielny pracownik naukowy w Tarchomińskich Zakładach Farmaceutycznych „Polfa”. Habilitował się w roku 1986 (Rola błony zewnętrznej Escherichia coli w oporności na leki), tytuł profesora uzyskał w 1996 roku. Kierownik kolejno Zakładu Mikrobiologii Przemysłowej i Zakładu Mikrobiologii Stosowanej UW (1989–1996), dyrektor Instytutu Mikrobiologii (1991–1996). Zajmował się regulacją syntezy oraz funkcją biologiczną białek błony zewnętrznej bakterii patogennych, a szczególnie gatunku Yersinia enterocolitica, bakterii wywołującej jersiniozę, groźną odzwierzęcą chorobę zakaźną.

Andrzej Piekarowicz (ur. 1940), absolwent UW, od 1963 roku pracownik naukowy w Katedrze i Instytucie Mikrobiologii, profesor od roku 1984, kierownik Zakładu Wirusologii Ogólnej (1972–2011), dyrektor Instytutu Mikrobiologii (1993–1999). Jego rozprawa habilitacyjna Specyficzność komórkowa DNA u Haemophilus influenzae (1975) dotyczyła szczegółów procesu dziedziczenia u bakterii wywołującej zakażenie układu oddechowego i zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych. W zakresie jego zainteresowań badawczych były także zagadnienia restrykcji i modyfikacji bakteryjnego DNA jako bariery przeciwko infekcjom komórek bakteryjnych przez wirusy bakteryjne. Badał również biologiczne efekty metylacji DNA, a jego najnowsze prace dotyczą konstrukcji szczepionki przeciw Neisseria gonorrhoeae (dwoinka rzeżączki, wywołująca jedną z chorób przenoszonych drogą płciową) z wykorzystaniem bakteriofagów nitkowatych. Autor podręcznika Podstawy wirusologii molekularnej (2004).

Mirosława Włodarczyk (ur. 1941), absolwentka UW, pracownik Katedry i Instytutu Mikrobiologii od 1963 roku, doktorat uzyskała w 1969 roku. Jej rozprawa habilitacyjna (1978) dotyczyła relacji między plazmidami a chromosomami bakteryjnymi. Profesorem została mianowana w 1998 roku. W latach 1981–2009 kierowała kolejno Zakładem Mikrobiologii Ogólnej i jego kontynuacją – Zakładem Genetyki Bakterii. Zajmowała się analizą struktury i funkcji materiału genetycznego bakterii ze szczególnym uwzględnieniem wspomnianych wyżej plazmidów. Są to cząsteczki DNA powielające się w komórkach niezależnie od DNA chromosomowego i przekazywane z komórki do komórki bakteryjnej w czasie ich kontaktów. Znaczenie ich jest duże, gdyż mogą decydować o oporności bakterii na jeden lub kilka antybiotyków.

Zdzisław Markiewicz (ur. 1945), absolwent UW, od 1972 roku pracownik Zakładu Mikrobiologii Przemysłowej, od roku 1993 – kierownik Zakładu Fizjologii Bakterii. Stopień doktora otrzymał w 1980 roku, habilitował się w 1986 na podstawie rozprawy o składnikach ściany komórkowej bakterii (Modyfikacje podstawowej struktury mureiny bakterii gramujemnych). Jest profesorem od 1994 roku. Bada rolę produktów rozkładu osłon bakteryjnych drobnoustrojów w patogenezie chorób zakaźnych i możliwość ich wykorzystania do produkcji szczepionek.

Krystyna Izabella Wolska (ur. 1946), absolwentka UW, od roku 1968 pracownik Zakładu Mikrobiologii Ogólnej, następnie Zakładu Genetyki Bakterii. Doktorat uzyskała w 1977 roku, habilitowała się w roku 1987, a tytuł profesora uzyskała w 2005 roku. Kieruje grupą badawczą zajmującą się biologicznymi metodami eliminacji bakterii patogennych. Znaczenie tych metod jest coraz większe wobec wzrostu oporności bakterii na antybiotyki. Wykazano szczególne znaczenie antybakteryjne triterpenoidów izolowanych z wielu roślin, bada się mechanizm oddziaływania tych związków na bakterie. W zespole profesor Wolskiej bada się także strukturę i działanie tzw. bakteryjnego białka opiekuńczego HptG, pełniącego ważną rolę w regulacji procesów komórkowych, oraz działanie antybakteryjne nanocząsteczek metali.

Elżbieta Katarzyna Jagusztyn-Krynicka (ur. 1947), absolwentka Wydziału Biologii UW, od 1969 roku pracownik Zakładu Mikrobiologii Ogólnej i Zakładu Genetyki Bakterii. Stopień doktora uzyskała w roku 1974, habilitowała się w 1994 roku. Jest profesorem od 2004 roku, a od roku 2005 – dyrektorem Instytutu Mikrobiologii UW. Od 1994 roku kieruje w obrębie Zakładu Genetyki Bakterii grupą badającą molekularne podstawy bakteryjnej patogenezy. Obiektem tych badań są patogeny przewodu pokarmowego człowieka, Campylobacter jejuni i Helicobacter pylori. Badaniami objęte są molekularne i funkcjonalne właściwości trzech grup białek tych bakterii, którymi są: białka Dsb (disulfide-bonds), mające wpływ na patogeniczność bakterii, lipoproteiny, będące potencjalnymi czynnikami wirulencji, oraz białka systemu transportu ABC, uczestniczące w transporcie aminokwasów. Zastosowaniem tych badań będzie wytworzenie szczepionki zapobiegającej zasiedlaniu przewodów pokarmowych kurcząt (będących dla człowieka głównym źródłem infekcji) przez badane bakterie.

Ryszard Chróst (ur. 1947) studiował mikrobiologię na UW, od roku 1970 jest pracownikiem Zakładu Mikrobiologii Środowisk. Doktoryzował się w 1974 roku, a habilitował w roku 1986. Tematem jego rozpraw były zagadnienia ekologii bakterii i glonów w ekosystemach wodnych. Od 1977 roku jest profesorem i kieruje Zakładem Mikrobiologii Środowisk. Jego dorobek dotyczy bioróżnorodności mikroorganizmów w wodach jeziornych, procesów mikrobiologicznych zachodzących w tych środowiskach, zastosowania metod biologii molekularnej w badaniach mikroorganizmów wodnych, a także ochrona jezior.

Jacek Bielecki (ur. 1951), absolwent UW w zakresie mikrobiologii, pracę na Wydziale Biologii rozpoczął w Zakładzie Fizjologii Bakterii. Doktorat otrzymał w 1981 roku, habilitował się cztery lata później. Tematem jego rozpraw były molekularne procesy zachodzące u bakterii Escherichia coli, która jest ważnym składnikiem flory bakteryjnej jelita grubego człowieka, oraz u Listeria monocytogenes – chorobotwórczej bakterii przenoszonej przez żywność. Tytuł profesora uzyskał w 2012 roku. Jest kierownikiem Zakładu Mikrobiologii Stosowanej. Stworzył w swoim zakładzie grupę badającą fizjologię bakterii. Szeroko zakrojona, zróżnicowana tematyka badań tej grupy dotyczy m.in. mechanizmów oporności bakterii Listeria monocytogenes na antybiotyki, detergenty i metale ciężkie oraz prób wykorzystania bakterii żyjących w glebie, wodach i oczyszczalniach w procesach oczyszczania środowiska ze związków toksycznych i metali ciężkich. Obecnie omówioną tu grupą badawczą kieruje dr hab. Magdalena Popowska.

Dariusz Bartosik (ur. 1964), absolwent UW, od 1991 roku pracownik Zakładu Mikrobiologii Ogólnej, następnie Zakładu Genetyki Bakterii, którym kieruje od 2009 roku. Doktorat uzyskał w roku 1998, habilitował się w roku 2005 (Ruchome elementy genetyczne bakterii z rodzaju Paracoccus), tytuł profesora otrzymał w 2012 roku. W Zakładzie, którym kieruje, prowadzi grupę badawczą, której tematem są wspomniane (będące przedmiotem jego rozprawy habilitacyjnej) ruchome elementy genetyczne bakterii. Są one zdolne do przenoszenia informacji genetycznej (w procesie tzw. horyzontalnego transferu genów) między komórkami różnych gatunków bakterii, nawet odległych genetycznie. Profesor Bartosik prowadzi także prace z zakresu genomiki bakterii, badając genom, czyli materiał genetyczny zawarty w zespole chromosomów.

8.3. Instytut Eksperymentalnej Biologii Roślin

Wyodrębniony w roku 1993, w 1996 roku zmienił nazwę na Instytut Biologii Eksperymentalnej Roślin, a od 2010 roku – Instytut Biologii Eksperymentalnej i Biotechnologii Roślin.

W skład tego Instytutu weszły zakłady funkcjonujące wcześniej w Instytucie Botaniki. Pierwszy z nich to Zakład Anatomii i Cytologii Roślin (omówiony wyżej), po 1993 roku kierowany przez Marię Charzyńską i Agnieszkę Mostowską.

Drugi zakład wywodzący się z Instytutu Botaniki to Zakład Fotosyntezy i Badań Izotopowych kierowany przez Annę Rychter, który w roku 1993 zmienił nazwę na Zakład Bioenergetyki Roślin, a w roku 2012 został zlikwidowany.

Trzecią placówką przeniesioną tu (w roku 1993) z Instytutu Botaniki była Pracownia Biologii Molekularnej Roślin Zakładu Odporności Roślin, przemianowana w 1996 roku na Zakład Odporności Roślin, który z kolei zmienił w 2003 roku nazwę na Zakład Biologii Molekularnej Roślin, a w 2013 roku – na Zakład Biologii Systemów. Kolejni kierownicy tych placówek to Alina Kacperska-Lewak i Andrzej Jerzmanowski.

Czwarty zakład to Zakład Fizjologii Wzrostu i Rozwoju Roślin kierowany w pierwszych latach istnienia Instytutu przez Andrzeja Podstolskiego, przemianowany w 2008 roku na Zakład Ekofizjologii Molekularnej Roślin i kierowany przez profesora Pawła Sowińskiego.

Wreszcie w 1993 roku wraz z nowym Instytutem powstał Zakład Eksperymentalnej Morfogenezy Roślin, będący przekształceniem istniejącej wcześniej w Instytucie Botaniki Pracowni Techniki Mikroskopowej i jej kontynuacji – Pracowni Mikroskopii Elektronowej. Zakład Eksperymentalnej Morfogenezy Roślin, przemianowany później na Zakład Morfogenezy Roślin, zmienił w 2005 roku nazwę na Zakład Ekotoksykologii Roślin, a w 2009 roku stał się Pracownią Ekotoksykologii w ramach Zakładu Molekularnej Fizjologii Roślin w Instytucie Botaniki. Jednostką tą kierował Mieczysław Kuraś, później Małgorzata Wierzbicka.

W ramach omawianego Instytutu działa także Pracownia Fitotronowa, utworzona w latach 60. w Instytucie Botaniki.

Sylwetki kierowników poszczególnych Zakładów są przedstawione niżej.

Paweł Sowiński (ur. 1955), absolwent Wydziału Biologii UW i uczeń profesora Poskuty; pracował w Instytucie Hodowli i Aklimatyzacji Roślin, tam się doktoryzował (Reakcje fizjologiczne siewek kukurydzy na niskie, dodatnie temperatury, 1987) i habilitował (Transport asymilatów a tolerancja chłodu przez kukurydzę, 2001). Od 2002 roku adiunkt w Zakładzie Fizjologii Roślin UW, później kierownik kolejno Zakładu Fizjologii Wzrostu i Rozwoju Roślin oraz Zakładu Ekofizjologii Molekularnej Roślin. Profesorem został mianowany w roku 2012. Obszar jego badań obejmuje m.in. podłoże molekularne adaptacji kukurydzy do upraw w klimacie umiarkowanym oraz mechanizm transportu metabolitów fotosyntetycznych w roślinach typu C4, w tym kukurydzy.

Andrzej Jerzmanowski (ur. 1946), absolwent Wydziału Biologii UW, od 1969 roku pracował kolejno w Zakładzie Biochemii Ogólnej i w Zakładzie Fizjologii Odporności Roślin, habilitował się w roku 1985 (Modyfikacje postsyntetyczne histonu Hi Physarum polycephalum w czasie cyklu mitotycznego). Tytuł profesora uzyskał w 1998 roku. W roku 1992 w ramach Zakładu Fizjologii Odporności Roślin zorganizował Pracownię Biologii Molekularnej Roślin i został jej kierownikiem, a później kierował jej kontynuacją – Zakładem Biologii Molekularnej Roślin i (od 2013 roku) Zakładem Biologii Systemów. Był dyrektorem (w latach 1999–2008) Instytutu Biologii Eksperymentalnej Roślin; członek korespondent PAN i przedstawiciel Polski w European Molecular Biology Conference (CEMBC). Jego tematy badawcze to molekularne mechanizmy rozwoju roślin, w tym struktura chromatyny jako podłoża procesów epigenetycznych i pamięci komórkowej oraz regulacji transkrypcji. Jest autorem głośnej książki Geny i ludzie (1994).

