Królowe PRL – sceniczne wizerunki Ireny Eichlerówny, Niny Andrycz i Elżbiety Barszczewskiej jako modele kobiecości – EBOOK

Kiedy w powojennej Polsce kształtowała się nowa rzeczywistość polityczna, zaciskała się pętla totalitaryzmu, a w kulturze zaczynała obowiązywać doktryna socrealistyczna, figura królowej – wcielenie anomalii, rozchwiania granic płci i dysonansu poznawczego, obraz władzy i symbol hierarchii – paradoksalnie stała się w teatrze dominującym modelem kobiecości. Kolektyw robotnic, „nowych kobiet”, którym władza podarowała prawo do pracy, nie był w stanie stworzyć alternatywnego wzoru i strącić z tronu Marii Stuart, Marii Tudor, Fedry, Kleopatry, Szimeny, Infantki czy Lilli Wenedy.

W teatrze wciąż panowały Królowa Sztuki Aktorskiej, Królowa Sceny Polskiej, Królowa Serc. Trzy aktorki: Irena Eichlerówna, Nina Andrycz i Elżbieta Barszczewska były nie tylko odtwórczyniami wielkich ról królewskich, ale także wcieleniem królewskiego typu aktorstwa. Nazywane Królowymi, panowały na deskach teatrów aż do późnych lat sześćdziesiątych XX wieku. W rzeczywistości PRL królowa mieniła się różnymi znaczeniami i stanowiła alibi dla treści, które nie mogły zaistnieć poza teatrem – tu w historycznym kostiumie i zaciśniętym gorsecie konwencji realizowały się wyobrażenia o kobiecości pełnej erotyzmu, zmysłowości, siły, demonizmu, szlachetności, szaleństwa i wolności.

Autorka analizuje wybrane role tych trzech wielkich aktorek na szerokim tle społecznym, politycznym i kulturalnym, umieszczając każdą z ról w odpowiednim kontekście: utworów artystycznych, wydarzeń historycznych oraz przemian społecznych. Główny materiał badawczy stanowią recenzje omawianych spektakli, które Dorota Sosnowska analizuje nie tylko pod kątem rekonstrukcji przedstawienia i wybranej roli, ale także używanych przez recenzentów skojarzeń, metafor i kontekstów.

Książka skierowana zarówno do środowiska teatralnego – badaczy i widzów niejednokrotnie pamiętających jeszcze trzy wybitne aktorki – jak i do szerokiej grupy czytelników zainteresowanych epoką PRL. Książka ma charakter naukowy, jednak poruszana tematyka i metodologia sprawiają, że jest przesycona także narracją biograficzną, wartką opowieścią o czasach PRL, ówczesnym teatrze i jego twórcach.

*********

The Queens of PRL – Stage Images of Irena Eichlerówna, Nina Andrycz and Elżbieta Barszczewska as Feminity Models

A biographical analysis of roles played by three great Polish actresses in the times of Polish People’s Republic. Each role is set against broad social, political and cultural background and within appropriate context of artistic work, historical events and social changes. The main research material consists of the reviews of the plays, which are analysed not only with regard to reconstructing the plays and the chosen roles, but also from the perspective of associations, metaphors and contexts used by critics.

Keywords: PRL actresses, Irena Eichlerówna, Nina Andrycz, Elżbieta Barszczewska, theatre in PRL, stage creations of Polish actresses.

Skupiając się na wybranych „królewskich” rolach trzech wielkich aktorek sceny polskiej, autorka odczytuje ciąg kreacji każdej z nich jako realizację pewnego – swoiście odmiennego – modelu kobiecości, zaskakująco atrakcyjnego w zderzeniu z wykładnikami polityki kulturalnej czy preferowanymi postawami społecznymi w okresie powojennym. I to jest właśnie szczególnie intrygujące w recenzowanej książce, że nie opiera się ona na kreacjach najbardziej reprezentatywnych dla epoki po 1945 roku, lecz ukazuje specyfikę panującego systemu przez to, co pozornie z nim sprzeczne i ideologicznie mu obce. Przedstawiając trzy aktorki, których warsztat sceniczny ukształtował się w okresie przedwojennym […], Sosnowska do koniecznego minimum ogranicza informacje biograficzne, koncentrując się na specyfice scenicznej ich sztuki, przejawiającej się jedynie w wybranych kreacjach [...]. Można wręcz odnieść wrażenie, że te trzy wielkie osobowości teatralne, widziane przez wizerunki stworzone zaledwie w kilku rolach, są tylko pretekstem do ukazania modeli kobiecości w pewnym sensie tak odmiennych, a zarazem uwarunkowanych przez PRL-owską rzeczywistość.
Dr hab. Małgorzata Leyko, prof. UŁ

Autorka zdaje się wychodzić z założenia […], że każdy szukający identyfikacji podmiot musi być przyszpilony do jakiegoś signifier, które go reprezentuje, choć nie jest z nim tożsame. To signifier daje mu symboliczne miejsce w relacji ze światem. Mechanizmy identyfikacji i symbolicznego statusu swoich bohaterek autorka usiłuje uchwycić, konstruując rozmaite modele kobiecości: niepokojącego tragicznego erotyzmu Eichlerówny; izolata – wyabstrahowanego produktu władzy, cyborga – Niny Andrycz; świętej ofiarności lirycznej – Elżbiety Barszczewskiej. Zderzając te statusy z rzeczywistością pozasceniczną – z jednej strony z życiem politycznym, decyzjami sekretarzy partii, wydarzeniami historycznymi, jak czerwiec ’56 czy grudzień ’70, naradami partyjnymi, z drugiej zaś z życiem kulturalnym, literaturą, malarstwem i filmem – tworzy Sosnowska pewien rodzaj historii politycznej teatru, jego myśli emancypacyjnej, rewizji konwencji, filtrowania paradygmatów, głównie romantycznego, ale także, co bardzo istotne, konstruuje przy okazji obraz nie tylko teatralnej, ale i narodowej polskiej tożsamości.
Dr hab. Krystyna Duniec, prof. IS PAN

Dorota Sosnowska (ur. 1982) – doktor nauk humanistycznych (2013), autorka tekstów o teatrze, redaktorka książek o sztuce współczesnej, koordynatorka projektów kulturalnych i artystycznych. Studiowała kulturoznawstwo na Uniwersytecie Warszawskim. Związana z Zakładem Teatru i Widowisk Instytutu Kultury Polskiej UW. Wiceprezes Fundacji Propaganda.