Metateatralność w dramaturgii Carla Goldoniego

Praca jest udaną próbą kompleksowego zbadania zjawiska metateatralności w twórczości Carla Goldoniego, którego utwory dramatyczne stanowią świadectwo reformy włoskiego teatru komediowego oraz historii XVIII-wiecznego teatru weneckiego.

W pracy omówiono kontekst, w którym działał reformator teatru, zadania, jakie stały przed poetą komediowym, a także relację autor – aktor. Analizie zostały poddane zachowane prologi oraz komplementy pisane przez autora na zamówienie aktorów, a także zagadnienie konstrukcji teatru w teatrze i utwory parodystyczne oraz apologetyczne, których większość dotyczy kwestii autora teatralnego, pozostałe komedie wpisują się w nurt XVIII-wiecznej parodii świata artystów sceny.

Otrzymujemy zatem bogaty obraz życia teatralnego we Włoszech, głównie w Wenecji, jego społecznych i materialnych, a nie wyłącznie artystycznych uwarunkowań, rywalizacji Goldoniego z Chiarim i Gozzim, ambicji gwiazd zespołów aktorskich, ich wysiłków mających pozyskać przychylność widowni.

Książka dotyczy działalności Carla Goldoniego, jako poważnego reformatora XVIII-wiecznego włoskiego teatru oraz autora fars oraz scenariuszy dell'arte. Przejął on wiele struktur oraz motywów z komedii dell'arte, korzystał z bogatych zasobów tej tradycji, począwszy od postaci, przez metody kompozycyjne, użycie chwytów dramaturgicznych, które zaliczył potem do reliktów dawnego teatru. Relację z widownią budował na wypróbowanych przez aktorów schematach w walce o godność zawodu. Dla wzmacniania autorytetu poety komediowego, zaprezentowania swojej poetyki oraz dla polemizowania z rywalami i krytykami użył sceny jako trybuny, z której ustami swych aktorów przemawiał do widzów.

Metateatralność w dramaturgii Goldoniego przejawia się na różne sposoby. Konstrukcja teatru w teatrze wzorowana była na wypracowanych w repertuarze dell'arte modelach strukturalnych (mise en abyme, sztuka – pretekst, próba teatralna), przy zachowaniu podstawowych elementów składowych tej struktury (symetria konstrukcji, przygotowania do spektaklu, które wchodzą w skład akcji scenicznej sztuki ramowej, obecność widzów wewnętrznych, komentarze do oglądanego na scenie przedstawienia wtrąconego, przerwanie inscenizowanej sztuki). Zdecydowanie jednak częściej sięgał dramaturg po inne formy metateatralności: bezpośredni zwrot do publiczności w prologach lub komplementach oraz stematyzowanie problematyki teatralnej.

Jolanta Dygul - literaturoznawca, teatrolog, adiunkt w Katedrze Italianistyki Uniwersytetu Warszawskiego. Opublikowała liczne artykuły na temat recepcji literatury włoskiej w Polsce, a także prace z zakresu historii teatru i dramatu włoskiego, zwłaszcza osiemnastowiecznego teatru weneckiego. Współredagowała komentarz do pierwszego pełnego polskiego wydania Rerum vulgarium fragmenta Francesca Petrarki, przetłumaczyła oraz opracowała tłumaczenie Teatru komediowego Carla Goldoniego.

Jolanta Dygul, rozróżniając precyzyjnie najrozmaitsze formy metateatralności i opisując je z wielką kompetencją literaturoznawczyni i teatrolożki, stworzyła w swojej pracy fascynujący obraz weneckiego życia teatralnego w XVIII wieku, który zainteresuje nie tylko specjalistów, lecz również szeroki krąg humanistów, obraz pełen napięć i konfliktów, ożywiony artystyczną pasją jego uczestników, w którym publiczność – aktorzy – autor tworzyli dynamiczną i powiązaną wewnętrznie strukturę. Wykazała dobitnie, że reforma Goldoniego wyrosła z konkretnego kontekstu i konkretnej tradycji, dokonywała się z uwzględnieniem nawyków widzów i aktorów, nie lekceważyła ich, lecz stopniowo przekształcała. [...] Rozprawa obiera za punkt wyjścia definicję metateatralności, nie ograniczając się do jej najbardziej znanej formuły "teatru w teatrze", uwzględniając najważniejsze jej określenia, m. in. Pavisa, Schmelinga, Forestiera, sięgając również do dorobku polskich badaczy, m.in. Świontka.
Prof. dr hab. Joanna Ugniewska

Praca dr Dygul okazuje się bardzo cenna, ponieważ wykracza miejscami poza właściwy temat, dostarczając czytelnikowi wiele interesujących informacji nie tylko o życiu Goldoniego, ale przede wszystkim o jego teatrze w ogóle, o którym w Polsce w gruncie rzeczy dalej mało wiadomo, chociaż sztuki Wenecjanina wystawia się u nas od ponad dwóch stuleci. [...]Szczególną uwagę poświęciła rzecz jasna komedii Goldoniego, najbardziej dla siebie ważnej, tj. Il teatro comico (Teatr komediowy), którą przełożyła uprzednio i wydała drukiem (2011).
Prof. dr hab. Krzysztof Żaboklicki