Mieczysław Kuraś (ur. 1933), absolwent Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Łodzi, doktoryzował się w roku 1974 pod kierunkiem profesora Teleżyńskiego na podstawie rozprawy z zakresu anatomii rozwojowej roślin Organizacja i wzrost merystemu wierzchołkowego korzenia rzepaku, a habilitował w roku 1987 na podstawie trzech prac dotyczących cytologicznych aspektów aktywacji zarodków w kiełkujących nasionach rzepaku; w tych rozprawach wysunął tezę falowego uaktywniania się korzenia zarodkowego. Tytuł profesora otrzymał w roku 2000. Pracował naukowo (od 1963 roku) w Zakładzie Anatomii i Cytologii Roślin, później był twórcą Pracowni Techniki Mikroskopowej i Pracowni Mikroskopii Elektronowej oraz kierownikiem wymienionego wyżej Zakładu Morfogenezy Roślin – aż do przejścia na emeryturę w 2003 roku. Jego specjalność to anatomia rozwojowa roślin, fizjologia kiełkowania nasion, mikroskopia elektronowa i ultrastruktura komórek roślinnych.

Małgorzata Wierzbicka (ur. 1950), absolwentka UW, z początku pracownik Zakładu Botaniki Ogólnej i Pracowni Mikroskopii Elektronowej. Od roku 1993 kierowała Pracownią Środowiskowego Skażenia Roślin, Zakładem Morfogenezy Roślin, Zakładem Ekotoksykologii i Pracownią Ekotoksykologii. Habilitowała się w 1999 roku (Tolerancja roślin na ołów – badania na poziomie komórkowym i organizmalnym), a tytuł profesora otrzymała w 2010 roku. Jej specjalność naukowa to cytologia roślin i ekotoksykologia, w tym wpływ metali ciężkich na rośliny. Inspirowała i redagowała monograficzne opracowanie zbiorowe Selen – pierwiastek ważny dla zdrowia, fascynujący dla badacza (2007).

8.4. Instytut Genetyki i Biotechnologii

Zakład Genetyki Uniwersytetu Warszawskiego, utworzony w roku 1958 (przy Katedrze Systematyki i Geografii Roślin) i kierowany przez Wacława Gajewskiego, wchodził w skład Instytutu Botaniki aż do roku 2006, kiedy został podniesiony do rangi instytutu jako Instytut Genetyki i Biotechnologii. Po przejściu profesora Gajewskiego na emeryturę w 1981 roku kierownictwo Zakładu Genetyki objął Piotr Węgleński, a od 2010 roku Instytutem kieruje Paweł Golik. Instytut nie jest podzielony na zakłady, lecz są w nim organizowane luźne grupy badawcze skupiające się do pracy nad określonymi problemami naukowymi. Dzięki uczestnictwu w programach Unii Europejskiej, Instytut jest wyposażony w najnowocześniejszą aparaturę, korzysta też z urządzeń znajdujących się w Instytucie Biochemii i Biofizyki PAN, z którym ściśle współpracuje61.

27. Wacław Gajewski w 1985 roku

Twórca Zakładu Genetyki i jego pierwszy kierownik, Wacław Gajewski (1911–1997), był uczniem profesora Hryniewieckiego i pod jego kierunkiem opracował w Zakładzie Systematyki i Geografii Roślin UW znakomitą i do dziś cytowaną rozprawę doktorską Elementy flory polskiego Podola (1936). Po wojnie był zatrudniony jako asystent, a później docent w warszawskim Ogrodzie Botanicznym. Profesorem nadzwyczajnym został mianowany w 1954 roku. Jako przeciwnik łysenkizmu wprowadzanego wówczas do nauczania genetyki został odsunięty od wykładów, które podjął dopiero w 1956 roku. Trzeba tu przypomnieć, że Gajewski był jednym z nielicznych naszych biologów, a jedynym spośród genetyków, który zdecydowanie oparł się krzewieniu absurdalnych, opartych na pracach tzw. radzieckich uczonych, twierdzeń o realności samorództwa i dziedziczenia cech nabytych, a uznających odkrycia Weismanna, Mendla i Morgana za produkty zgniłej, kapitalistycznej nauki62. Kursowy wykład genetyki profesora Gajewskiego, rozpoczęty jeszcze w 1956 roku, gromadził liczne grono słuchaczy, nie tylko studentów biologii, lecz także wielu studentów i pracowników innych specjalności. Jego prace naukowe z tego i późniejszego okresu dotyczyły z początku genetyki i cytogenetyki roślin (m.in. rozprawa z pogranicza systematyki roślin A cytogenetic study of the genus Geum L., 1957). Później Gajewski poświęcił się genetyce molekularnej i inżynierii genetycznej grzybów. Był autorem pierwszych polskich nowoczesnych podręczników genetyki (Genetyka, 1963; Genetyka ogólna i molekularna, 1974). Był zaangażowany w działalność opozycyjną – działał jako jeden z założycieli i wykładowca Towarzystwa Kursów Naukowych.

Spośród pierwszych uczniów i asystentów profesora Gajewskiego w UW (początkowo niezbyt licznych ze względu na kilkuletnie odsunięcie go od dydaktyki), należy wymienić Alinę Doroszewską i Aleksandrę Putrament.

Alina Doroszewska pomagała profesorowi Gajewskiemu w organizowaniu zajęć dydaktycznych z genetyki w nowo powstałym w Uniwersytecie Zakładzie tej specjalności i pod jego kierunkiem wykonała pracę doktorską Studia porównawcze nad Dactylis slovenica Dom. i Dactylis glomerata L. (1962). Później pracowała naukowo w Zakładzie Systematyki i Geografii Roślin, gdzie się habilitowała, a w latach 1973–1976 kierowała Ogrodem Botanicznym UW.

Aleksandra Putrament (1926–2003), absolwentka UJ, w latach 19561958 starszy asystent profesora Edmunda Malinowskiego w Zakładzie Genetyki SGGW, pracowała w latach 1959–1968 na stanowisku starszego asystenta w Zakładzie Genetyki UW i habilitowała się, pracując nad poznaniem mechanizmów rekombinacji wewnątrzgenowej u grzybów. Później objęła stanowisko profesora w Instytucie Biochemii i Biofizyki PAN.

Troje uczniów profesora Gajewskiego z pierwszego pokolenia jego współpracowników w Zakładzie Genetyki UW doszło do tytułu profesora, będąc z kolei mistrzami dla kolejnych wychowanków Zakładu i Instytutu. Są to: Piotr Węgleński, Piotr Stępień i Ewa Bartnik.

Piotr Węgleński (ur. 1939) jest specjalistą w zakresie regulacji ekspresji genów, archeologii molekularnej i genetycznych podstaw ochrony gatunków. Absolwent UW i pracownik uczelni od 1961 roku, habilitował się w roku 1974, a tytuł profesora zwyczajnego otrzymał w 1982 roku. Kierował Zakładem Genetyki UW oraz Instytutem Genetyki i Biotechnologii (tym ostatnim od jego powstania). Był rektorem UW w latach 1999–2005. Zajmuje także stanowisko profesora w Instytucie Biochemii i Biofizyki PAN. Jest członkiem rzeczywistym PAN. Pierwszy w Polsce podjął, wraz ze swoim zespołem, prace z zakresu techniki inżynierii genetycznej i aktywnie popularyzował związane z nią zagadnienia. Był współautorem (z Wacławem Gajewskim) pierwszego podręcznika tej dziedziny (Inżynieria genetyczna, 1980) oraz podręcznika Genetyka molekularna (1988).

Piotr Stępień (ur. 1948) studia w zakresie biochemii na UW ukończył w 1971 roku i od tego czasu jest zatrudniony w Zakładzie i Instytucie Genetyki. Habilitował się w 1985 roku, a tytuł profesora otrzymał w 1997 roku. Profesor Instytutu Biochemii i Biofizyki PAN. Główny temat badawczy kierowanego przez niego zespołu to molekularne mechanizmy degradacji RNA w mitochondriach (badano je u drożdży Saccharomyces cerevisiae). Pracuje także nad identyfikacją i określeniem roli ludzkich genów związanych z funkcjonowaniem mitochondriów, co jest ważne dla poznania mechanizmu powstawania nowotworów i starzenia się organizmu. Na Wydziale Biologii UW wykłada biotechnologię, socjobiologię i bioetykę, zapraszany jest na wykłady przez inne uczelnie. Jest ekspertem Unii Europejskiej i członkiem komisji do spraw organizmów genetycznie zmodyfikowanych przy Ministerstwie Środowiska. Intensywnie popularyzuje w prasie, radio i telewizji osiągnięcia inżynierii genetycznej.

Ewa Bartnik (ur. 1949), absolwentka UW w zakresie biochemii, od 1971 roku pracownik naukowy Zakładu Genetyki UW, doktoryzowała się w 1974 roku, habilitowała na Wydziale Biologii UW w roku 1984, a tytuł profesora otrzymała w 1993 roku. Bada procesy biochemiczne u grzybów, w tym przemiany argininy u Aspergillus nidulans oraz działanie, budowę i ewolucję genów oraz transfer genów RNA u Aspergillus i Saccharomyces. Nowsze jej publikacje dotyczą molekularnego podłoża chorób wynikających z zaburzeń w funkcjonowaniu i strukturze mitochondriów (choroby mitochondrialne). Wiceprzewodnicząca komisji do spraw organizmów genetycznie zmodyfikowanych (GMO) przy Ministerstwie Środowiska, reprezentuje Polskę w UNESCO w sprawach związanych z naukowymi i bioetycznym problemami badań nad genomem ludzkim. Laureatka nagrody Polskiego Stowarzyszenia Dziennikarzy Naukowych za aktywność w popularyzowaniu nauki.

Nie sposób wymienić tu wszystkich młodszych stażem pracowników Instytutu Genetyki i Biotechnologii UW, z których wielu ma znaczący dorobek naukowy. Autor ograniczy się do czworga spośród nich.

Paweł Golik, absolwent Wydziału Biologii UW (biologia molekularna), pracownik naukowy w Zakładzie i Instytucie Genetyki od 1994 roku, habilitowany w roku 2008 (Posttranskrypcyjna regulacja ekspresji genomu mitochondrialnego u drożdży Saccharomyces). Tytuł profesora uzyskał w 2012 roku i obecnie jest dyrektorem Instytutu. Specjalizuje się w problemach obróbki i stabilności DNA w mitochondriach drożdży i kręgowców, a także w zagadnieniach biologii ewolucyjnej, bioinformatyki i filogenetyki molekularnej.

Joanna Kufel, studiowała biofizykę na UW i mikrobiologię farmaceutyczną w warszawskiej Akademii Medycznej, od 1989 roku przebywała za granicą. Doktorat uzyskała na uniwersytecie w Uppsali. Po długim stażu na uniwersytecie w Edynburgu, od 2003 roku pracuje w Zakładzie Genetyki UW. Tytuł profesora otrzymała w 2012 roku. Specjalność grupy, którą kieruje, to problemy syntezy i przemian różnych klas kwasów rybonukleinowych u drożdży i u Arabidopsis thaliana (roślina z rodziny krzyżowych), organizmów uznawanych za modelowe dla tego typu badań.

Barbara Tudek, absolwentka UW w zakresie biochemii, pracowała kolejno w Zakładzie Biochemii Akademii Medycznej oraz w Instytucie Biochemii i Biofizyki PAN, gdzie habilitowała się w 2001 roku na podstawie rozprawy Utlenianie i alkilacja zasad DNA – rola pierwotnych i wtórnych uszkodzeń w replikacji i mutagenezie. Tytuł profesora otrzymała w 2006 roku i od tego czasu pracuje w Zakładzie Genetyki UW. Prowadzi badania biotechnologiczne z pogranicza biologii molekularnej i medycyny.

Andrzej Dziembowski, absolwent UW w zakresie genetyki, od 2002 roku pracownik Zakładu Genetyki UW, gdzie się doktoryzował (w roku 2002) i habilitował (w roku 2009). Bada metabolizm RNA w drożdżach oraz wielkie kompleksy białkowe.

