Filip Orlik (1672–1742) i jego "Diariusz"

Filip Orlik (1672-1742) – hetman kozacki, następca Iwana Mazepy, którego był najbliższym współpracownikiem, pełnił funkcję pisarza generalnego wojska zaporoskiego. W 1709 roku, po klęsce Szwedów i sprzymierzonych z nimi wojsk kozackich w bitwie pod Połtawą, obaj schronili się w Imperium Osmańskim. Po śmierci Mazepy, 16 kwietnia 1710 roku Orlik został wybrany na hetmana przez starszyznę kozacką i wojsko. Przyjęto wówczas wspólnie Konstytucję Praw i Wolności Wojska Zaporoskiego, w której określono granice państwa ukraińskiego, terytorium, pojęcie narodu, finanse, sądownictwo i religię. Podczas wojny rosyjsko-tureckiej 1710-1711 Orlik walczył ponownie na Ukrainie, ostatecznie jednak zmuszony był wycofać się na terytorium osmańskie. Wiązał spore nadzieje z Polską, zwłaszcza po zawarciu związku małżeńskiego córki Stanisława Leszczyńskiego z królem Francji Ludwikiem XV. Do końca życia zabiegał w europejskich stolicach o poparcie dla sprawy niepodległości Ukrainy. Zmarł w Jassach w 1742 roku.

Oryginał Diariusza Filipa Orlika z lat 1720-1732 znajduje się w Archiwum Dyplomatycznym Ministerstwa Europy i Spraw Zagranicznych Francji. Podstawę niniejszego wydania stanowi fragment rękopisu obejmujący lata 1725-1726. Jest to pierwsza polska edycja tego interesującego źródła historycznego.

Dzięki jego lekturze możemy obserwować krąg kulturowy hetmana, podążać jego drogami w staraniach o wolność Ukrainy, dla której jest wielkim bohaterem narodowym. Dla współczesnych Polaków Filip Orlik jest z kolei niezwykłym pod wieloma względami przedstawicielem elity I Rzeczypospolitej.

******

Pylyp Orlyk (1672–1742) and His Diary

The original of Pylyp Orlyk’s Diary, written in 1720-1732, is deposited in the Diplomatic Archives of the French Ministry for Europe and Foreign Affairs. The present edition, based on the part of the manuscript encompassing the years 1725 and 1726, is the first Polish presentation of this interesting historical source.
Readers of the diary can observe the culture in which the Hetman operated and follow the paths he took in his fight for the freedom of Ukraine, where he is revered as a great national hero. For modern Poles, in turn, Pylyp Orlyk is an in many ways exceptional representative of the First Republic elite.

Keywords: Pylyp Orlyk, Cossack Hetman, Ukraine, 18th century, emigration, Thessaloniki.

Wydawany obecnie przez Walentynę Sobol dziennik Filipa Orlika, następcy Iwana Mazepy, przedstawia walkę hetmana na wielu dworach europejskich o prawa i wolność Hetmanatu Kozaczyzny zaporoskiej. Dla polskiego czytelnika jest istotny także z racji kontaktów hetmana Filipa Orlika z elitami politycznymi Rzeczypospolitej, które wspierały go w kwestii utworzenia niezależnego Hetmanatu i w jego walce z Rosją w I połowie XVIII wieku.
Z recenzji prof. Mirosława Nagielskiego

Prof. dr hab. Walentyna Sobol – historyk literatury w Katedrze Ukrainistyki Uniwersytetu Warszawskiego, redaktor naczelna rocznika „Studia Polsko-Ukraińskie”. Zajmuje się historią literatury ukraińskiej X–XVIII wieku w kontekście europejskim, komparatystyką literacką, teorią literatury, polsko-ukraińskimi powiązaniami literacko-kulturalnymi, szczególnie w bliskim jej zainteresowaniom okresie baroku. Opublikowała kilkanaście książek, m.in.: З глибини віків (1995, 2002); Літопис Самійла Величка як явище українського літературного бароко (1996); 12 подорожей в країну давнього письменства (2003); Пам’ятна книга Дмитра Туптала (2004); Не будьмо тінями зникомими (2006); Українське бароко. Тексти і контексти (2015); Ołeksandr Koszyc i jego dziennik „Z pieśnią przez świat” (2018), a także kilkaset artykułów naukowych i popularnonaukowych. Od wielu lat pracuje nad Diariuszem Filipa Orlika. Z prawie trzech tysięcy stron spisanych przez niego w językach staropolskim, ukraińskim, francuskim i łacińskim, często trudnych w odczycie z rękopisu, w niniejszej książce opublikowana została część obejmująca lata 1725–1726.