Przez wiele lat Zakład Genetyki UW był jedyną w Polsce i we wschodniej Europie placówką prowadzącą nowoczesne badania genetyczne. Obecny Instytut Genetyki i Biotechnologii UW reprezentuje wyróżniający się poziom naukowy, należy do najlepszych w Polsce i ma znakomitą reputację w Europie i Ameryce.

8.5. Instytut Zoologii

Specjalności zajmujące się zwierzętami są uprawiane w Instytucie Zoologii, obejmującym obecnie (stan w roku 2013) dziewięć Zakładów63. Na początku, w roku 1946/1947, było ich cztery: Zakład Zoologii, Zakład Anatomii Porównawczej, Zakład Fizjologii Zwierząt i Zakład Cytologii. Wszystkie były pozbawione kierowników, którzy nie przeżyli wojny, a zarządzał nimi kurator – profesor Bassalik. Niebawem uległ likwidacji Zakład Anatomii Porównawczej, a pojawił się Zakład Antropologii, natomiast Zakład Zoologii podzielił się na Zakład Zoologii Ogólnej i Zakład Zoologii Systematycznej. Z początkiem października 1951 roku w strukturze Wydziału utworzono Instytut Zoologiczny, obejmujący pięć katedr (dawne zakłady zoologiczne funcjonowały teraz jako: Katedra Zoologii Ogólnej, Katedra Zoologii Systematycznej, Katedra Cytologii, Katedra Fizjologii Zwierząt) oraz jeden zakład (Zakład Antropologii).

W roku 1952 dotychczasowa Katedra Zoologii Systematycznej zmieniła nazwę na Katedrę Zoologii, a Katedra Zoologii Ogólnej została wyłączona z Instytutu Zoologicznego i przekształcona w Katedrę Biologii, kierowaną przez Wincentego Wiśniewskiego. Jednocześnie Katedrze tej zostały podporządkowane: Zakład Parazytologii kierowany przez Wiśniewskiego, Zakład Embriologii kierowany przez Stanisława Bilewicza (w 1960 roku podniesiony do rangi katedry i włączony do Instytutu Zoologicznego), Zakład Hydrobiologii kierowany przez Mariana Gieysztora, Zakład Ewolucjonizmu kierowany przez Kazimierza Petrusewicza i Zakład Ekologii Zwierząt kierowany przez Kazimierza Tarwida; nieco później dołączono tu Zakład Ekologii Roślin kierowany przez Władysława Matuszkiewicza. Katedra Biologii z wymienionymi zakładami około 1955 roku znajdowała się już w strukturze Instytutu Zoologicznego; została zlikwidowana w 1960 roku. W roku 1970 Instytut Zoologiczny zmienił nazwę na Instytut Zoologii.

Instytutem tym kierowali kolejno profesorowie: Tadeusz Jaczewski, Zdzisław Raabe, Andrzej Tarkowski, Bohdan Matuszewski, ponownie Andrzej Tarkowski, Maria Doligalska, Andrzej Prejs i Nadzieja Drela.

Zakłady zoologiczne, podobnie jak botaniczne, wprowadziły się do zdewastowanego budynku Szkoły Głównej jeszcze w 1945 roku. Później niektóre z nich (fizjologia zwierząt, część Zakładu Zoologii) znalazły pomieszczenie w budynku tzw. pomuzealnym, zajmowanym przez Wydział Historii, i w budynku UW na Nowym Świecie. W roku 1995 Zakład Zoologii i Zakład Ekologii wyprowadziły się ze Szkoły Głównej do budynku przy ulicy Banacha 2 (zajmowanego wcześniej przez Wojskową Akademię Polityczną im. Feliksa Dzierżyńskiego), tam też przeprowadził się Zakład Hydrobiologii z Nowego Światu. Pozostałe zakłady z budynku Szkoły Głównej przeniosły się w roku 2000 do nowej siedziby Wydziału Biologii przy ulicy Miecznikowa.

Kierowanie Zakładem Zoologii (od roku 1948 był to Zakład Zoologii Ogólnej, później Katedra) przejął po, zamordowanym w czasie powstania przez Niemców, Wacławie Roszkowskim dawny uczeń Janickiego i asystent Roszkowskiego, Wincenty Lesław Wiśniewski (1904–1958). Po wojnie, którą spędził w łagrze w Rosji, a później w Armii Andersa, powrócił do kraju, do pracy na Uniwersytecie. Był pierwszym dziekanem wyodrębnionego w roku 1951 Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi, miał zresztą duży wkład organizacyjny w jego powstanie. W roku 1953 odstąpił kierowanie Katedrą Zoologii Ogólnej profesorowi Zdzisławowi Raabemu, a sam objął kierownictwo Katedry Biologii i Zakładu Parazytologii. Po przywróceniu wymienionego Zakładu do normalnej działalności i wykształceniu uczniów podjął ambitną, zespołową pracę nad fauną pasożytniczą jezior północno-wschodniej Polski. Do współpracy w terenie zaprosił wszystkich swoich pracowników, pracowników innych krajowych ośrodków naukowych i przygotowanych do tej pracy studentów. Za główny cel badań postawił porównanie fauny pasożytów z czterech jezior o różnych warunkach siedliskowych. Poszukiwał wszystkich stadiów pasożytów zarówno we wszelkiego rodzaju bezkręgowcach, jak i w kręgowcach, żywicielach ostatecznych, w celu określenia dróg ich inwazji i krążenia w dokładnie określonych pod względem biologicznym i ekologicznym biocenozach. Nieszczęśliwie zmarł nagle w czasie pracy w terenie w lecie 1958 roku. Jedynie częściowe, choć cenne wyniki wspólnej pracy, zostały opublikowane jeszcze przez samego Wiśniewskiego oraz przez jego współpracowników, a zamierzona synteza nigdy się nie ukazała.

Drugim profesorem zoologii w UW był wspomniany wyżej, związany dawniej na krótko z Uniwersytetem Tadeusz Jaczewski (1899–1974), znany już w świecie specjalista w zakresie systematyki pluskwiaków wodnych z rodziny Corixidae. W 1946 roku został mianowany docentem etatowym, w roku 1948 – profesorem zoologii systematycznej i kierownikiem nowo powstałego Zakładu Zoologii Systematycznej. W roku 1952/1953 kierował Instytutem Zoologicznym i Katedrą Zoologii Ogólnej; tę pierwszą funkcję odstąpił profesorowi Raabemu. W latach 1950–1952 był prorektorem Uniwersytetu do spraw odbudowy zrujnowanych gmachów uniwersyteckich. Później nie pełnił już w UW funkcji kierowniczych, pozostając na etacie profesora zwyczajnego w Katedrze, a następnie Instytucie Zoologicznym, i prowadząc wykłady z zoologii systematycznej i zoogeografi. Przez pewien czas (1953–1959) był jednocześnie dyrektorem Instytutu Zoologii PAN. Po przejściu na emeryturę w 1969 roku dalej wykładał i kierował pracami studentów. Jego niezapomnianą zasługą jest inicjatywa opracowania i wydawania zespołowymi siłami entomologów czy szerzej – zoologów, pomnikowych seryjnych wydawnictw: „Klucze do oznaczania owadów Polski” i „Katalog fauny Polski”, o starannie obmyślanym układzie i szacie edytorskiej. Dzięki jego determinacji i wieloletniej pracy redakcyjnej mamy serie wydawnicze, których zazdroszczą nam inne kraje. Z jego dorobku naukowego w tym okresie można wymienić opracowanie monograficzne pluskwiaków z rodziny Corixidae w dziele Opredelitel’ nasekomych evropejskoj časti SSSR (1964, z Izjasławem Mojsiejewiczem Kerżnerem). Już po śmierci Jaczewskiego ukazały się opracowane przez niego klucze do oznaczania jedenastu rodzin krajowych pluskwiaków wodnych, przygotowane do druku przez Aleksandra Wróblewskiego z Poznania.

28. Zdzisław Raabe

Następcą Wiśniewskiego jako kierownika Instytutu Zoologicznego i Katedry Zoologii został Zdzisław Raabe (1909–1972), syn protozoologa Henryka Raabego, twórcy i rektora UMCS w Lublinie. Zdzisław Raabe rozpoczął w roku 1927 studia na UW, słuchał wykładów Konstantego Janickiego, ale nie związał się wówczas trwale z Uniwersytetem. Będąc jeszcze studentem, rozpoczął pracę w Państwowym Muzeum Zoologicznym w Warszawie jako asystent działu skorupiaków. Podróżował, spędzając letnie miesiące w stacjach badawczych krajowych (Wigry, Hel) i zagranicznych (Monako, Neapol). Z Tadeuszem Jaczewskim, który wówczas kierował Muzeum, odbył w 1937 roku podróż do placówek muzealnych zachodniej Europy. Opublikował w tym czasie jedenaście prac naukowych, m.in. studia nad pasożytniczymi pierwotniakami. Doktorat uzyskał już po wojnie na Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, gdzie pracował przy organizacji tamtejszego Muzeum Przyrodniczego. Jego praca doktorska Z badań nad rodziną Hysterocinetidae, wykonana jeszcze przed wojną, oraz rozprawa habilitacyjna Drogi przystosowań morfologicznych do życia pasożytniczego wśród wymoczków dotyczyły pierwotniaków. W UMCS kierował w latach 1947–1953 Zakładem, później Katedrą Zoologii i Parazytologii Weterynaryjnej na Wydziale Weterynaryjnym.

W 1953 roku Zdzisław Raabe rozpoczął pracę w Uniwersytecie Warszawskim, przejmując kierownictwo Katedry i Zakładu Zoologii i stanowisko dyrektora Instytutu Zoologicznego UW, a także wykłady kursowe z zoologii ogólnej, które prowadził do śmierci. Profesorem nadzwyczajnym został mianowany w roku 1948, a zwyczajnym w 1956 roku. Jego dorobek w zakresie protozoologii obejmuje różne grupy systematyczne pierwotniaków, głównie jednak przedstawicieli orzęsków z rzędu ttigmotricha i rodziny Urceolariidae, pasożytujących na powierzchni ciała zwierząt wodnych; niektóre z tych organizmów żyją jako komensale64 w przewodach pokarmowych. W zakresie znajomości tych pierwotniaków Raabe był światowym autorytetem, publikując m.in. ich monograficzne, syntetyzujące wiedzę opracowania. Zaproponował nowy podział systematyczny całości pierwotniaków (Remarks on the principles and outline of the system of Protozoa, 1964). Wydał oryginalny podręcznik Zarys protozoologii (1964).

Po śmierci Raabego w 1972 roku kierownictwo Instytutu Zoologii i wykłady z zoologii ogólnej przejął Kazimierz Dobrowolski, wcześniej kierownik Zakładu Zoologii Kręgowców, specjalista w zakresie ekologii ptaków. W roku 1972 połączono Zakład Zoologii Bezkręgowców i Zakład Zoologii Kręgowców w Zakład Zoologii, także kierowany przez Dobrowolskiego. W roku 1973 Zakład ten został połączony z Zakładem Ekologii i Ewolucjonizmu w Zakład Zoologii i Ekologii, którego kierownictwo przejął Kazimierz Dobrowolski. Zakłady te zostały rozdzielone w 1990 roku. Kierowanie Zakładem Zoologii przejął Tomasz Umiński, a Zakładem Ekologii kierował dalej Kazimierz Dobrowolski. Ostatnim kierownikiem Zakładu Zoologii UW (w latach 1992–2006) był Stefan Radzikowski. Od roku 2007 w miejsce Zakładu Zoologii działa Zakład Paleobiologii i Ewolucji, którego kierownictwo objął Jerzy Dzik, paleontolog, absolwent UW w zakresie zoologii, jednocześnie dyrektor Instytutu Paleobiologii PAN, członek rzeczywisty PAN.

Kazimierz Albin Dobrowolski (1931–2002) był absolwentem UW i cały okres pracy naukowej związał z tą uczelnią. Jego dorobek naukowy dotyczy ekologii ptaków, temat rozprawy doktorskiej to Badania nad ekologicznymi przystosowaniami ptaków Wisły (1963), a habilitacyjnej – Struktura występowania typów i form morfologicznych ptaków wodnych (1969). Działał aktywnie na polu ochrony przyrody (m.in. w Międzynarodowej Radzie Ochrony Przyrody, w Międzynarodowym Biurze Badania Ptaków Wodnych i w Państwowej Radzie Ochrony Przyrody), w latach 1988–1996 był dyrektorem Instytutu Ekologii PAN, a w latach 1996–1997 – Głównym Konserwatorem Przyrody w Ministerstwie Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa. Wychowanek Raabego, pracownik naukowy w Katedrze Zoologii, od roku habilitacji kierownik wymienionych wyżej zakładów Instytutu Zoologicznego. Tytuł profesora otrzymał w 1976 roku. Pełnił funkcję dziekana Wydziału Biologii w latach 1978–1979. W latach 1982–1985 był rektorem Uniwersytetu Warszawskiego, mianowanym przez Ministra Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki w miejsce odwołanego w stanie wojennym profesora Henryka Samsonowicza. Współautor przewodnika Ptaki Europy (1982) i The strategy of wetland protection in Poland (1998), a także autor opracowań popularnych Jak latają zwierzęta (1965) i Jak pływają zwierzęta (1971).

Tomasz Umiński (ur. 1931), absolwent UW, w latach 1955–2001 pracownik naukowy Wydziału Biologii. Pracę naukową rozpoczął w Katedrze Zoologii w 1955 roku, doktorat uzyskał w 1967 roku. Od 1971 roku adiunkt w Zakładzie Zoologii Bezkregowców, od 1974 roku – kolejno w Zakładzie Zoologii i Ekologii Zwierząt i Zakładzie Zoologii. Habilitował się w roku 1979, na stanowisku docenta pozostaje od marca 1984 roku. Jest specjalistą w zakresie ekologii zwierząt i zoogeografii, badającym głównie ślimaki lądowe pod kątem ich systematyki i występowania. Autor podręczników szkolnych oraz książek popularyzujących nauki zoologiczne. Działacz opozycji, internowany w stanie wojennym.

Stefan Radzikowski (ur. 1936), absolwent UW i uczeń profesora Raabego, w latach 1964–2006 pracownik naukowy Zakładu Zoologii i jego ostatni kierownik, doktoryzował się w roku 1972 (rozprawa Badania nad aparatem jądrowym Chilodonella cucullulus), habilitował się w 1987 roku, tytuł profesora uzyskał w roku 2001. Jego specjalność to cytologia i kariologia orzęska z rodzaju Chilodonella żyjącego w oligotroficznych zbiornikach wodnych (Radzikowski zidentyfikował badany gatunek i ponownie opisał jako Ch. steini).

W Katedrze Zoologii pracował też krótko profesor Franciszek Pliszka (1909–1956), ichtiolog, absolwent SGGW i Wydziału Weterynaryjnego UW, przeniesiony na Uniwersytet Warszawski z Wyższej Szkoły Rolniczej w Olsztynie.

Zakład Ekologii Zwierząt istniał od 1951 roku (początkowo w ramach Katedry Biologii UW); jego kierownikiem do roku 1955 był docent Kazimierz Tarwid, później kierowali nim kuratorzy – profesorowie Wincenty Wiśniewski i Kazimierz Petrusewicz. W roku 1960 Zakład Ekologii Zwierząt połączono z Zakładem Ewolucjonizmu, tworząc Zakład Ewolucjonizmu i Ekologii Zwierząt, którym w dalszym ciągu, do 1973 roku, kierował Petrusewicz. Po jego przejściu na emeryturę zakład ten połączono z Zakładem Zoologii Kręgowców w jeden Zakład Zoologii i Ekologii, w roku 1990 ponownie podzielony na Zakład Zoologii i Zakład Ekologii. Jak już wspomniano, tym ostatnim kierował Dobrowolski, a od 1995 roku kieruje nim Michał Kozakiewicz.

Kazimierz Tarwid (1909–1988), pierwszy kierownik Zakładu Ekologii Zwierząt, był absolwentem biologii na UW. Specjalizował się w entomologii pod kierunkiem profesorów Janickiego i Tura. Przed wojną był pracownikiem Państwowego Muzeum Zoologicznego, a w czasie okupacji jego kierownikiem. Po wojnie, po uzyskaniu na Uniwersytecie doktoratu na podstawie rozprawy Etude sur la repartition des larves des Chironomides dans le profundal du lac Wigry (1946), do roku 1955 pracował naukowo w Instytucie Zoologicznym UW. Organizator i kierownik Zakładu Ekologii Zwierząt, habilitował się w roku 1948, profesorem nadzwyczajnym został mianowany w 1954 roku. Po odejściu z UW (w związku z rozpoczętym w roku 1955 procesem karnym, zakończonym po pięciu latach uniewinnieniem) pracował wyłącznie w Instytucie Ekologii PAN, w którym był zatrudniony od jego początków i brał udział w jego organizowaniu. Znawca muchówek, jeszcze jako student Janickiego pierwszy w Polsce rozpoczął pracę nad systematyką i ekologią larw wodnych muchówek z rodziny ochotkowatych (Chironomidae), a gromadzone wówczas materiały wykorzystał później w pracy doktorskiej. Po wojnie organizował w Puszczy Kampinoskiej kompleksowe badania nad zespołami komarów i ich rolą w biocenozie.

29. Kazimierz Petrusewicz

Kazimierz Petrusewicz (1906–1982) studiował zoologię na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie pod kierunkiem entomologa – profesora Jana Prüffera, tam też doktoryzował się na podstawie rozprawy o ekologii pająków (1936). Współpracował ze Stacją Wigierską Instytutu im. Nenckiego, organizując wyprawy nad wody Polesia. Jednocześnie angażował się w działalność polityczną w szeregach Komunistycznej Partii Polski. Po wojnie pełnił wysokie funkcje w strukturach rządowych i partyjnych, aktywnie uczestnicząc w dostosowaniu polskiej nauki do wymagań nowego ustroju. W roku 1951 powrócił do działalności naukowej, podejmując pracę w Uniwersytecie Warszawskim jako profesor kierujący Zakładem, później Katedrą Biologii na Wydziale Biologii i Nauk o Ziemi. Kierował także Katedrą, później Zakładem Ewolucjonizmu i Ekologii Zwierząt. Dwukrotnie pełnił obowiązki kuratora Katedry Hydrobiologii. Wykładał na Uniwersytecie biologię ogólną, ekologię zwierząt lądowych, hydroekologię i ewolucjonizm. Zaangażowany był także w organizowanie i kierowanie Instytutem Ekologii Polskiej Akademii Nauk: był jego dyrektorem w latach 1956–1977 (jemu zawdzięcza Instytut rozbudowę nowej siedziby w Dziekanowie Leśnym), kierował także kilkoma jego pracowniami i zakładami. Stworzył Ośrodek Dokumentacji Ewolucjonizmu PAN (kierował nim w latach 1954–1969).

Petrusewicz doprowadził do wydania w polskich przekładach kilku dzieł klasyków myśli ewolucyjnej. Działał w wielu krajowych i międzynarodowych naukowych towarzystwach, komitetach i grupach roboczych. W jego dorobku naukowym cenne są wczesne prace dotyczące pająków, pierwsze w naszej nauce od czasów Władysława Taczanowskiego i Władysława Kulczyńskiego, przy czym jego zainteresowania kierowały się już w stronę zagadnień ekologicznych. Pracę naukową w zakresie ekologii kontynuował po wojnie. W Instytucie Ekologii PAN rozwinął zespołowe badania nad populacjami gryzoni, najpierw w warunkach laboratoryjnych, później w terenie – w lesie koło stacji terenowej Instytutu w Dziekanowie, wreszcie na izolowanej wyspie na jednym z mazurskich jezior. Badania te zaowocowały wieloma publikacjami jego oraz jego uczniów i współpracowników. Włączył się w badania zainicjowane w ramach Międzynarodowego Programu Biologicznego w latach 60. Uczestniczył w pracy jego komitetu organizacyjnego (był jednym z wiceprzewodniczących Programu), organizował międzynarodowe sympozja na temat badań nad produktywnością ekosystemów. Cenna jest redagowana przez Kazimierza Petrusewicza książka Secondary productivity of terrestrial ecosystems, gromadząca materiały sympozjum organizowanego przez polskich uczestników Programu Biologicznego w Jabłonnie w 1966 roku. W książce Osobnik, populacja, gatunek (1978) analizował teorię gatunku, pojęcia ważnego dla podstaw ekologii. Wreszcie trzeba wspomnieć o zaangażowaniu Petrusewicza na początku lat 50. w krzewienie tzw. nowej biologii i twórczego darwinizmu, opartych na ewolucjonizmie w wersji miczurinowsko-łysenkowskiej; był on jednym z głównych organizatorów słynnych w swoim czasie konferencji propagujących te idee.

Jednym z asystentów Zakładu Zoologii i Ekologii kierowanego przez Kazimierza Dobrowolskiego, a później Tomasza Umińskiego, był Michał Kozakiewicz (ur. 1950), absolwent zoologii UW, wychowanek profesorów Petrusewicza i Dobrowolskiego, który został mianowany kierownikiem restytuowanego w roku 1995 Zakładu Ekologii. Promotorem jego pracy doktorskiej (Rola izolacji siedliska w kształtowaniu struktury i dynamiki populacji nornicy rudej, 1982) był Dobrowolski; jego rozprawa habilitacyjna nosiła tytuł Habitat isolation and ecological barriers – the effect on small mammalpopulations and communities (1994), w 2000 roku otrzymał tytuł profesora. Zajmuje się wpływem zróżnicowanych warunków środowiska na populacje i zgrupowania żyjących w nim gatunków zwierząt z różnych grup systematycznych, a także zagadnieniami genetyki populacji. Był dziekanem Wydziału Biologii w latach 1999–2005.

Zakład Fizjologii Zwierząt w okresie powojennym przez kilka lat nie posiadał kierownika (profesor Białaszewicz, który dawniej nim kierował, zmarł w czasie wojny). Kuratorem był z początku profesor Bassalik, a pierwszym asystentem doktor Teodor Neuman. Później rozpoczął tu pracę doktor Marian Rybicki. Kierownikiem tej jednostki (już jako Katedry Fizjologii Zwierząt, pozostającej poza Instytutem Zoologicznym) został w roku 1955 Włodzimierz Niemierko i kierował nią do jej likwidacji w 1963 roku. Docentem w katedrze Niemierki był Marian Rybicki, który wkrótce usamodzielnił się, obejmując kierownictwo nowego, powstałego w roku 1960 Zakładu Fizjologii Porównawczej Zwierząt (od 1963 roku w ramach Instytutu Zoologicznego). Następnym kierownikiem Zakładu Fizjologii Porównawczej Zwierząt UW – po śmierci Rybickiego – był Janusz Gill. W 1978 roku wydzielił się Zakład Fizjologii Bezkręgowców, którego kierownictwo objął Bronisław Cymborowski, a zakład kierowany dotychczas przez Gilla zmienił nazwę na Zakład Fizjologii Zwierząt Kręgowych. Po przejściu Gilla na emeryturę (w roku 1992) i krótkim okresie przejściowym, gdy kuratorem Zakładu był Bohdan Matuszewski, Zakładem tym kierowały kolejno Jolanta Sotowska-Brochocka i Krystyna Skwarło-Sońta. W roku 2005 mocą Uchwały Senatu UW oba te Zakłady uległy likwidacji i zostały przekształcone w restytuowany Zakład Fizjologii Zwierząt, kierowany przez Krystynę Skwarło-Sońtę i Piotra Bębasa. Niewielka zwierzętarnia służąca potrzebom Zakładu Fizjologii Zwierząt od początku jego istnienia została w roku 2002 podniesiona do rangi jednostki wydziałowej.

Włodzimierz Niemierko (1897–1985), absolwent Wydziału Lekarskiego UW, słuchał także wykładów profesora Białaszewicza, z którym później współpracował, będąc zatrudniony w Instytucie Biologii Doświadczalnej im. Nenckiego (od 1923 roku). Równolegle (od roku 1933) był zatrudniony jako asystent i adiunkt Białaszewicza w Zakładzie Fizjologii Zwierząt na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym UW. W 1945 roku habilitował się na UW z fizjologii zwierząt, a później został mianowany profesorem biochemii układu nerwowego i mięśni w Instytucie im. Nenckiego (był dyrektorem tego Instytutu w latach 1961–1967) oraz profesorem fizjologii zwierząt w Uniwersytecie Łódzkim. Był wybitnym specjalistą w zakresie fizjologii i biochemii zwierząt, głównie w zakresie biochemii białek mięśniowych i metabolizmu owadów.

Kierownikiem Zakładu Fizjologii Porównawczej Zwierząt w latach 1960–1967 był Marian Rybicki (1905–1967). Pracę magisterską napisał jeszcze pod kierunkiem Białaszewicza, doktoryzował się w Lublinie na UMCS pod kierunkiem Władysława Kunickiego-Goldfingera, przedstawiając rozprawę Udział mikroflory jelitowej w procesach odżywiania larw mola woskowego Galleria melonella L. Następnie był adiunktem w Zakładzie Fizjologii Roślin UW (od 1949 roku) i w Katedrze Fizjologii Zwierząt UW (od 1952 roku). Stopień docenta otrzymał w roku 1955, tytuł profesora nadzwyczajnego w roku 1962. W latach 1958–1964 pełnił obowiązki prodziekana i dziekana Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi, następnie Wydziału Biologii. Jego specjalność naukowa to fizjologia trawienia owadów (Znaczenie roślin zielonych w życiu owadów, 1953, 1954; Mechanism of digestion of leaves of green plants by some lepidopterous caterpillars, 1957) i ptaków. Nagła śmierć nie pozwoliła mu na ukończenie monografii morfofizjologicznej i systematycznej orzęsków żwaczowych z rodziny Ophryoscolecidae. Był zamiłowanym dydaktykiem w zakresie swojej trudnej specjalności.

30. Janusz Gill

Janusz Gill (1922–2010) kierował Zakładem Fizjologii Zwierząt UW w latach 1968–1992. Studiował na Wydziale Weterynaryjnym UW, w latach 1948–1968 pracował w Zakładzie Fizjologii Zwierząt UW, później w analogicznym zakładzie w SGGW, tam doktoryzował się i habilitował. Badał zagadnienia regulacji trawienia i krążenia krwi u różnych ssaków, później rytm biologiczny i fizjologię wysiłku fizycznego u konia; autor m.in. monografii Zarys fizjologii żubra (1999) oraz podręczników Zarys fizjologii porównawczej zwierząt (1987) i Zarys anatomii i fizjologii zwierząt gospodarskich (1957).

Krystyna Skwarło-Sońta (ur. 1944) ukończyła studia na UW pod kierunkiem profesora Kaniugi w Zakładzie Enzymatyki, od 1966 roku pracownik naukowy Zakładu Fizjologii Porównawczej Zwierząt. Doktorat uzyskała w roku 1976, habilitowała się w roku 1993 (Rola prolaktyny w regulacji odporności u kurcząt), tytuł profesora otrzymała w 2004 roku. Zakładem Fizjologii Zwierząt kierowała w latach 2005–2010.

Piotr Bębas (ur. 1972), absolwent UW, od 1996 roku pracował w Zakładzie Fizjologii Zwierząt Bezkręgowych. Doktorat uzyskał w roku 2002 na podstawie rozprawy Regulacja rytmu uwalniania plemników z gonad Spodoptera littoralis. Habilitował się w 2011 roku przedstawiwszy rozprawę Rytmy biologiczne w męskim układzie rozrodczym owadów i sssaków. Jego zainteresowania badawcze to fizjologiczne i molekularne podstawy zegara biologicznego owadów. Od 2010 roku jest kierownikiem Zakładu Fizjologii Zwierząt.

Istniejący w latach 1978–2009 Zakład Fizjologii Bezkręgowców był zorganizowany i kierowany przez Bronisława Cymborowskiego (ur. 1939), który u profesora Rybickiego studiował fizjologię zwierząt, był jego asystentem i pod jego kierunkiem napisał rozprawę doktorską Badania nad neurohormonalną regulacją dobowego cyklu aktywności ruchowej świerszcza, obronioną w 1969 roku, a więc już po śmierci promotora. Habilitował się w 1973 roku (rozprawa Control of circadian rhytm of locomotor activity in the house cricket), a w 1983 roku został mianowany profesorem. Specjalista w zakresie czynników biochemicznych regulujących tzw. zegar biologiczny owadów, czyli dobową rytmikę aktywności, autor monografii Endokrynologia owadów (1984) i Zegary biologiczne (1984). Dziekan Wydziału Biologii w latach 1984–1987.

Zakład Embriologii powstał w 1953 roku jako jeden z zakładów w ramach Katedry Biologii. Później (od 1960 roku) była to Katedra Embriologii i zakład w Instytucie Zoologicznym i Instytucie Zoologii. Jednostką tą kierowali kolejno Stanisław Bilewicz, Zygmunt Kraczkiewicz, Andrzej Tarkowski i Marek Maleszewski.

Stanisław Bilewicz (1903–1962), przed wojną wychowanek Tura i asystent profesora Ejsmonda na Wydziale Lekarskim UW. Habilitował się w roku 1949 na UW z zoologii ze szczególnym uwzględnieniem biologii na podstawie rozprawy O zawartości glikogenu w całym ciele i w wątrobie larw Rana temporaria L. podczas przeobrażenia. Prowadził także wykłady zlecone na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym. Został mianowany profesorem w 1954 roku. W latach 1953–1960 kierował Zakładem Embriologii przy Katedrze Biologii UW, a później Katedrą Embriologii. Jednocześnie był zatrudniony kolejno w Państwowym Zakładzie Higieny i (od 1949 roku) w Akademii Wychowania Fizycznego w Warszawie, gdzie kierował Zakładem Antropobiologii i Katedrą Biologii, a także pełnił funkcję prorektora i rektora. Pierwsze jego prace dotyczyły teratologii, a więc dziedziny, w której wybitnym badaczem był profesor Tur, późniejsze poruszają szeroki zakres problemów rozwoju niektórych płazów i ssaków, był także autorem skryptu Biologia (1957) i licznych artykułów popularnych.

31. Andrzej Krzysztof Tarkowski

Zakładem Embriologii opiekował się następnie – po śmierci Bilewicza – Zygmunt Kraczkiewicz jako kurator, później kierownik. Po nim Zakładem kierował (w latach 1965–2003) jego asystent – Andrzej Tarkowski (ur. 1933). Absolwent UW, doktoryzował się w 1959 roku (promotorem jego rozprawy był Zdzisław Raabe), a habilitował w 1964 roku. W roku 1972 został mianowany profesorem nadzwyczajnym, w 1978 roku – profesorem zwyczajnym. Był dyrektorem Instytutu Zoologii w latach 1972–1981 i 1987–2002. Wielokrotnie przebywał za granicą, współpracując z najważniejszymi ośrodkami nauki światowej.

Tarkowski zapoczątkował rozwój eksperymentalnej embriologii ssaków, jest światowej sławy autorytetem w tym zakresie i twórcą znanej w świecie polskiej szkoły naukowej tej specjalności. W pracy doktorskiej, której główne wyniki opublikował w „Nature” (Experiments on the development of isolated blastomeres of mouse eggs, 1959) wykazał, że wyizolowane komórki zarodka myszy powstałe po pierwszym podziale zapłodnionej komórki jajowej mają zdolność przekształcenia się, tak jak zygota, w dojrzałego osobnika (później stwierdził, że zdolność taką posiadają jeszcze komórki 16-komórkowego, a nawet 32-komórkowego zarodka). W pracy z doktorantką Joanną Wróblewską z roku 1967 (cytowanej od tego czasu jako klasyczna praca dotycząca poruszanego w niej zagadnienia) Development of blastomeres of mouse eggs isolated at the 4- and 8-cell stage Tarkowski wykazał, że komórki zarodka we wczesnym stadium jego rozwoju różnicują się w zależności od ich położenia w zarodku. Uzyskał tzw. chimery mysie, łącząc dwa odmienne genetycznie zarodki (Mouse chimeras developed from fused eggs, 1961); rezultaty tych badań są obecnie wykorzystywane w celu uzyskania zwierząt transgenicznych. Pierwszy w świecie pobudził komórkę jajową ssaka do rozwoju partenogenetycznego, stosując w tym celu impulsy elektryczne (Experimental parthenogenesis in the mouse, 1970). Jego prowadzone przez pół wieku badania nad rozwojem wczesnych stadiów zarodków myszy dały podstawy do rozwoju technik zapłodnienia in vitro, klonowania ssaków z komórek somatycznych i do wykorzystania komórek macierzystych w medycynie. Andrzej Tarkowski jest członkiem rzeczywistym PAN i członkiem czynnym PAU. W dniu 9 listopada 2010 roku w Pałacu Kazimierzowskim odbyła się uroczystość odnowienia jego doktoratu65.

Obecnie Zakładem Embriologii kieruje Marek Maleszewski (ur. i960), uczeń Tarkowskiego, absolwent biologii na UW i pracownik naukowy Zakładu Embriologii. Doktoryzował się w roku 1993 (rozprawa Transformacja jąder plemników w partenogenetycznych zarodkach myszy), habilitował się w roku 2000 (Wzajemne oddziaływanie gamet w trakcie zapłodnienia u ssaków), a tytuł profesora uzyskał w roku 2008. Kontynuuje rozwinięte przez profesora Tarkowskiego badania embriologii ssaków na poziomie komórkowym.

Zakład Cytologii był kontynuacją Zakładu kierowanego przed wojną przez Wacława Baehra. Kierowali nim kolejno: Zygmunt Kraczkiewicz, Bohdan Matuszewski, Jerzy Moraczewski i Maria Ciemerych-Litwinienko. Badania Zakładu dotyczą procesów różnicowania komórek mięśniowych in vitro oraz in vivo podczas wzrostu i regenacji uszkodzonych mięśni szkieletowych, z udziałem naturalnych i indukowanych komórek macierzystych.

Zygmunt Kraczkiewicz, kilkakrotnie wyżej wspominany, przed wojną asystent przy katedrze cytologii, kierował Zakładem po odejściu w 1937 roku profesora Baehra. Od 1946 roku docent etatowy i profesor, kierownik Zakładu Cytologii (przez pewien czas Katedry) w ramach Instytutu Zoologicznego i Instytutu Zoologii. Pełnił funkcje prorektora UW (1956–1965) i prezesa Polskiego Towarzystwa Zoologicznego (1965–1971). Studiował różnicowanie się komórek w trakcie rozwoju muchówek oraz oogenezę i przemiany chromosomów tych zwierząt, kontynuując badania zapoczątkowane przez swego mistrza. Autor podręcznika Cytologia ogólna (1949).

Bohdan Matuszewski (ur. 1926), absolwent biologii w UW, od roku 1950 pracownik naukowy i asystent profesora Kraczkiewicza, stopień doktora otrzymał w roku 1961 (Oogeneza Mikiola fagi Hart. (Cecidomyiidae, Diptera)), habilitował się w roku 1969 (Regulacja wzrostu jąder komór odżywczych w rozwoju pęcherzyków jajkowych jajowych Cecidomyiidae, Diptera), a tytuł profesora uzyskał w roku 1982. W latach 1970–1991 kierował Zakładem Cytologii. W latach 1981–1987 był dyrektorem Instytutu Zoologii. Badał między innymi chromosomy (ich cykle i strukturę) oraz przebieg oogenezy u muchówek i chrząszczy.

32. Jerzy Moraczewski i Bronisław Cymborowski

Jerzy Moraczewski (ur. 1936) kierował Zakładem Cytologii w latach 1991–2006. Absolwent UW, od 1964 roku doktorant, uczeń profesora Raabego (rozprawa doktorska Biologia Arcella – struktura, skład i wytwarzanie skorupki), od 1968 roku adiunkt, habilitował się w 1978 roku na podstawie rozprawy Budowa submikroskopowa oraz różnicowanie się komórek wirków z rodzaju Catenula podczas regeneracji i paratomii; w 1991 roku otrzymał tytuł profesora nadzwyczajnego, w roku 2002 – zwyczajnego. W latach 1980–1985 był profesorem na Uniwersytecie Paris XII. W roku 1974 założył pierwszą w Uniwersytecie Warszawskim pracownię mikroskopii elektronowej. W 1985 roku zorganizował na Wydziale Biologii Pracownię Hodowli Komórek Zwierzęcych. W latach 1986–2000, jako senior pomysłodawca budowy gmachu Wydziału Biologii przy ulicy Miecznikowa, nadzorował tę ważną dla Wydziału inwestycję. Jego dorobek naukowy dotyczy zagadnień biologii komórki, w tym procesów regeneracji mięśni szkieletowych oraz różnicowania komórek mięśniowych i komórek macierzystych.

Po Jerzym Moraczewskim, w roku 2006, kierownictwo Zakładu Cytologii przejęła Maria Anna Ciemerych-Litwinienko (ur. 1967), wcześniej pracownik naukowy Zakładu Embriologii. Studia biologiczne na UW ukończyła w 1991 roku, a habilitowała się w roku 2006 (rozprawa Regulacja cyklu komórkowego podczas rozwoju myszy), jej specjalność to biologia rozwoju i biologia komórki.

Zakład Hydrobiologii w Instytucie Zoologicznym i Instytucie Zoologii istnieje od 1952 roku; w roku 1958 został podniesiony do rangi katedry. Jego kierownicy to Marian Gieysztor (w latach 1952–1961), Kazimierz Petrusewicz (jako kurator w latach 1961–1969), Ewa Pieczyńska (w latach 1969–1984), Maciej Gliwicz (w latach 1984–2009) Joanna Pijanowska (od roku 2010). Zakład mieścił się z początku w tzw. gmachu pomuzealnym, od 1960 roku w budynku pod adresem Nowy Świat 67, od 1995 roku – przy ulicy Banacha 2, a od 2013 roku w nowym budynku przy ulicy Żwirki i Wigury 101.

Marian Gieysztor (1901–1961), uczeń Janickiego, w latach 1945–1948 wykładał zoologię w SGGW. Po przejściu na UW został mianowany profesorem nadzwyczajnym, a następnie objął kierownictwo nowo utworzonego Zakładu Hydrobiologii. Profesorem zwyczajnym został mianowany w roku 1957. Dorobek Gieysztora z tego okresu dotyczył, podobnie jak przed wojną, wodnych zwierząt bezkręgowych, głownie wirków (cenna jest popularna monografia Wirki, 1952), przy czym rozszerzył on swoje badania na ekologię tych zwierząt, organizując na Pojezierzu Mazurskim zespołowe badania stosunków termicznych i chemicznych różnych typów jezior i drobnych sezonowych zbiorników wodnych oraz zależności występowania fauny od warunków środowiskowych. Kilka lat po jego przedwczesnej śmierci kierownictwo Zakładu przejęła Ewa Pieczyńska, gromadząc zdolnych współpracowników i tworząc liczącą się w świecie naukowym placówkę.

Ewa Pieczyńska (ur. 1934) ukończyła studia w UW, specjalizując się w ekologii zwierząt. W 1955 roku rozpoczęła pracę w Zakładzie Gieysztora jako młodszy asystent i kierowała tą placówką w latach 1969–1984. Była dziekanem Wydziału Biologii w latach 1979–1981. Jej rozprawa doktorska to: Badania nad zasiedlaniem nowych środowisk przez nicienie (Nematoda) i niektóre inne organizmyperyfitonowe (1963), rozprawa habilitacyjna: Ekologia pobrzeża jeziornego (1971). Tytuł profesora uzyskała w roku 1977. W jej dorobku naukowym dominują prace dotyczące środowiska i organizmów litoralu jeziornego, czyli strefy przybrzeżnej zbiornika wodnego charakteryzującej się różnorodnością biologiczną. Ważne są jej prace dotyczące produktywności i przemian detrytusu w strefie litoralnej wód, składu gatunkowego organizmów w strefie granicznej między wodą a lądem, wreszcie zależności między różnymi organizmami roślinnymi i zwierzęcymi w tej strefie.

Zbigniew Maciej Gliwicz (ur. 1939), absolwent UW, doktorant i od 1969 roku adiunkt w Zakładzie Hydrobiologii, w latach 1984–2009 jego kierownik, tytuł profesora otrzymał w 1988 roku. Głównym obiektem jego zainteresowań naukowych i przedmiotem znanych w świecie prac jest szeroko pojęte drapieżnictwo istniejące w środowisku wodnym, obejmujące procesy, w których biorą udział jako ofiary lub jako drapieżcy różne, niżej i wyżej stojące organizmy zwierzęce i roślinne (Between hazards of starvation and risk of predation: the ecology of offshore animals, 2003). Jest członkiem rzeczywistym PAN.

Joanna Pijanowska (ur. 1955), absolwentka UW, doktoryzowała się na podstawie rozprawy Zmienność morfologiczna i inne mechanizmy obrony przed drapieżnictwem w populacjach trzech gatunków Daphnia (1985); jej rozprawa habilitacyjna to Indukowane przez drapieżce mechanizmy obronne wioślarek planktonowych (1998). Kieruje Zakładem Hydrobiologii od roku 2010. Tytuł profesora otrzymała w 2011 roku. Była dziekanem Wydziału Biologii w latach 2005–2012 i przewodniczącą Państwowej Rady Ochrony Przyrody w latach 2006–2009.

W Zakładzie Hydrobiologii pracowali także: Andrzej Prejs (ur. 1940) – profesor od roku 1999, w latach 2002–2010 dyrektor Instytutu Zoologii UW, specjalizujący się w ekologii odżywiania się ryb i przeciwdziałaniu skutkom eutrofizacji ekosystemów wodnych, i doktor Jan Igor Rybak (1953–2014), znawca planktonu słodkowodnego i autor licznych publikacji z tego zakresu.

Zakład Parazytologii w ramach Katedry Biologii istniał w latach 1952–1960, a kierował nim wspominany wyżej profesor Wincenty Wiśniewski. Zakład ten został reaktywowany w Instytucie Zoologii w roku 1965 i był kierowany kolejno przez Bernarda Bezubika, Edwarda Sińskiego i Marię Doligalską.

Bernard Bezubik (1919–2006) studiował na Wydziale Weterynaryjnym UMCS w Lublinie pod kierunkiem pracującego tam wówczas Zdzisława Raabego. Później został zatrudniony w Katedrze Zoologii i Parazytologii na Wydziale Weterynaryjnym SGGW, a w 1956 roku doktoryzował się u Witolda Stefańskiego na podstawie rozprawy o faunie pasożytniczej dzikich kaczek. Od 1961 roku był adiunktem Raabego w Katedrze Zoologii UW, habilitował się w 1963 roku (Badania nad owczym szczepem Strongyloides papillosus) i został mianowany profesorem nadzwyczajnym w 1969 roku. Zakładem Parazytologii kierował w latach 1965–1990. Jego dorobek z zakresu parazytofauny dotyczył przede wszystkim nowego kierunku badań, immunoparazytologii, zajmującej się odpornością organizmu na choroby pasożytnicze, i tych zagadnień dotyczą jego najważniejsze prace nad chorobą przewodu pokarmowego owiec, powodowaną przez wspomnianego nicienia.

Edward Siński (ur. 1941) objął po Bezubiku (na lata 1990–2011) kierownictwo Zakładu Parazytologii. Absolwent zoologii w UW, pracownik Zakładu Parazytologii, gdzie zdobył kolejne stopnie naukowe. Tematem jego rozprawy doktorskiej (z roku 1974) były procesy odpornościowe w chorobie owiec powodowanej przez nicienia Ostertagia circumcincta, rozprawy habilitacyjnej (z roku 1981) – odporność szczurów na zakażenie nicieniem Nippostrongylus brasiliensis. Tytuł profesora uzyskał w 1991 roku. W swojej pracy kontynuuje główny kierunek badań Bezubika, śledząc procesy odpornościowe w układzie pasożyt–żywiciel na przykładzie kleszczy i chorób ssaków powodowanych przez, przenoszone przez kleszcze, bakterie Anaplasma sp., Borellia burgdorferiBabesia microti. Tematem jego dalszych publikacji są choroby powodowane przez pierwotniaki Cryptosporidium (m.in. rozprawa na temat klinicznych, epidemiologicznych i parazytologicznych aspektów kryptosporydiozy u dzieci, 1993). Działa w zespołach opiekujących się młodzieżą wybitnie uzdolnioną z zainteresowaniami przyrodniczymi.

Maria Doligalska (ur. 1953), absolwentka Wydziału Biologii UW, tu rozpoczęła pracę w 1978 roku, doktorat uzyskała w Zakładzie Parazytologii w 1986 roku, habilitowała się w roku 2000 na podstawie rozprawy Regulacja reakcji obronnych w inwazjach nicieni pasożytniczych, a tytuł profesora uzyskała w roku 2009. Bada oddziaływania w układzie pasożyt-żywiciel, wiele lat pracowała nad mechanizmami odpowiedzi immunologicznej u myszy zarażonych nicieniem Heligmosomoides polygyrus.

Zakład Immunologii powstał w roku 1975, w ramach Instytutu Mikrobiologii, w roku 1978 został przeniesiony do Instytutu Zoologii. W ramach tego ostatniego kierował nim, do lutego 1988 roku, docent Mirosław Stankiewicz, wcześniejszy asystent profesora Bezubika w Zakładzie Parazytologii, absolwent UW. Po jego wyjeździe za granicę kierownictwo tego Zakładu objęła w latach 1988–1999 Krystyna Izdebska-Szymona, a później Grażyna Korczak-Kowalska.

Krystyna Izdebska-Szymona (1934–2000), absolwentka biologii w Uniwersytecie Łódzkim, pracowała tu do 1975 roku, specjalizując się w immunochemii. Stopień doktora habilitowanego uzyskała w 1972 roku. Jej rozprawa habilitacyjna dotyczyła swoistości antygenowych rzęsek i flagelin bakterii Proteus mirabilis i ich struktury chemicznej. Od 1975 roku była zatrudniona na Uniwersytecie Warszawskim w nowo utworzonym Zakładzie Immunologii, którym później kierowała. Tytuł profesora nadzwyczajnego uzyskała w 1989 roku. Jej badania dotyczyły zagadnień z zakresu immunochemii antygenów bakteryjnych i immunotoksykologii. Współautorka podręcznika Genetyczne podstawy odporności zwierząt na choroby zakaźne i inwazyjne (1983).

Grażyna Korczak-Kowalska (ur. 1955) studiowała biochemię na Wydziale Biologii UW. Po krótkim okresie pracy naukowej w Zakładzie Biochemii Roślin pod kierunkiem profesor Zofii Kasprzyk przeszła (od 1979 roku) do Instytutu Transplantologii Wydziału Lekarskiego Akademii Medycznej w Warszawie. Habilitację (temat rozprawy dotyczył procesu odrzucania przeszczepu nerki) uzyskała w 1998 roku w Instytucie Immunologii i Terapii Doświadczalnej PAN. Od roku 1999 jest kierownikiem Zakładu Immunologii UW. Tytuł profesora nauk biologicznych otrzymała w 2007 roku.

W Zakładzie Immunologii pracuje dr hab. Nadzieja Drela, która od 2012 roku kieruje Instytutem Zoologii. Absolwentka UW, doktoryzowała się w 1983 roku, a habilitowała w roku 2007 na podstawie rozprawy Homeostaza w układzie odpornościowym myszy eksponowanych na ksenobiotyki.

Zakład Cytofizjologii, najmłodszy Zakład w Instytucie Zoologii, powstał w 1991 roku, był kierowany kolejno przez Janinę Kaczanowską i Andrzeja Kaczanowskiego, i został zlikwidowany w 2008 roku.

Janina Kaczanowska (Dobrzańska-Kaczanowska) (ur. 1936), absolwentka UW, specjalizowała się w Zakładzie Hydrobiologii u profesora Gieysztora. Po studiach, od 1957 roku, pracowała w Zakładzie Zoologii UW, w latach 1972–1991 w Zakładzie Cytologii. W latach 1991–2006 kierowała Zakładem Cytofizjologii. Rozprawę doktorską z zakresu morfogenezy orzęsków wykonała pod kierunkiem Raabego w 1964 roku, habilitowała się w roku 1974 na podstawie rozprawy Morfogenetyczna kontrola wzoru przestrzennego korteksu orzęska Chilodonella cucullulus, a tytuł profesora uzyskała w roku 1986. Jej badania obejmują różne aspekty morfogenezy orzęsków.

Andrzej Kaczanowski (ur. 1937) pracę naukową rozpoczął w Zakładzie Zoologii UW w 1959 roku. W latach 1972–1990 był adiunktem w Zakładzie Cytologii, od 1991 roku profesorem nadzwyczajnym w Zakładzie Cytofizjologii UW, a później jego kierownikiem. Doktorat uzyskał w 1968 roku na podstawie rozprawy Studia nad Opalina ranarum, habilitował się na podstawie rozprawy Studia nad morfogenezą Tetrahymena thermophila (w 1977 roku), tytuł profesora uzyskał w 1993 roku. Zajmował się genetyczną i epigenetyczną kontrolą rozwoju orzęsków z rodzaju Tetrahymena i techniką ich badań.

Wraz z odejściem na emeryturę Stefana Radzikowskiego oraz Janiny i Andrzeja Kaczanowskich w Instytucie Zoologii UW kończy się, rozpoczęty przez Augusta Wrześniowskiego, okres prowadzenia w tej uczelni badań z zakresu protozoologii66.

Zakład Paleobiologii i Ewolucji, istniejący od 2007 roku, a kierowany przez profesora Jerzego Dzika, powstał wskutek zmiany nazwy Zakładu Zoologii, o czym była już mowa wcześniej.

W ramach Instytutu Zoologii działa Stacja Terenowa w Urwitałcie na Pojezierzu Mazurskim, nad jeziorem Łuknajno (pierwotnie przypisana do nieistniejącej już miejscowości Ługanie). Utworzona około roku 1970 dzięki staraniom profesora Dobrowolskiego, od pierwszej rocznicy jego śmierci (czyli od roku 2003) nosi jego imię. Służy głównie za bazę badań nad awifauną Pojezierza Mazurskiego. Kierowali nią kolejno Ryszard Halba i Grzegorz Górecki.

8.6. Instytut Biochemii

W Katedrze Fizjologii Roślin wyodrębniła się w roku 1953 Pracownia Biochemiczna, prowadzona przez Zofię Kasprzyk; była to pierwsza na Wydziale Biologii pracownia prowadząca zajęcia z biochemii dla studentów biologii UW.

W 1958 roku powstała z inicjatywy Ireny Chmielewskiej kierowana przez nią Katedra Biochemii z odpowiadającym jej zakładem67. Zakład Biochemii mieścił się na początku w gmachu Wydziału Chemii przy ulicy Pasteura 1, później, w roku 1960, został przeniesiony do nowego gmachu Wydziału Geologii przy ulicy Żwirki i Wigury 93. W Katedrze Biochemii UW pracowali i uzyskali doktoraty m.in. późniejsi profesorowie Instytutu Biochemii i Biofizyki PAN – Witold Jachymczyk i Włodzimierz Zagórski. W roku 1965 Zakład ten został przekształcony w trzy zakłady: Zakład Biochemii Ogólnej kierowany przez Irenę Chmielewską, Zakład Biochemii Roślin kierowany przez Zofię Kasprzyk i Zakład Enzymatyki kierowany przez Zbigniewa Kaniugę.

W roku 1972, po reorganizacji Wydziału i całej uczelni, istniał już nowy podział zakładów w ramach nowego (utworzonego w 1969 roku) Instytutu Biochemii. Pozostał Zakład Enzymatyki kierowany w dalszym ciągu przez Kaniugę. Zakład Biochemii Roślin kierowany przez Kasprzyk miał nazwę Zakład Składników Organizmów Żywych. Zakład Biochemii Ogólnej został podzielony na Zakład Analizy Biochemicznej kierowany przez Kazimierza Toczko i Zakład Przemiany Pośredniej kierowany przez Irenę Chmielewską (istniejący do 1976 roku). Później nastąpiły kolejne zmiany.

W roku 1976 powstał Zakład Biochemii Związków Naturalnych (z przekształcenia utworzonej w roku 1973 Pracowni Glikozydów Roślinnych), kierowany przez Zdzisława Wojciechowskiego. Zakład Składników Organizmów Żywych został przemianowany na Zakład Biochemii Roślin (istniejący do dziś), kierowany kolejno przez Zofię Kasprzyk i Wirginię Janiszowską. Zakład Analizy Biochemicznej został przemianowany na Zakład Biochemii Ogólnej; kierował nim dalej Kazimierz Toczko. W tym samym roku 1976, po przejściu profesor Chmielewskiej na emeryturę, powstał Zakład Regulacji Metabolizmu (istniejący do dziś), przy jednoczesnej likwidacji Zakładu Przemiany Pośredniej. Kierownictwo nowego Zakładu objęła Jadwiga Bryła, po niej Maciej Garstka.

Zakład Enzymatyki został przekształcony w roku 1995 (po odejściu profesora Zbigniewa Kaniugi na emeryturę) w Pracownię Enzymatyki, która jednocześnie została włączona w skład Zakładu Regulacji Metabolizmu.

W roku 1996 nastąpiły kolejne zmiany dotyczące dwóch zakładów. Zakład Biochemii Ogólnej został przekształcony w istniejący do dziś Zakład Biologii Molekularnej, którym kieruje Krzysztof Staroń. Zakład Biochemii Związków Naturalnych został przekształcony w Zakład Biochemii Lipidów i Błon Komórkowych (jego kierownictwo objął Zdzisław Wojciechowski). Ten ostatni zakład w roku 2004 został zlikwidowany przez połączenie z Zakładem Biochemii Roślin.

Dyrektorami Instytutu Biochemii byli profesorowie: Irena Chmielewska, Kazimierz Toczko, Zdzisław Wojciechowski, Jadwiga Bryła oraz dr hab. Jan Fronk z Zakładu Biologii Molekularnej.

Irena Chmielewska (1905–1987) studiowała chemię organiczną oraz biologię na UW i tu pracowała naukowo, habilitując się w 1939 roku w zakresie chemii organicznej na podstawie rozprawy o barwnikach ziemniaków. Naturalnymi barwnikami roślinnymi zajmowała się także w ciągu swojej dalszej działalności naukowej. W pierwszych latach powojennych pracowała w Instytucie Chemii Ogólnej i w Głównym Instytucie Chemii Przemysłowej (gdzie kierowała Zakładem Biochemii), a po podjęciu pracy na Wydziale Chemii UW rozpoczęła wykłady z biochemii dla chemików i biologów. W latach 1954–1960 była profesorem i kierownikiem Katedry Chemii Organicznej na Wydziale Chemii UW. W roku 1958 przeszła na Wydział Biologii i Nauk o Ziemi, kierując zorganizowaną przez siebie Katedrą Biochemii i (od 1969 roku do przejścia na emeryturę w 1974 roku) Instytutem Biochemii na Wydziale Biologii. Była członkiem rzeczywistym PAN.

Zofia Kasprzyk (1917–2002), absolwentka SGGW (pracę dyplomową wykonała pod kierunkiem Michała Korczewskiego) i UW, gdzie pod kierunkiem profesora Bassalika studiowała fizjologię rośli i uzyskała doktorat, od 1958 roku była docentem w Katedrze Biochemii UW, a w latach 1965–1987 kierowała Zakładem Biochemii Roślin (który przez pewien czas nosił nazwę Zakład Badania Składników Organizmów Żywych). Badała zagadnienia funkcji biologicznych, biosyntezy i przemian wtórnych metabolitów roślin wyższych, szczególnie terpenoidów w roślinach z rodziny Compositae; ważny był cykl jej prac dotyczących struktury i metabolizmu trójterpenoidów (1966–1968).

Zbigniew Kaniuga (1924–2014), absolwent Wydziału Ogrodniczego SGGW, od 1952 roku asystent i adiunkt Zakładu i Katedry Biochemii w SGGW, kierowanych przez Ignacego Reifera, habilitował się w Katedrze Biochemii UW w 1964 roku na podstawie rozprawy Przekształcenie dehydrogenazxy NADH łańcucha oddechowego w oksydoreduktazę NADH i tu pracował w latach 1958–1994, kierując (od roku 1965) Zakładem Enzymatyki. Tytuł profesora nadzwyczajnego uzyskał w 1971 roku, zwyczajnego – w roku 1980. Autor i współautor podręczników, m.in. Utlenienie biologiczne (1971). Jego prace badawcze dotyczyły transportu elektronów w mitochondriach i chloroplastach oraz mechanizmu chłodowrażliwości roślin.

Kazimierz Toczko (1928–1998) studiował na UMCS w Lublinie i SGGW w Warszawie. Po krótkim okresie pracy w Zakładzie Biochemii PAN przeniósł się w 1959 roku na Uniwersytet Warszawski jako pracownik Zakładu Biochemii i w tym samym roku uzyskał doktorat na podstawie przygotowanej wcześniej rozprawy Aminokwasy związane moczu fizjologicznego. Po podziale wymienionego Zakładu był pracownikiem Zakładu Biochemii Ogólnej, później (w latach 1970–1997) kierował tym Zakładem i – przez pewien czas – Zakładem Analizy Biochemicznej. Habilitował się w 1969 roku na podstawie rozprawy Wewnątrzkomórkowa lokalizacja i własności zasadowych białek kory nerek. Był dyrektorem Instytutu Biochemii w latach 1975–1981 i 1987–1991. Badał metabolity alkaloidów, aminokwasy i peptydy oraz strukturę chromatyny i onkogeny w tkankach zwierzęcych.

Zdzisław Andrzej Wojciechowski (ur. 1940) ukończył na UW studia z zakresu biochemii i w Katedrze Biochemii rozpoczął pracę naukową. Doktoryzował się w roku 1968 (Biosynteza kwasu oleanolowego u Calendula officinalis), habilitował się w roku 1975 (Enzymatyczna synteza i przekształcenia glikozydów triterpenowych w roślinach). W latach 1976–2004 kierował Zakładem Biochemii Związków Naturalnych oraz Zakładem Biochemii Lipidów i Błon Komórkowych. Tytuł profesora uzyskał w 1983 roku. Dyrektor Instytutu Biochemii w latach 1981–1987 i 1991–1993. Główne tematy jego badań to metabolizm steroli roślinnych i biosynteza saponin steroidowych.

Wirginia Janiszowska (ur. 1946) studiowała na UW biochemię i tu zaczęła w 1964 roku pracę w Zakładzie Biochemii, a po jego podziale przeszła do Zakładu Biochemii Roślin. Doktoryzowała się w 1974 roku (Rozmieszczenie i przemieszczanie się trójterpenoidów wolnych i związanych w subfrakcjach komórkowych liści Calendula officinalis), habilitację uzyskała na podstawie pracy Tokoferole Calendula officinalis – występowanie, rozmieszczenie wewnątrzkomórkowe i szlaki biosyntezy (1987), tytuł profesora otrzymała w roku 2005. Od roku 1987 kieruje Zakładem Biochemii Roślin. Bada metabolizm, transport i funkcje terpenoidów roślinnych.

Jadwiga Bryła (ur. 1943) studiowała biochemię na UW, od 1965 roku pracownik naukowy Zakładu Enzymatyki, doktorat uzyskała w roku 1969 (Mechanizm hamowania antymycyny w łańcuchach oddechowych), habilitowała się w roku 1975 (Regulacja syntezy fosfoenolopirogronianu i cytruliny w mitochondriach wątroby świnki morskiej i królika), tytuł profesora otrzymała w roku 1983. W latach 1973–2009 kierowała Pracownią, później Zakładem Regulacji Metabolizmu, była dyrektorem Instytutu Biochemii w latach 1993–2012. Autorka podręcznika Regulacja metabolizmu komórki (1981). Bada procesy regulacji przemian pośrednich w tkankach zwierzęcych, w tym wpływ inhibitorów (związków hamujących pracę enzymów), jak antybiotyki aminoglikozydowe i leki przeciwmalaryczne, na przebieg procesów przemian węglowodanów (glukozy) i aminokwasów w wątrobie i nerkach.

Maciej Garstka (ur. 1958) studiował biochemię na UW, od roku 1984 pracownik naukowy Zakładu Enzymatyki, później Zakładu Regulacji Metabolizmu. Doktorat uzyskał w 1991 roku (rozprawa Egzo- i endogenny kwas linolenowy jako czynnik modyfikujący strukturę i funkcję II układu fotosyntezy), a habilitował się w 2008 roku (Działanie tlenu oraz stresu chłodu na organizację błon tylakoidów w roślinach o różnej chłodowrażliwości). Kierownik Zakładu Regulacji Metabolizmu od 2009 roku. Jego specjalność badawcza to molekularne podstawy procesu fotosyntezy.

Krzysztof Staroń (ur. 1946), absolwent UW, od 1969 roku pracownik Zakładu Biochemii Ogólnej, od 1997 roku – kierownik Zakładu Biologii Molekularnej. Doktorat uzyskał w 1974 roku (Udział kompleksu reduktazy NADH-cytochrom b5 i cytochromu b5 w mikrosomalnej aktywności reduktazy NADH-cytochrom c), a habilitację w roku 1986 (Kondensacja chromatyny przez kationy). Tytuł profesora otrzymał w 2000 roku. Obecna tematyka jego badań to białka jądrowe, kompleksy białkowe oraz aktywności i rozmieszczenie komórkowe topoizomerazy I.

8.7. Jednostki międzyinstytutowe

Do jednostek międzywydziałowych należą placówki wydzielone z Instytutów, podległe bezpośrednio władzom Wydziału Biologii, jednak w większości powstałe pierwotnie w obrębie zakładów lub katedr.

Stacja Terenowa w Sajzach to placówka międzyinstytutowa utworzona w 1978 roku i kierowana przez Henryka Tomaszewicza, a od 2011 roku przez Marcina Szańkowskiego.

Stacja Hydrobiologiczna w Pilchach w powiecie piskim nad jeziorem Roś, utworzona w 1983 roku jako Stacja Hydrobiologiczna Wydziału Biologii, była kierowana przez wiele lat przez Andrzeja Kowalczewskiego, a później przez Mirosława Ślusarczyka.

Pracownia Mikroskopii Elektronowej powstała w 1976 roku dzięki staraniom Mieczysława Kurasia. W 1992 roku została przekształcona w Zakład Eksperymentalnej Morfogenezy Roślin, początkowo w obrębie Instytutu Botaniki. W roku 2000 Pracownia została odtworzona jako usługowa jednostka wydziałowa kierowana przez Andrzeja Czubaja, a w roku 2009 zmieniła nazwę na Pracownia Mikroskopii Elektronowej i Konfokalnej.

Pracownia Izotopowa powstała w 1971 roku, z początku jako wspólna dla Instytutów Botaniki i Zoologii, a od 1996 roku – jednostka wydziałowa. Obowiązki kierownika pełnił na początku Jerzy Tomczyk, później kierowali nią Stanisław Maleszewski, Anna Rychter (od 1989 roku) i (od 2008 roku) Grażyna Bystrzejewska (Bystrzejewska-Piotrowska), specjalistka z zakresu radiobiologii i nanotoksykologii.

Pracownia Analizy Skażeń Środowiska była powołana w roku 2000 jako jednostka wydziałowa, od początku kierowana przez profesor Aleksandrę Skłodowską – absolwentkę UW specjalizującą się w mikrobiologii, wcześniej pracującą w Pracowni Fotografii i Informacji Obrazowej przy Instytucie Botaniki.

Placówkami wydzielonymi z Instytutu Botaniki są także omówione wcześniej: Ogród Botaniczny (od 2007 roku) i Zielnik (od 2008 roku) – obie te placówki pierwotnie były związane, choć w różny sposób, z Zakładem Systematyki i Geografii Roślin.

8.8. Antropologia na Wydziale Biologii

Pierwszy Zakład Antropologii został powołany w 1948 roku na ówczesnym Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym, a organizował go od podstaw ksiądz profesor Bolesław Rosiński. W roku 1952 Zakład Antropologii uzyskał rangę katedry, funkcjonującej w ramach Instytutu Zoologicznego. Ksiądz Rosiński kierował Katedrą Antropologii do końca 1953 roku. Po nim funkcję tę przejął jego współpracownik, docent Aleksander Lech Godlewski. W roku 1961 Katedra została praktycznie zlikwidowana, a antropologię wykładał biologom w ramach wykładów zleconych Andrzej Wierciński, dotychczasowy asystent Godlewskiego. Był on już wówczas pracownikiem Wydziału Historycznego UW, docentem, profesorem i kierownikiem Zakładu Antropologii Historycznej Instytutu Antropologii UW, specjalizował się w zakresie teoretycznych zagadnień antropologii, w tym antropologii religii. Obaj wymienieni, zatrudnieni na Wydziale Biologii i Nauk o Ziemi antropolodzy, mieli ważny, liczący się w nauce dorobek.

Ksiądz Bolesław Rosiński (1884–1964) był jednym z naszych najwybitniejszych antropologów. Studiował tę specjalność na Uniwersytecie w Monachium i w Wolnej Wszechnicy Polskiej, później był asystentem Kazimierza Stołyhwo w Instytucie Nauk Antropologicznych Towarzystwa Naukowego Warszawskiego i Jana Czekanowskiego w Uniwersytecie Lwowskim, gdzie od 1934 roku wykładał jako tytularny profesor antropologii. W latach 1948–1953 był profesorem UW. Został przeniesiony na emeryturę w związku z zarzutami twórców tzw. nowej biologii wobec polskiej szkoły antropologicznej. Autor około 70. prac naukowych z zakresu różnych dziedzin antropologii, pionier badań nad dziedziczeniem typu morfologicznego.

Aleksander Lech Godlewski (1905–1975) pracował jako asystent profesora Rosińskiego od początku istnienia Zakładu Antropologii UW; stopień docenta otrzymał w roku 1954 za monografię Struktura antropologiczna Polinezyjczyków (krótko przed wybuchem wojny badał na wyspach Polinezji różnice w kulturze i szczegółach budowy tamtejszych mieszkańców). Kierował także w tym czasie Zakładem Antropologii w Akademii Wychowania Fizycznego. W 1961 roku przeniósł się do Uniwersytetu Wrocławskiego, gdzie założył Pracownię Etnografii Ludów Oceanii i kierował Katedrą Etnografii, tytuł profesora nadzwyczajnego otrzymał w 1967 roku, a zwyczajnego w roku 1973. Był członkiem honorowym Polskiego Towarzystwa Antropologicznego.

8.9. Biologia na Wydziale Geologii

Geologię wykładano początkowo na Wydziale Filozoficznym, później kolejno na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym, od 1951 roku na Wydziale Biologii i Nauk o Ziemi, a od 1952 roku istniał odrębny Wydział Geologiczny (od roku 1960 – Wydział Geologii). Oczywiście była tam uprawiana paleontologia, nauka o wymarłych organizmach żywych. Do roku i960 wykładał ją profesor Roman Kozłowski, kierownik odpowiedniego zakładu i katedry. Jego wydana w 1949 roku monografia Les Graptolithes et quelques nouveaux groupes d’animaux du Tremadoc de la Pologne była nowym spojrzeniem na systematykę i miejsce graptolitów w systemie istot żywych (zaliczone tu zostały do półstrunowców). Założył on w 1952 roku Zakład Paleontologii PAN (obecny Instytut Paleobiologii PAN im. Romana Kozłowskiego) i kierował nim przez pierwszych osiem lat. Kozłowskiemu zawdzięcza powstanie słynna w świecie warszawska szkoła paleontologiczna.

Następnym kierownikiem Zakładu Paleontologii UW (przez pewien czas katedry) w latach 1962–1969 był Adam Urbanek (1928–2014). Studiował zoologię i anatomię porównawczą na UW, od 1953 roku był pracownikiem naukowym Wydziału Geologii, gdzie habilitował się (w roku 1960) z zakresu paleozoologii i został mianowany profesorem w 1970 roku. Kierował także Zakładem Paleobiologii Ewolucyjnej Instytutu Paleobiologii PAN i całym Instytutem w latach 1989–1991. Badał sylurskie graptolity, wyjaśniając wiele szczegółów ich budowy i filogenezy. Na Uniwersytecie Warszawskim wykładał biologię ewolucyjną, publikował liczne artykuły i prace popularne z tego zakresu.

W latach 1952–1975 w ramach Katedry Paleontologii istniały trzy zakłady: Zakład Paleobotaniki kierowany przez botanika Mikołaja Kostyniuka, Zakład Mikropaleontologii pod kierunkiem Władysława Pożaryskiego i Zakład Paleozoologii kierowany przez Romana Kozłowskiego.

33. Mikołaj Kostyniuk

Mikołaj Kostyniuk (1908–1979) był absolwentem Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie i organizatorem Katedry Paleobotaniki na Uniwersytecie Wrocławskim. W 1954 roku został mianowany profesorem nadzwyczajnym i przeniesiony na Uniwersytet Warszawski. Znany jako współautor (z Władysławem Szaferem) podręcznika Zarys paleobotaniki (1952, 1962) oraz studiów o pniach drzew iglastych znajdowanych w węglu brunatnym z kopalni w Turowie.

Władysław Pożaryski (1910–2008), absolwent UW, od 1952 roku profesor na Wydziale Geologii UW, specjalista w zakresie mikropaleontologii mezozoiku Niżu Polskiego, był także twórcą Pracowni Mikropaleontologicznej w Państwowym Instytucie Geologicznym.

Kolejni kierownicy Zakładu Paleontologii UW to wspomniany już Mikołaj Kostyniuk (w latach 1969–1979), Wacław Bałuk (1980–2005), Jerzy Trammer (2006–2013) i Michał Ginter.

Wacław Bałuk (ur. 1935) tytuł profesora otrzymał w 2000 roku. Temat jego rozprawy habilitacyjnej z 1976 roku: Lower Tortonian gastropods from Korytnica. Jerzy Trammer (ur. 1947) ma w swoim dorobku prace dotyczące głównie fauny mezozoicznej. Michał Ginter (ur. 1962), mianowany profesorem w 2012 roku, jest specjalistą w zakresie ryb kopalnych i współautorem omawiającego je podręcznika. Paleontologią zajmowali się także profesorowie innych zakładów Wydziału Geologii, m.in. Henryk Makowski (1910–1997), absolwent Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, który opracował faunę słynnej jurajskiej kry lodowcowej koło Łukowa; Wiesław Barczyk (ur. 1927) badający jurajskie terebratulidy; Hanna Górka (1930–2008), której specjalnością były mikroorganizmy ordowiku; Michał Szulczewski (ur. 1939), badający dewońskie kolodonty; Ryszard Marcinowski (1946–2010) – badacz amonitów środkowej kredy. Paleobotanika znajdowała się w obszarze zainteresowań badawczych uczennicy Kostyniuka – doktor Marii Ziembińskiej-Tworzydło (ur. 1938).

Katedra Paleontologii mieściła się w pierwszych latach powojennych w budynku przy ulicy Nowy Świat 67, później została przeniesiona do świeżo ukończonego gmachu Wydziału Geologii przy ulicy Żwirki i Wigury.

8.10. Biologia na Wydziale Lekarskim

Wydział Lekarski Uniwersytetu Warszawskiego pozostawał w ramach tej uczelni do roku 1950, gdy został wyodrębniony jako Akademia Medyczna.

Pracował w nim w tym czasie wspomminany profesor Roman Poplewski, przed wojną profesor Wydziału Weterynaryjnego. Kierował on Zakładem Anatomii Prawidłowej, opuszczonym przez zmarłego profesora Lotha. Dla biologów (na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym) wykładał anatomię prawidłową człowieka (wykład przejęty później przez Zakład Antropologii powołany na Wydziale Biologii i Nauk o Ziemi) oraz anatomię porównawczą kręgowców. Drukiem ukazało się drugie, a pierwsze powojenne wydanie jego Anatomii ssaków.

Biologię na Wydziale Lekarskim wykładał, podobnie jak przed wojną, zoolog i hydrobiolog Jan Bowkiewicz (od 1949 roku profesor), kierownik Zakładu Biologii.

8.11. Biologia na Wydziale Farmaceutycznym

Wydział Farmaceutyczny do 1950 roku funkcjonował w ramach Uniwersytetu Warszawskiego, później został włączony do Akademii Medycznej.

Od roku 1946 na Wydziale Farmaceutycznym UW istniał Zakład Botaniki Farmaceutycznej, kierowany przez wspomnianego już przedwojennego docenta Zakładu Farmakognozji – Henryka Bukowieckiego. Zakład mieścił się w kamienicy przy ulicy Złotej 7 (później Kniewskiego). W 1945 roku Bukowiecki habilitował się na podstawie rozprawy O nostrzyku polskim, Melilotus polonicus (L.) Desr. W 1947 roku uzyskał tytuł profesora nadzwyczajnego. Był autorem około 300 publikacji z różnych dziedzin botaniki, najbardziej zasłużony w badaniach nad historią botaniki i farmacji.

8.12. Biologia na Wydziale Weterynaryjnym

Wydział Weterynaryjny znajdował się, jak przed wojną, w strukturze Uniwersytetu Warszawskiego. Po wznowieniu jego działalności w roku 1946 katedry o profilu podstawowym objęli przedwojenni pracownicy Wydziału: katedrę anatomii opisowej zwierząt – Kazimierz Krysiak, anatomii patologicznej i patologii ogólnej – Heliodor Szwejkowski, zoologii i parazytologii – Witold Stefański, fizjologii zwierząt – Michał Gedroyć, po nim Bolesław Gutowski, chirurgii – Józef Kulczycki, chorób wewnętrznych – Konstanty Łopatyński, epizootiologii – Abdon Stryszak; botanikę wykładał Henryk Bukowiecki, mikrobiologię i serologię Juliusz Brill. Z początkiem 1952 roku Wydział Weterynaryjny został przeniesiony z Uniwersytetu Warszawskiego do Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego.

8.13. Biologia w Filii Uniwersytetu Warszawskiego w Białymstoku

Filia Uniwersytetu Warszawskiego w Białymstoku została utworzona w 1968 roku. Na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym działał tam Zakład Biologii podniesiony później do rangi instytutu. Zakładem, później Instytutem Biologii, kierowali kolejno botanik doktor Stanisław Maleszewski i zoolog docent Andrzej Myrcha. Stanisław Maleszewski jednocześnie pracował w Warszawie, kierując m.in. Zakładem Fotosyntezy i Badań Izotopowych i Pracownią Izotopową. Andrzej Myrcha (1939–199Z) ukończył Uniwersytet Warszawski, doktoryzował się tu w 1966 roku, a od 1962 roku pracował w Zakładzie Badania Ssaków PAN w Białowieży, od 1966 w Instytucie Ekologii PAN w Dziekanowie. Brał udział w badaniach polarnych na Antarktydzie, miał cenny dorobek naukowy w zakresie ekologii fizjologicznej zwierząt, w tym energetyki ekologicznej ptaków. W Filii UW w Białymstoku, gdzie pracował od 19Z8 roku, kierował Zakładem Ekologii Zwierząt, a później całym Instytutem Biologii i pozostawił po sobie wzorowo, nowocześnie urządzone Muzem Przyrodnicze. W roku 199Z białostocka Filia UW została przejęta przez nowy, odrębny Uniwersytet w Białymstoku.